قازىر كۇندەلىكتى تۇرمىستا «قۇدىق» دەگەن ءسوزدى كوپ كەزدەستىرە بەرمەيمىز. قالانى قويىپ، اۋىلدىڭ وزىندە «تازا سۋ»، «اق بۇلاق» جانە ت.ب. باعدارلامالاردىڭ ارقاسىندا ىشەر سۋ ۇيىمىزگە دەيىن تارتىلعان. قىزىعى سول مەملەكەتتىڭ حالىققا دەگەن قامقورلىعى زاڭنىڭ السىزدىگى، جاۋاپكەرشىلىكتىڭ تومەندىگىنەن شەنەۋنىكتەردىڭ قالتاسىن قامپايتىپ، دىتدەگەن جەرىنە سان رەت جەتپەي قالدى. دەگەنمەن تاريحقا كوز جۇگىرتسەك مۇحيتتان الىس، وزەن-كولدەرى ساناۋلى تۇران دالاسى ءۇشىن قۇدىقتىڭ ماڭىزى زور بولعانىن بىلەمىز. سۋ تىرشىلىكتىڭ قاينار كوزى دەسەك شىعىس پەن باتىستى تۇتاستىرىپ جاتقان وسى بايتاق دالادا قۇدىق ىزدەۋدىڭ، قۇدىق قازۋدىڭ، قۇدىق باپتاۋدىڭ تەڭدەسىز وركەنيەتى قالىپتاسقانى بايقايمىز.

ەجەلگى وركەنيەت، بايىرعى قالا رەتىندە الەمنىڭ ساياحاتشىلارىن باۋراپ وتىرعان پەكين قالاسىنا جولىنىز تۇسە قالسا مىندەتتى تۇردە كورۋگە ءتيىستى ساياحات ورىندارىنىڭ ءبىرى، قالانى شىرماۋىقشا شىرماپ العان تار، تۇيىق كوشەلەردى كورسەتەدى. قىتايلار ءوز تىلىندە بۇل ورامداردى «hutong» دەپ اتايدى. ال گيدكە جۇگىنسەك «hutong» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇپ ماعىناسى موڭعول تىلىندە «gudun»-نىڭ قۇدىق دەگەندى بىلدەرىدە دەپ تاراتىپ ايتادى. شىڭعىسحاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي 1271 جىلى قىتايدى باعىندىرىپ پەكين قالاسىن استانا رەتىندە بەكىتىپ يۋان ديناستياسىن قۇردى. تاريحشىلار يۋان پاتشالىعى كەزىندە جيىنى 412 تۇيىق كوشە(hutong)  بولعانىن ايتادى. كەيىنگى مين، تسين ەكى پاتشالىق كەزىندە پەكيننىڭ كولەمى ۇزدىكسىز كەڭەيدى، سونىمەن قازىر ورامنىڭ ۇزىن سانى 6 مىڭنان اسقانىن ايتادى. ال حان ورداسى «gugon» اينالاسىنداعى تۇيىق كوشەلەر بۇل كۇندە ادامزات تاريحىندا سيرەك كەزدەسەتىن تاريحي مۇراعا جاتقىزىلىپ ەرەكشە كۇتىمگە الىنعان. دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، يۋان پاتشالىعى جاڭا قۇرىلىپ، جاۋگەرشىلىك زامان تولاستاماي تۇرعان شاقتا ءار ورامنىڭ باسىندا ءبىر-ءبىر قۇدىق قازىلىپ، جاۋدىڭ ۋ تاستاۋىنان ساقتانۋى ءۇشىن ماڭىزدى كۇزەت نىساناسى رەتىندە قاراستىرىلعان ءارى سول كوشەنىڭ تۇرعىندارىنىڭ اۋىز سۋى سول قۇدىققا كىرىپتار بولعان سوڭ حالىقتى باسقارۋدىڭ، المان سالىقتى ۋاعىندا جيناۋدىڭ تەتىگىنە اينالعان.

تۇرىك(تۇركى), موڭعول، تۇڭعىس تىلدەرىنىڭ التاي تىلدەر سيستەماسىنا جاتاتىنىڭ ەسكەرسەك اسىرەسە كوشپەلى ءومىر سالتىن ۇستانعان، تالاي يمپەريانىڭ قۇرامىندا بىرگە بولعان قازاق، موڭعولدىڭ تىلىندەگى جاقىندىق ءالى دە كوپ زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان «gudun» دەگەن ءسوزدىڭ ءبىزدىڭ تىلىمىزدەگى «كۇدىق» دەگەن سوزبەن ءتۇبىرى ءبىر دەپ ويلايمىز.

