«Rysqúlovtyng hattaryna» oray qazirge deyin pikir bildirgenderding sany 180-nen asypty. Is jýzinde negizinen anonimder forumy bolyp otyrghan pikir almasulardan mening kózimning anyq jetkeni mynau. Neghúrlym belsendi top (ishinde eki mәrte «asa aqyldy» oilar jazghan orys tildi «pachkotnya» iyesi de bar) jariyalanymnyng maqsatyn, mәn-manyzyn búrmalap, júrtshylyqqa óz kókeyindegisin tyqpalauda.

Rysqúlov hattary nelikten jariyalanghan edi?

«Rysqúlovtyng hattaryna» oray qazirge deyin pikir bildirgenderding sany 180-nen asypty. Is jýzinde negizinen anonimder forumy bolyp otyrghan pikir almasulardan mening kózimning anyq jetkeni mynau. Neghúrlym belsendi top (ishinde eki mәrte «asa aqyldy» oilar jazghan orys tildi «pachkotnya» iyesi de bar) jariyalanymnyng maqsatyn, mәn-manyzyn búrmalap, júrtshylyqqa óz kókeyindegisin tyqpalauda.

Rysqúlov hattary nelikten jariyalanghan edi?

Ol maqalanyng bas jaghynda atap aitylghan: «Biz qily aqparat ótinde - ashyqtyq pen jariyalylyq jeli erkin esip, búryn jabyq múraghattar esigin ashyp jatqan, kim-kimge de qúpiya qoymalardaghy jyqpyldardy qaltarys qaldyrmay aralaugha mýmkindik bergen zamanda ómir sýrip otyrmyz. Bizding elemegenimizdi, nemese әldeqanday bir sebeptermen ózimizden ózimiz jasyrghymyz kelgendi bәribir basqalar kóredi. Demek, búryn jekelegen mamandargha ghana mәlim bop, belgisizdik túnghiyghynan endi ghana әldeqalay jaryqqa shyqqan da, úzynqúlaq týrinde kópshilikke taralghan әr janalyqty, qúbylysty birinshi kezekte ózimiz bilip, taldap,  týsinuge tyrysu lәzim. Bizge tarihy túlghalardyng shuaqty isterimen qatar, kólenkeli tirlikterin de ashyp qaraghan paydaly. Olardyng sebep-saldarlaryn aiyq payymgha salghan jón. Búnday әreket olardy tarih qoyghan túghyrynan taydyrmaydy, beynelerin esh kishireytpeydi. Esesine, olardyng keskin-kelbetindegi barsha kómeskilikti joyyp, tolyq adam retinde tanugha mýmkindik beredi. Bizge shyn tarihtan tolymdy da jan-jaqty sabaq alugha jәrdemdesedi».

Alayda búl sózderdi (jalpy, jariyalanymdaghy basqa da qysqasha anyqtamalardy) forumgha qatysushylardyng ishindegi әsire belsendiler eley qoymady. Sodan, Túrardyng búdan 88 jylday búryn jazylghan hattarynyng jaryq kóruin óz betterinshe - qúddy Rysqúlovqa kir jaghyp, Qojanovty kótermelep túrghanday úqqan jәne solay jarnamalaghan sonau әsire belsendi blogshylar edәuir dauryqty, bәlkim onday qylyqtaryn әli de jalghastyra berer. Osydan mynanday súraq tuady: «...hattar» keybir «qonaqtyn» (orys tildi blogerdin) «provosiruete obshestvo» dep aitqanynday qoghamdy ala tayday býldiruge tyrysushylyqtan, basybúzyqtyqtan tudy ma? Áriyne, joq. Búl jala.

Atalmysh jariyalanymnan eki jyldan astam ilgeride, 2009 jyly, mening «Últtyq ymyra» degen maqalam merzimdi baspasózde shyqqan. Onda men sodan birneshe jyl búryn ruhany salada júrtshylyqty eleng etkizgen birer oqigha bolghanyn: «bes kitapqa jinaqtalyp, alash qozghalysyna qatysty qújattar jinaghy jaryq kórdi. Múnda jalpyúlttyq jәne taptyq kózqarastar ynghayymen jiktelgen qayratkerlerding keybir kýtpegen qadamdaryn kórsetetin derekter jariya etildi. Baspasóz betterinde 20-30-jyldarghy últtyq elita jayynda qorghalghan ghylymy enbekke baylanysty birine biri kereghar pikirler bildirgen maqalalar basyldy. Kýni keshe túsauy kesilgen Alash-Orda tarihyna arnalghan filimde de tosyn pikir estilmey qalghan joq. Mәsele halqymyzdyng ardaqty úldarynyng biri Túrar Rysqúlovtyng Bas hatshy Stalinge 1924 jyly Týrkistan ólkesindegi últ qayratkerlerin taptyq túrghydan synap jazghan hattarynyng kópshilikke belgili bola bastaghanynda bolatyn», - dep atap kórsetkenmin.  Sol «...hattargha» baylanysty  Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynda ótken pikir alysular jónindegi oi-pikirlerimning 2010 jyldan beri «Abay.kz» saytynda túrghanyn blogshylardyng súrauyna oray aitqanmyn.

«Ádilet» qoghamy ózi qúrylghan 1989 jyldan bastap sayasy qughyn-sýrgin shyndyqtaryn ashu arqyly azamattardy tarihpen tәrbiyeleuge, demokratiyalyq qúndylyqtardyng ómirimizde bekem ornyghuyna  atsalysyp keledi.

Ótken ghasyrdyng alghashqy jartysyndaghy sayasy qughyn-sýrgin nauqandary salghan jara zardaby aityp-jetkisiz auyr edi. Jan-dýniyemizdi ýrey shengeldegen, әdilettilik ólshemi ózgergen. Onday ahualdan onaludyn, túmandanghan sanany tazartudyng onay bolmaghany belgili. Qandy qúpiyalardyng býrkeui  50-shi jyldary azdap qana kóterilip, ashy shyndyqty jartylay ghana ashqan. Sonyng ózi bizding qoghamdyq tynys-tirshiligimizge jyly lep, jarqyn bet bop enip, jana úrpaqty tәrbiyeleu faktoryna ainaldy. Sóitip, ótken ghasyrdyng alpysynshy jyldarynda jana tarihy sana qalyptasa bastady. Biraq, biyleushi partiya shyndyqty iriktep qana ashqandyqtan, jana tarihy sana da birjaqty qalyptasty. Sayasy qughyn-sýrginge kóbirek kónil bólu qúptalmady. Yaghny rejim qylmysy auyzgha alynbady. 1957-1958 jyldary «naghyz leninshildermen» qatar alash qayratkerleri men «últshyl-kommunister» de aqtalghan. Alayda olar haqynda totalitarizm dep atalghan neostalinizm túsynda әldeqanday ong pikirli oy aitu mýmkin emes-tin.

Olardy tek qayta qúru sayasaty óristegen shaqta ghana  - 80-shi jyldardyng sonyna qaray ghana batyl eske ala bastadyq.

Keyingi kezderi sayasy qughyn-sýrginning sebepterin, onyng barsha shyndyghyn anyqtaugha degen úmtylys artyp keledi. Úzaq jyldarghy qúpiyalyqtan song múraghattan jana derekter (Rysqúlovtyng hattary) shyqty. Baspasózde tosyn janalyqtar jariya boldy. Búl jәit  mәseleni keng kólemde qaraugha, iydeologiyalyq kýres shyndyqtaryn tereng tanugha úmtyltty.

«Últtyq ymyrada» atap aittym:  men 20-jyldarghy kezennen eki tamasha últ qayratkerin óz kezenderindegi jalpyúlttyq mýddeni kózdegen asa iri isteri ýshin erekshe qúrmetteymin de,  otanshyldyqtyn, elin, júrtyn sýnding ozyq ýlgisi retinde olardy býgingi irili-uaqty qayratkerlerge, barsha azamatqa, jastargha әrdayym ónege etip tarta beruden ainymaymyn.

Onyng biri - Túrar Rysqúlov pen onyng serikterining 1920 jyly Týrkistan ólkesinde Týrki Respublikasy men Týrki halyqtarynyng kommunistik partiyasyn qúru jayyndaghy jobalary. Ekinshisi - Súltanbek Qojanov pen onyng serikterining 1924 jylghy Orta Aziyany últtyq-aumaqtyq túrghyda mejelep-jikteu nauqany kezinde aralas-qúralas, qoyan-qoltyq ómir sýrip jatqan halyqtardyng bir-birinen mýldem irge bólisuine qarsy túru, Ortaaziyalyq Federasiya qúru, sol arqyly Kenester Odaghy qúramyna kiru, jana últtyq respublikalardy Qazaqstanmen birge ortaq ekonomikalyq qauymdastyqqa úiystyru, Tashkentti Qazaq Respublikasynyng astanasy etu ýshin kýresudegi ústanymdary. Olar ortalyq ókimetting maqsatyna say kelmegendikten de jýzege aspay qalghan. (Bayqap otyrsyzdar, men jogharydaghy orys tildi jәne onymen pikirles ózge de oqymystylardyng Qojanovtyng «týkke alghysyzdyghyn dәleldegen» ashuly da orynsyz sózderine mәn berip otyrghan joqpyn. Olardyng qoldap búrmalap, sovettik tarihnama ýlgisinde keltirip otyrghan mysaldary Rysqúlovtyng hattaryndaghy Qojanovty últshyldyqpen, antipartiyalyqpen aiyptaulardyng qasynda jip ese almaydy, sondyqtan da - jogharyda aitylghandardyng qasynda úsaq-týiek jәitter).  Osy asa iri qos kommunist-qayratkerding men ataghan mәselelerdegi senimdi kózqarastary men batyl qadamdary  eshqashan úmytylmaugha tiyis.

Solay bola túrghanmen, Rysqúlovtyng atalmysh hattary tarihy әdilettilik talaby túrghysynan talqygha alynugha әbden layyq.  Búl Túrargha nemese ol sayasy túrghyda synaghan qayratkerlerge degen kózqarasymyzdy ózgertu ýshin emes, olardyng kýresinen tәlim ala bilu ýshin, jaqsydan ýirenip, jamannan jiyrenu ýshin, ózimizding býgingi kýnimizdi, bolashaghymyzdy aiqyn týsinuimiz ýshin qajet. Tarihtan sabaq ala bilu ýshin kerek. Atap aitatynym, blogshylardyng birazynyng mәdeny pikirtalas sheginen shyghyp beypil sózderdi jónsiz búrqyratqany búl ýderisti toqtata almaydy.

Sonymen, Túrar men últ ziyalylarynyng 20-30 jyldarghy pikir qayshylyghy nede? Onyng jәne ol hattarynda partiyanyng basty jauy retinde surettegen qayratkerding esimine baylanysty Týrkistan Respublikasy tarihynda «rysqúlovshyldyq» jәne «qojanovshyldyq» degen jikter bolghany, olardyn  topshyldyq retinde baghalanghany  Túrar hattary belgili bolghannan búryn da aitylatyn. Olar  nelikten jәne qalay tuyp, qaytip óristedi?

2009 jyly «Ádilet» qoghamynda pikir alysqandar osy tónirekte oy tolghady. Ózderine mәlim jәitterdi ortagha sala kele, kópshilik barshasy kelisetin ortaq oy qorytqanday boldy. Jeke túlghalardyng iydeyalyq tartysynyng arty mansap tartysyna, top qúrugha aparghanyn, birin biri sýrindiru maqsatymen ózdi-ózine sayasy aiyp taghyp, olarynyng anyq-qanyghyna, dúrys-búrystyghyna ózara pikirlesu nәtiyjesinde kóz jetkizuge tyryspastan, әrdayym tóreshilik sózin aitudy  ortalyqtan tosqanyn, al onyng arty jalpyúlttyq mýddege kereghar sheshimder jasaluyna úlasyp jatqanyn  moyyndady.

Shynynda,  patshalyq kezinen qalyptasyp, kenestik dәuirde nyghaya týsken qúldyq sana-sezim - jón sózge toqtau, әdilet aldynda bas ii ispetti dәstýrli qasiyetterding bayyrghy túghyrynan tayyp, jana sapagha auysqanyn kórsetti. Últ qayratkerlerining birin biri moyyndamauy, aralarynda bedel tútatyn túlgha bolmauy, dúrysynda, aralaryndaghy bedel tútugha túratyn túlghany kópe-kórneu kórmeui, moyyndamauy, shyndap kelgende, shynymen sonday qadir-qasiyetke ie jannyng joqtyghynan emes, jana imperiyalyq ortalyqqa kózsiz eminushilikten tughan edi. Sóitip, jana sipatqa ie bolghan qúldyq psihologiyanyng jetegimen, «janasha qúl iyelenushinin» iltipatyna iliguge tyrysushylyq, sol jolda bәrin tәrk etuge әzirlik olargha tughan halqyna riyasyz qyzmet etu syndy biyik túghyrdan derbes oy tolghaugha mýmkindik bermedi.

Rysqúlovtyng Bas hatshygha, Ortalyq Baqylau komissiyasy men GPU-ge bergen 1924 jylghy sәuirdegi hattary Orta Aziyadaghy respublikalardy  últtyq túrghyda qaytadan mejelep bólu nauqany óristegen túsqa dóp keldi. Hattardyng mazmúnyna qaraghanda, ókinishtisi, ol osynau asa manyzdy, taghdyrly nauqan jayyna da jenil әri birjaqty (ózine qarsylas dep biletin qayratkerdi aiyptau maqsatynda) qaraghan. Al Mәskeuden Tashkentke 1924 jylghy mamyrda jazghan hatynda ol sol qarsylasyn qaytkende qúlatu ýshin ne isteu kerek ekenin ózining pikirlesine tәtpishtep jazyp baghdarlamalyq tapsyrma bergen.  Tapsyrmalarynyng ishinde qarsylastary jayyndaghy maghlúmattardy jogharghy partiya, partiyalyq baqylau jәne qúpiya polisiyagha - GPU-ge habarlap otyru qajettigin shegelep aitqan. Ózining onyng aldynda Stalinge bergen bayan-hattarynda da qarsylastarynyng - búrynghy alashordashylardyng pәterlerine GPU organdary shúghyl tekseru jýrgizgeni maqúl ekenin eskertip otyrady. «Últshyldyq әreketter» jasap jýrgen basshy-kommunist qyzmetker jayyndaghy «Negizgi bayandamagha» jaqtastarynyng qoldaryn qoymay, jasyryn qaluyn, sondyqtan dayyndalghan mәtindi aitylghan taraptargha ózining joldauynyng sebebin analardyng jazalanudan qoryqqandyqtarynan boldy dep týsindiredi.

Hattar óte qúpiya jәne partiya men kenes ókimeti mýddesi túrghysynan jazylghandyqtan, sol shaqta hat iyesine eshqanday zalaly tiii mýmkin emes edi. Solay boldy da. Ol óte iri qyzmetter istep, halyq ýshin kóp júmys istedi. Biraq, ol atalmysh  hattarynda 1924 jyly әshkerelegen ózge kadrlardyng kópshiligi - al olardyng esimderi  is jýzinde býgin týgeldey repressiya zyndanynan shygharylyp, ardaqtalghan - sol kezden beri týrli qyspaqqa úshyrady, 1928 jyldan bastap alashtyq azamattargha jasalghan jazalau sharalarynyng eki tolqynynda da  nysanagha alyndy.

«Ádilet» qoghamynda 2009 jyly pikir alysqandar mәsele tek Rysqúlovtyng hattarynda emes desti, olar 20-30-jyldarghy últ qayratkerlerining birining ýstinen biri jazghan shaghymdardyng óte kóp bolghanyna nazar audardy.  Sebepteri de tilge tiyek etildi. Onday aryz-shaghym, aiyptau saryndy jazbalardyng kóptep tuuyna taptyq kýres jeleu boldy desti. Tapshyldar últ mýddesin tapqa bólmey qorghau jaghyndaghy alashordashylarmen de, taptyq kýreste últtyq maqsatqa mol mәn berushi, yaghny alashordalyq delinetin últ ziyalylaryna býiregi búryp túratyn onshyl-auytqushylarmen de  kýresti. Biraq búdan tapshyldar últ mýddesin mýldem eskermedi deuge bolmaydy, olar da ózderinshe qazaqtyng bolashaghyn oilaytyn da - sayasattyng mazmúny proletarlyq, týri últtyq sipatyn qoldaytyn. Týpting týbinde jappay sayasy qughyn-sýrgin jyldary búl eki qanattaghylar da últshyldar retinde jazalandy. Jәne bir eskeretini, desti pikirlesushiler, múnday sayasy aiyptasu әreketteri qazaq kadrleri arasynda ghana emes, kenes odaghynyng shartarapynda da oryn aldy. Demek, biz olardyng dau-damaylaryn emes, halyqqa sinirgen enbekterin baghalaugha tiyispiz...

Barshamyz osyghan kelistik. Jany bar oy dedik. Áytse de, qit etse ortalyqqa jýginuge әuestikting saldary jaqsy bolmaghanyna ókinish bildirdik. Qiyt  etse ortalyqqa jýginuden әldebir sheshui qiyn kýrdeli mәselege oray jәy ghana tórelik súrau emes, birin biri kóre almaugha, birine biri biylik tútqasyn qimaugha, birin biri meylinshe qaralay otyryp, túqyrtugha, tipti qúrtugha tyrysushylyq angharylady. Múnday әreketter  óz aralarynan el basqaratyn azamat shygharmaugha apardy. Sóitip, týpting týbinde el basqarugha kóldeneng kók atty jiberilip, halqymyzdy alapat asharshylyq әkelgen últtyq apatqa úryndyrghan janasha qúldyq ahual tudyrdy. Osy qasiretti oilasaq, onda múny jyly jauyp qoya salugha da bolmaydy. Jyly jauyp qoya bermey, aiqara ashu kerek. Búl bizding azamattyghymyzgha syn. Qayratkerlerimizding elge sinirgen enbekterin mansúqtau ýshin emes, kerisinshe, olardyng odan da artyq sinirui yqtimal, tek atqara almaghan isterin aiqyndap baghamdau ýshin, útylghan tústarymyzdyng tamyrlaryn aiyra bilu ýshin solay etu lәzim. Bastan keshken kemshilik sebepteri men olardyng qayghyly saldarlaryn bolashaq ýshin zerttep bilu abzal.

Bizge qayratkerlerding el iygiligine sinirgen eleuli enbegin tiyisinshe baghalay otyryp, boyymyzdan olardyng sol zamanghy sayasy ústanymdaryn әdil talday biletin kýsh tabu lәzim. Kek qaytarugha tyryspaugha, tózimsizdik tanytpaugha, týsinuge, taldaugha, keleshekke qajet tәlim ala biluge tiyispiz.  Óshtesu jarqyn bolashaqqa qyzmet etpeydi.

Osynday úigharymgha kelgenbiz. Sonday kózqaras arnayy talqylanghan Rysqúlov hattaryna baylanysty da aityldy. Olardy jasyrugha bolmaydy, bizding demokratiyalyq qoghamda jabyq taqyryp bolmaugha tiyis,  qayta, bәrin ghylymy ainalymgha týsirip, zerttep, taldau jón.  Mindetti týrde este ústaugha tiyis jәit sol, múnday sharua últtyq maqtanyshtarymyzdy túghyrdan taydyru ýshin jasalmaugha kerek, múnday sharua olardyng kýlli pendelikterining sebep-saldarlaryn ashyp, býgingi kýnning paydasyna, yaghny jan-jaqty da adal azamattardy tәrbiyeleu isine júmsau ýshin atqarylugha tiyis.

Taptyq kózqaras halyqty eki jarghany eshkimge qúpiya emes, demek, búl mәseleni qarastyrghanda, sol taptyq negizde - biri tek kedey-kepshik, ekinshisi bay-kedeyi aiyrylmaghan jalpy últ mýddesin kózdep eki jarylghan halqymyzdyng birligi qymbattyghyn oida ústau kerek.  Yaghny bizge últtyq ymyra qajet. Ony jәy úranmen, yaky әldebir tyiym salumen ornatam deu qate, oghan tek qana ashyq talqylau, mәseleni aiqyn týsinu, jaqsydan ýirenip, jamannan jiyrenu arqyly qol jetkizuge bolady.

Qazaq elinde jýz pәlenshe mynday jan jazyqsyzdan jazyqsyz sayasy qughyn-sýrginge úshyrap, lagerilerge aidaldy, jiyrma bes mynday bozdaq atylyp ketti. Bolishevizm jauyngerleri sebep bop 1917-1933 jyldary ýsh dýrkin soqqan últtyq apattan tikeley tórt millionnan astam (yqtimal tabighy ósimin esepke alghanda on millionnan astam) kóshpendi júrt  qyryldy. Osynau qasiretter jayynda ústamdy taldau men qorytyndy jasau ýshin de úly tózim, últtyq ymyra qajet. Ol zamanghy súmdyqtardyng taptyq jikke boy aldyryp, últtyq tútastyqty saqtay almau, últtyq tәueldilikke moyynsúnu saldarynan oryn alghanyn jan-jaqty paryqtasaq, býgingi tәuelsizdigimizding qadirin tereng týisinip, jiti úgha týsemiz, ótkengi qatelikterge jol bermeu joldaryn aiqyn ajyrata bilemiz. Sondyqtan da «Ádilet» kýlli mýddeli toptardy tarihy tanym jolynda ymyralasyp júmys atqarugha, qoghamdyq sananyng dúrys qalyptasuyna kóp bolyp әdil ýles qosugha shaqyrdy. Búl maqsatqa jetu ýshin atalmysh hattardy júrtshylyqqa tanystyru jón dep tapty. Aqyry, «Abay.kz» sayty osy maqsatty jýzege asyrugha dәneker boldy. Hattar kópshilik nazaryna tartyldy.

Túrar Rysqúlovtyng joghary biylik pen jazalaushy organdargha bergen belgili de belgisiz hattary sol kezgi ahualdy týsinuge jәrdem beretin qújattar ekeni anyq. Men óz basym olar tek tarihy qayratkerlerding enbekterin qayta baghalau syndy әldebir shetin mәseleler kóteruge syltau bolmaugha tiyis dep sanaymyn. Búl orayda 2009 jyly «Últtyq ymyra» degen maqalamda  tújyrymdalghan kózqarasta qaludy jón sanaytynymdy «Rysqúlovtyng hattary» jariyalanymynyng sonynda atap kórsetkenmin.

Alayda, osy uaqytqa deyin qúpiya saqtalyp kelgen Rysqúlov hattarynyng birshama tolyq týrde jaryqqa shyghuyn belgili top «Rysqúlovty jamandau, Qojanovty dәripteu» dep úqty. Sóitip,  Qojanovtyng «týkke alghysyzdyghyn», qogham ómirine Rysqúlovtan keyin otyz jylday keshiktirilip qaytarylghan Qojanov turaly kitap jazghan osy joldar avtorynyng «sodan bir kem emestigin» dәleldeumen talaydyng qúlaghyn shulatty. Forum barysynda maghan da birneshe mәrte (pt, 02/10/2012 - 15:02; sb, 02/18/2012 - 02:37; vs, 02/19/2012 - 22:42; pt, 02/24/2012 - 22:01) pikir bildiruge tura keldi. Alayda, angharylghany, olardy týsinistikpen oqyghandardyng pikirlerinen góri orynsyz pәle terip baybalamdaghandardyng aiqayy mol әri basym eken.

Mening týigenderim:

1.Pәleqorlar «Rysqúlovtyng hattaryn» týsinip oqymaghan! Ýstirt qana sholghan. Eger dúrys oqyghan bolsa, onda Qojanovty jamandap әurege týspes edi. Maghan «Qojanovty maqtadyn, Rysqúlovty jamandadyn» degen ersi aiyp taqpas edi. Óitkeni men jariyalanymda atap kórsetkenmin: maqsat - tek qana (Stalinge, SKK-ge, GPU-ge jәne Sarymolaevqa 1924 jylghy sәuir men mamyrda jazylghan) hattardy júrtshylyqqa jetkizu (olardy taldau emes!). Eger jariyalanymmen týisinip  tanysqan bolsa, onda olar - a) Túrardyng ózining lauazymyna 1924 jylghy qantarda qayta saylanbay, taghayyndalmay qaluyn mәskeulikterden kóretinin úghar edi; b) Týrkistan Kenesterining sezinde ózin Týrkatkom mýsheligine saylamau, tiyisinshe, halkomkenes tóraghasy lauazymynan aiyru arqyly mәskeulikter «partiyagha jat últshyl elementterding Qojanovtyng basshylyghymen basqaru buyndarynda boluyna jol bergenin» qalay әshkerelegenin kórer edi; v) býgingi orynsyz pәle izdegish neobolishevikterding (sonyng ishinde orys tildi «oqymystynyn») múraghattardan aldyq dep Qojanovtyng qanday «dúshpan jәne týkke alghysyz» ekenin dәleldeu ýshin 2012 jyly keltirgen jekelegen qújattardan kóshirmeleri bolishevik Túrardyng 1924 jylghy hattarynda aitylghan «dәiekter men derekter» qasynda jolda qalaryn úghar edi; g) demek, baybalamshyl blogshylardyng neobolisheviktik әsire belsendiligin tek  Rysqúlovtyng hattarynyng jariya bolu fakti ghana qozdyryp jiberdi. Olar búl hattardy týsinip oqyghan da joq. Olardyng oiynsha, búlar qúpiya kýii múraghat týkpirinde jata beruge tiyis edi. Olar ózderining bolishevizm ruhymen qalyptasqan  kózqarastary túrghysynan tarihy әdilettilik degendi kenestik dәuirdegi birjaqtylyghymen ghana moyyndaytynyn kórsetip otyr.

2. Oqyrman jariyalanymnan bayqaghanday, Túrardyng qatysuymen jasalghan «Negizgi bayandama» óte yqsham týrde mazmúndalyp qana berildi. Onyng ishinde «Qojanov pen ol qoldaytyn partiya dúshpandarynyng («alashordashy», «birlik-tuylyq», t.t.)» «qylmystaryn» ashatyn sózder shash-etekten. Múny pәle izdegish әm bylapyt sózge qúmar blogshylar mýldem bilgisi kelmeydi. Olar Qojanovtyng Rysqúlov әldeqashan ashyp tastaghan «qylmysyn» qúddy ózderi ashyp jatqanday kósemsiydi. Sondyqtan, tilge tiyek bolghan hattardyng fragmentterin (Stalinning aiyptaulargha nazar audaruyn súraghan jazba men «Negizgi bayandamadaghy» aiyptaulardy) týpnúsqadan janghyrtalyq:

3.Ádilettilik, adaldyq degen qasiyetterdi qadirley qoymaytyn әlgi neobolishevik blogshylar týpki niyetterin mening jeke basymdy kemsitu, týrli әdiske salyp túqyrtu arqyly oryndaghysy keledi. Biraq tarihy әdilettilikti tap qazirgi demokratiyalyq dәuirde múnday kýiki tirlikting qúrbany etuge bolmaytyny anyq.   Hattarmen múqiyat tanysqan adam moyyndaugha tiyis, ondaghy tizim men aiyptaular (1924 jyly jazalau organdaryn «birneshe jyldan beri júmys istep kele jatqan alashordashylardyng astyrtyn úiymy» haqynda qúlaqtandyrghan jәne oghan qatysushylardyng aty-jónderin tiyisti sipattamasymen úsynghan hattar) elimizde oryn alghan qasiretti kezende jazalaushylargha últtyq qyzmetkerlerding óz ishinen  «syr ashyp» baghyt siltegen manyzdy qújattar rólin atqardy (Múny vs, 02/19/2012 jauabymda aitqanmyn).

Áriyne, zertteushiler Mәskeuding qol jete bermeytin múraghattaryn, әsirese Stalinning jeke qorlaryndaghy jazbalardy egjey-tegjeyli qarastyrse qúba qúp.  Solay etse, mejeleu nauqany ayaqtalmay jatyp, Tashkentting Sayasy Buro sheshimimen ózbekterge beriluinin, Stalinning «burjuaziyalyq últshyldardyng mejeleu kezinde qaytkende kóbirek jer qarpyp qalyp, óz últyna jaqsy kóringisi keletini» jayyndaghy tújyrymynyn, «Aq jol» jónindegi әigili stalindik hattyng tuuynyn, t.b. manyzdy mәselelerdin  tarihy terenirek ashylyp qaluy ghajap emes.  Ári, «Ádilet» qoghamy kópten kóterip kele jatqan mәsele - ÚQK múraghaty zertteushilerge esigin keninen ashuy lәzim (tipti sondaghy tarihy qylmystyq ister materialdaryn vedomstvolyq múraghattan Ortalyq memlekettik múraghatqa ótkizip bergen dúrys). Tәuelsizdikting basynda 30-shy jyldardaghy qylmystyq isterdi qaraugha shek qoyylghan, repressiyalanghandardy tergeu ýderisimen tolyq tanysugha tyiym salynghan - sol zang ózgertiluge tiyis. Sonday jaghdayda qasiretti kezender kartinasy meylinshe tolyq aiqyndalar edi.

Taqyrypqa qatysy joq bolghandyqtan әldebir anonimning «Qarataevtyng Alashorda jayyndaghy jazghandaryn mening qashan jariyalaytynymdy» jәne «qazaqty satqanyn moyyndaghan Ádilovti nege maqtap kitap jazghanymdy» qayta-qayta, shúqshiya súraghanyn jauapsyz qaldyruym kerek edi, biraq, sol qayta-qayta súrau salularynyng birinde taza adamshylyq niyet bildirgenin kórgendikten, mynany aitpaqpyn:

1) Qarataevtyng atalmysh múrasyn jariyalaudy menen kýtuinizding esh reti joq, óitkeni ol mening ne menshigim emes, ne qúzyrymdaghy sharua emes. Tanysqynyz kelip túrsa, kitaphanadan tabasyz: ony osydan pәlen jyl búryn tiyisti múraghat mekemesi jeke kitap etip bastyrghan. Degenmen, forumda әldeneshe qaytalaghan súraghynyzdyng astaryn - kókeyinizdi ne tesip túrghanyn shamalaymyn. Shamalaymyn da,  sizding әsire belsendiliginizdi qozdyra týsui nemese týsinistik kórsetip bas iiinizge aparuy yqtimal tújyrymdamamdy bar dauyspen jariya etem: iyә, men Qarataev jayynda arnayy kitap jazdym, ol odan basqa taghy birer tuyndymnyng bas keyipkeri! Sebebi, qazaq mýddesin qorghauda (jer-su mәselesin parlamenttik jolmen jәne imperiyalyq ýkimetting aldyna qong arqyly) Qarataev eren enbek sinirdi. Ol parlamentariy retinde, qazaq qogham  qayratkeri retinde - ózine deyin de, ózinen keyin de bir de bir qazaq azamaty istey almaghan sharuany jýzege asyrghan adam, sonysymen de úmytylmaugha tiyis әri úrpaq qúrmetine layyq!

2) Ádilov jayynda men jerine jetkizip jaza alghan joqpyn. Onyng «qazaqty satqanyn moyyndady» degeniniz artyq aitushylyq.  Ádilovting qiyn taghdyry kez kelgen qalamgerdi qyzyqtyrar edi, óitkeni onyng ómir belesterining «túnghysh» degen anyqtamamen bederlenetin tústary kóp: 1) jetkinshek shaghynda Dulatovtyn, «Qazaq» gazetining qamqorlyghyn kórip, Ombyda oqydy, qoghamdyq-sayasy júmystargha tartyldy; 2) 1917 jylghy revolusiyashyl jastardyng belsendilerining biri boldy, qazan aiynda Álihan Bókeyhanovtyng qatysuymen saylanghan Alash partiyasynyng Aqmola oblystyq komiytetine mýshe bolyp saylandy; 3) 1918 jyldyng kókteminde qyzyl gvardiya qúramyna enip, Qiyr Shyghysta aqtarmen ashyq shayqasty; 4) Sol jylghy qysta Ombyda Kolchak diktaturasyna qarsy úiymdastyrylghan kóteriliske qatysyp, astyrtyn jaghdaygha kóshuge mәjbýr boldy;  4) 1919 jyly kýzge qaray Tashkentte Kirinprosta sabaq berdi; 5) 1920 jyly kóktemde Jetisu oblystyq oqu bólimining mengerushisi boldy, kýzde Semey gubkomy qazaq bóliminde istedi; 6) 1920 jylghy qazanda ótken Qazaqstan Kenesterining alghashqy úiysu qúryltayynda Qazatkom mýshesi bolyp saylandy. Ishki ister halkomatynyng alqa mýshesi, komissardyng orynbasary, komissardyng mindetin atqarushy bolyp istedi; 7) 1921 jyly Tashkentte Shyghys keshterin úiymdastyrushy (rejisser) boldy; 8) 1921 jyly Búharada astyrtyn jaghdayda Zәky Validovpen   qyzmettes boldy; 9) 1922-1923 jyldyng qysynda Syrdariya oblatkomynyng tapsyrmasymen Shu boyyndaghy auyldastary arasynda әkimshilik baghynys jayynda jinalystar ótkizip, sheshim-qaulylardy jiyp jýrgeninde,  keyin el arasyna anyz bolyp ketken «Qaranoghay-Shala» oqighasyna qatysty, soghan baylanysty Rysqúlov pen Qojanovtan qoldau tapty; 10) 1923-1924 jyldary Tashkentte Kirinprosta  istedi, sabaq berdi, diyrektor boldy; 11) 1925-1926 jyldary Qazaq aghartu halkomatynda istedi, Últ teatryn (qazirgi Áuezov teatryn) úiymdastyryp, alghashqy diyrektory әri kórkemdik jetekshisi boldy. Onyng tragediyasy jayynda búrynghy jauabymda (vs, 02/19/2012 - 22:42) aitqanmyn. Ol turaly kitap jazghanym - (ony blogerding jaqtyrmay «maqtadyn» degeni jәy ghana óz biyiginen qaraghandaghy baylamy), alghashqy memleket jәne mәdeniyet qayratkerlerining birining bastan keshken qayghyly  taghdyryn ashugha tyrysqanym ekenin týsinu jón.

Aqyr sóz etkennen keyin, taghy bir anonim blogshynyng Abylay men Ábilqayyr handargha baylanysty  qiytúrqy súraghyna oray eske sala keteyin. Saualyn týsinip-týsinbey qoyghanyn ózi-aq baghamdauy ýshin - osy sayttaghy «Eski dert kórinisteri» degen maqalamdy jәne, әriyne, talaydyng qanyn qyzdyryp túrghan «Rysqúlovtyng hattaryn» onyng múqiyat oqyghany jón.

«Abay-aqparat»