مۇحيتتان الىس تابيعي وزەندەرى مەن كولدەرى ساناۋلى، جەر استى سۋ بايلىعى مول تۇران دالاسى ءۇشىن قۇدىق قازۋ، كارىز جۇيەسىنىڭ قالىپتاستىرۋدىڭ مادەنيەتى تىم ەرتە جالپىلاسقانىڭ قازىر بۇكىل الەم مويىنداپ وتىر. ورتا شىعىس پەن ورتا ازيا حالىقتارى ويپات پەن ءۇستىرتتىڭ وزىنەن جەر استى سۋ كوزىن تاۋىپ، اينالاسىن جاسىل جەلەككە اينالدىرىپ الەم وركەنيەتىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. قازىر جۇرناعى قىتايدىڭ تۇرفان قالاسىندا ساقتالىپ قالعان، ءتاڭىرتاۋ باۋرايىنان باستاۋ الىپ 3020 كيلومەتر جەر استى كارىز ارقىلى تۇرفان ويپاتىنا جەتكىزىلىپ اۋىز سۋدىڭ كادەسىنە جاراپ قانا قويماي، اينالاسىن جاسىل جەلەك گۇلزارعا اينالدىرعان، تارانشىلاردىڭ ماقتانىشى بولعان جەر استى كارىزى الەمنىڭ سەگىزىنشى كەرەمەتى سانالىپ، بۇۇ يۋنەسكو-ءنىڭ تىزىمىنە ەنىپ قاستەرلەۋگە تاتيتىن ادامزاتتىڭ ورتاق مۇراسى سانالىپ وتىر.

سۋدى تىرشىلىكتىڭ كوزى دەپ بىلەتىن حالقىمىز، سۋ جونىندە، سۋدىڭ قاينارى تۋرالى كوپتەگەن اڭىز-ءاپسانالار جاراتتى، شەجىرە قيسالار قالدىردى. دەسەدە، زاماڭىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى ءابىش كەكىلباەۆتىڭ 1969 جىلى جازعان «شىڭىراۋ» حيقاياتى وسى تاقىرىپتا جازىلعان شىعارمالاردىڭ ەڭ شوقتىعى بيىگى دەر ەدىك. شىعارمادا ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرىندەگى ۇستىرتتە ءومىر سۇرەتىن حالىقتىڭ قۇدىق قازۋ ءداستۇرى ءسوز بولادى. ءبىر رۋلى ەل ارنايى قۇدىق قازۋدى كاسىپ ەتەدى. قۇدىق قازۋدىڭ ميقىناتىن كورىپ، شاپاعاتىنا كەنەلگەن وسى شۇيكەدەي ەلدىڭ اتا-باباسىنان جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇستانعان جولى، قاتاڭ ءداستۇرى بار. جەردىڭ ءتۇزىلىسىن، قۇم مەن تاستىڭ قۇرامىن، ءشوپ پەن شونگەنىڭ ءوسىپ-ءونۋىڭ، سور مەن تۇزدىڭ قاباتىن انىقتايتىن قۇپيا تاسىلدەرى مەن ادىستەرى قوردالانعان. اقساقالدارى قاتتى قايىرىمعا كەلمەسەدە كوكەيىندە ساقتاعان تاجىريبەلەرى مەن قۇپيالاردى قاشاندا جاستارمەن ءبولىسىپ وتىرادى.

اكەسى اتا كاسىپتەن اۋىساي كەتىپ ۇستا بولسا دا، باس كەيىپكەر ەڭسەپ قايتادان تاعدىردىڭ جازۋىمەن اتا كاسىپپەن اينالاسىپ، كاسىبىن مەڭگەرگەنى سونشالىق ونەر دەڭگەيىنە جەتكىزەدى. وركەنيەتتىڭ دامۋى ارينە، پەندەلىك ءومىردىڭ قالىبىنان شىعىپ كەتپەيدى عوي. ادامزاتتىڭ بايلىققا دەگەن اڭسارى، اتاققا دەگەن ىڭتىزارى، تىرشىلىككە دەگەن مۇقتاجدىعى ءومىر مەن وركەنيەتتىڭ كوشىن ءبىر ورىندا تۇرعىزباي العا جىلجىتسا كەرەك. جازۋشىنىڭ كەيىپكەرى دە سول اعىستان الىس كەتپەيدى. اتالمىش وڭىردەگى ەڭ تەرەڭ، ەڭ سۋى مول «ەڭسەپ قازعان قۇدىق» اتالاتىن حيكمەتتى دۇنيەگە كەلتىرەمىن دەپ باسەكە مەن كاسىپتىڭ يىرىمىنە ءتۇسىپ كەتىپ سول جولدا جەر استى سۋىنىڭ جالعاسىپ جاتقان اعىسىن تاۋىپ «ەڭسەپ قازعان» ەمەس «ەڭسەپ ولگەن» قۇدىقتى مۇراعا قالتىرادى. مىنە بۇل ەستى جوق ەسكى زاماننان بىزگە جەتكەن قۇدىق قازۋ وركەنيەتىنىڭ جازۋشىنىڭ ۇشقىر قيال، كوركەم تىلىمەن بەينەلەنۋى ەدى.

ماسەلەگە لينگۆيستيكا تۇرعىسىنان كەلىپ ءسوزدىڭ توركىنىنە ارنايى ۇنىلسەك «حۋتور»، «قورجا»، «قىستاق»، «قالا»، «قورىم» سوزدەرىنىڭ ءتۇپ توركىنى «قۇدىق» سوزىنە بارىپ تىرەلەدى دەپ شامالايمىز. بۇل تاقىرىپ ارينە، ءوز زەرتتەۋشىسىن كۇتەدى.

تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن نەگىزگى جۇمىسىمىز رۋحتى كوتەرۋ، نارىقتى يگەرۋ، الەمدى مويىنداتۋ سالاسىنا باعىشتالىپ ءبىرتالاي جۇمىستارىمىزدى اقساتىپ الدىق. ۋاقىت دوڭگەلەگى زىمىراپ، وسى عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارىنان اسقاندا ادامزاتتىڭ سۋعا دەگەن مۇقتاجدىعى مۇنايعا تەڭەسەدى دەگەن بولجام بار. سۋ ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ ەڭ وسال تۇسى ەكەنىن بىلەمىز، ماسكەۋدىڭ ەكس مەرى يۋري لۋجكوۆ ءسىبىر وزەندەرىنىڭ ارناسىن ورتا ازيا، قازاقستانعا بۇرۋ جوباسىن ورتاعا قويسا، قىتاي عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى تيبەتتەن باستاۋ الاتىن اعىسى قاتتى «Yalujiang» وزەنىڭ شىڭجاڭعا بۇرىپ كەلىپ تارىم ويپاتىن، تۇتاس تۇستىك شىڭجاڭدى باۋ-باقشاعا، جازيرالى گۇل-زارعا اينالدىرىپ اسقان سۋدى قازاقستان مەن ورتا ازياعا ەسكپورتتايمىز دەپ جوسپار قۇرىپ وتىر. مۇنىڭ ءبارى تەگىن بولماسا كەرەك. جولدا جاتقان نەعىلعان باتپان قۇيرىق دەيسىز! بولاشاقتا سۋ كوزىنە كىم قوجا بولسا، الەمگە سول ۇستەمدىك جۇرگىزۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ جەر استى سۋىمىزدىڭ مولدىعى ايتىلىپ جاتىر. ساۋد ارابيا مەن ءباا مۇنايدان تۇسكەن مول قارجىعا اششى سۋدان تۇششى سۋ ءوڭدىرۋ ينجەنەرياسىن باستاپ كەتتى. بىزدە تەڭىز سۋى دا، جەر استى سۋى دا بار بىراق قوزعالىس جوق. تويدىڭ ءتۇبىن ءتۇسىرىپ، داۋدىڭ كورىگىن قىزدىرىپ جاتىرمىز. ونى دەسەن ابەكەننەن كەيىن وسى تاقىرىپقا قالام تەربەگەن جازۋشى كورمەدىك. ال قۇدىق مادەنيەتىن زەرتتەۋ جونىندە ارناۋلى باعدارلامالار جاسالىپ، جوسپارلار قۇرىلسا وتكەندى جاڭعىرتىپ، كەلەشەكتىڭ ەسەبىن تۇگەندەر ەدىك. ناعىز «رۋحاني جاڭعىرۋ» سوندا بولادى.

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz