Keshegi Alash qozghalysy jәne onyng jandanuy men әleumettik-sayasy manyzynyng artyp otyruyna qyzmet etken últ úldary tarihymyzdyng halqymyz azattyqty kóksegen paraqtaryna tanbalanyp qaldy. Desek te, alyp imperiyanyng otary bolghan bizder keshegini býgin úmyttyq, Alash qozghalysy tarihy men onyng jay-japsary, ústanghan iydeyalary men kótergen mәseleleri turaly maghlúmatymyz әli de az. Endeshe, últ ziyalylarynyng nege bola janyn shýberekke týigeni, óz-ózderin qúrbandyqqa qighany qazirde zang mamanyn ghana emes, kez kelgen últjandy azamatty da bey-jay qaldyrmasy anyq. Áriyne, olardy eli ýshin tughan er edi, el mýddesi ýshin basyn bәigege tikti degen siyaqty әdettegi qara jayau sipattar arqyly da aqtap alugha, tóbemizge kóteruge bolady, sonysy ýshin, tipti, tendesi joq kemenger tanysaq ta jarasady. Al «olar naqty nemen ainalysty, neni sóz etti, qashan jәne qay jerde, qanday jaghdayda?» degen súraqtargha jauap izdeu jәne tabylghan mәlimetterdi kópshilikting nazaryna úsynyp otyrudyng jóni basqasha bolsa kerek, yaghny kishi buynnyn, sonday-aq keler úrpaqtyng kemel keleshegi ýshin nasihattay jýruding paydasy mol dep esepteymiz.

Atalghan baghytta izdenu barysynda qolymyzgha tiygen múraghattyq materialdardyng Rayymjan Mәrsekov, Jaqyp Aqbaev, Jihansha jәne Jansúltan Seydalinderge qatystylaryn búghan deyin sóz etken edik.

Keshegi Alash qozghalysy jәne onyng jandanuy men әleumettik-sayasy manyzynyng artyp otyruyna qyzmet etken últ úldary tarihymyzdyng halqymyz azattyqty kóksegen paraqtaryna tanbalanyp qaldy. Desek te, alyp imperiyanyng otary bolghan bizder keshegini býgin úmyttyq, Alash qozghalysy tarihy men onyng jay-japsary, ústanghan iydeyalary men kótergen mәseleleri turaly maghlúmatymyz әli de az. Endeshe, últ ziyalylarynyng nege bola janyn shýberekke týigeni, óz-ózderin qúrbandyqqa qighany qazirde zang mamanyn ghana emes, kez kelgen últjandy azamatty da bey-jay qaldyrmasy anyq. Áriyne, olardy eli ýshin tughan er edi, el mýddesi ýshin basyn bәigege tikti degen siyaqty әdettegi qara jayau sipattar arqyly da aqtap alugha, tóbemizge kóteruge bolady, sonysy ýshin, tipti, tendesi joq kemenger tanysaq ta jarasady. Al «olar naqty nemen ainalysty, neni sóz etti, qashan jәne qay jerde, qanday jaghdayda?» degen súraqtargha jauap izdeu jәne tabylghan mәlimetterdi kópshilikting nazaryna úsynyp otyrudyng jóni basqasha bolsa kerek, yaghny kishi buynnyn, sonday-aq keler úrpaqtyng kemel keleshegi ýshin nasihattay jýruding paydasy mol dep esepteymiz.

Atalghan baghytta izdenu barysynda qolymyzgha tiygen múraghattyq materialdardyng Rayymjan Mәrsekov, Jaqyp Aqbaev, Jihansha jәne Jansúltan Seydalinderge qatystylaryn búghan deyin sóz etken edik.

Sonymen, HIH ghasyrdyng sony men HH ghasyrdyng basynda Sankt-Peterburg uniyversiytetinde oqyghan qazaq jastarynyng sany jiyrmanyng ýstinde. Solardyng biri - A.Túrlybaev. Yaghny qazaq ziyalylarynyng basym kópshiligi ol kezderde Reseyding iri degen qalalaryndaghy oqu oryndarynan bilim alyp, sayasy әreketterge alghash sol jaqtarda aralasyp, qoghamdyq-sayasy kózqarastaryn qalyptastyra bastaghan. Al adamnyng túlgha retindegi qoghamdyq-sayasy kózqarasynyng qalyptasuyna oqyghan oqu ornynyng yqpaly qashan da joghary dәrejede bolatyny aitpasa da týsinikti.

Sankt-Peterburg uniyversiyteti kezinde talay iri túlghanyng qoghamdyq-sayasy oiy men mәdeniyetining damuynda airyqsha ról oinady. Múnda utopiyalyq sosializm ókili M.V.Butashevich-Petrashevskiy, synshy әri oishyl D.IY.Pisarev, demokrat, jazushy filosof F.G.Chernyshevskiy, tanymal sayasy qayratkerlerden P.A.Kropotkiyn, D.Blagoev, P.A.Stolypiyn, A.F.Kerenskiy, P.B.Struve jәne t.b. bilim alghan. Patshalyq dәuirde el damuynyng toqyrauda bolghandyghyn halyq kóre bastaghan qiyn kezende, Resey ýshin auyr uaqyttarda qoghamdyq sanany oyatugha kóbine-kóp uniyversiytet studentteri men oqytushylary atsalysyp otyrghan. Osy rette professorlardan V.IY.Vernadskiy men S.F.Olidenburgti de atap ótuge bolady.

Uniyversiytettik ortada oy erkindigi keng qanat jayyp, talay týlekteri Reseyding ghana emes, sonday-aq qazaq elining de qaynaghan qoghamdyq ómirine belsene aralasqan.

Alash qozghalysynyng kórnekti qayratkeri Aydarhan Túrlybaev Aqmola oblysy Kókshetau uezining Mezgil bolysynda tughan.

Sankt-Peterburg múraghatynda Túrlybaev Aydarhangha qatysty materialdar №14, №3, №34, №521 isterde jinaqtalghan. 1897 jyly Omby gimnaziyasyn tәmamdaghan ol 1897-1902 jyldar aralyghynda Sankt-Peterburg uniyversiytetining zang fakulitetinde oqidy.

Omby gimnaziyasynda 8 jyl (1889-1897) oqyp shyqqan son, A.Túrlybaevqa ony ýzdik bitirgendigi turaly №249 kәmelettik attestat beriledi. Mәtini: «Búl attestat Omby gimnaziyasynda 8 jyl (1889-1897) oqyghan jәne ÝIII synypta bir jyl bolghan, músylman dinindegi, qyrghyzdyng on toghyz jastaghy úly Túrlybaev Aydarhangha berildi, birinshiden, Omby gimnaziyasynda oqyghan uaqyt boyy jýrgizilgen baqylaugha alu negizi boyynsha, tәrtibi óte jaqsy, sabaqqa qatynasuy jәne dayyndyghy, sonday-aq jazba júmystardy oryndaudaghy úqyptylyghy ýlgi tútarlyqtay, yjdahattylyghynda min joq, barlyq pәnderge degen bilimqúmarlyghy teng dәrejede boldy», - dep keledi (Sankt-Peterburg OMTM. Qor.14. Tiz.3. Is.34521. paraq.28.).

Keyin Imperatorlyq uniyversiytetke týsip, Dala general-gubernatordyng búiryghy boyynsha jyl sayyn Aqmola oblysynyng shәkirtaqysyn (400 rubli) alyp otyrady. Ol turaly maghlúmat myna qújatta keltirilgen: «Kense Uniyversiytet Kensesining Zang Fakulitetining 2-kurs studenti, Aqmola oblysynyng shәkirtaqysyn alushy Aydarhan Túrlybaevqa oqu qúraldary men qajetti zattaryn aluy ýshin 35 rubli kóleminde jәrdemaqy súray jazghan ótinimining Dala ólkesi Bas Bastyghynyng tarapynan qanaghattandyrylmaghandyghyn, yaghny oqu qúraldary men qajetti zattaryn Túrlybaevtyng jylyna beriletin 400 rubli shәkirtaqysy esebinen aluy tiyis ekendigin mәlimdeuin súraydy. 24 qazan 1898 jyl» (Sankt-Peterburg OMTM. Qor.14. Tiz.3. Is.34521. paraq.34.).

Jәne uniyversiytetting ózge týlekterindey, A.Túrlybaev ta birneshe pәnnen dәris tyndap, barlyghyn birdey mengerip shyghady. Oqyghan pәnderi boyynsha saqtalghan kuәligi bar:

KUÁLIK

Úsynushy Aydarhan Túrlybaev - músylman dininde, qyrghyzdyng úly, 1877 jyldyng 25 tamyzynda dýniyege kelgen. Omby gimnaziyasynyng kәmelettik attestaty boyynsha 1897 jyldyng tamyzynda S.-Peterburg IMPERATORLYQ uniyversiytetining studenti bolyp qabyldanyp, zang fakulitetine alynyp, onda mynaday kurstar tyndady: Rim qúqyghy tarihy, Rim qúqyghy dogmasy, Orys qúqyghy tarihy, Memlekettik qúqyq, Shirkeu qúqyghy, Poliysey qúqyghy, Sayasy ekonomika, Statistika, Azamattyq qúqyq jәne sot isin jýrgizu, Sauda qúqyghy jәne sot isin jýrgizu, Qylmystyq qúqyq jәne sot isin jýrgizu, Qarjy qúqyghy, Halyqaralyq qúqyq, Qúqyq ensiklopediyasy, Qúqyq filosofiyasy tarihy; oqu baghdarlamasymen bekitilgen praktikalyq sabaqtargha qatysyp, ...jәne jartyjyldyq synaq jóninde talap etiletin erejelerge say segiz synaqtyng barlyq shartyn oryndaugha qatysty.

Resey IMPERATORLYQ uniyversiytetterining 1884 jyldyng 23 tamyzyndaghy Jalpy Jarghysynyng 77-baby negizinde atalghandardy kuәlandyru ýshin tiyisti talap boyynsha uniyversiytet móri men qol qoyylyp, 1902 jyldyng sәuirinde S.-Peterburg Imperatorlyq uniyversiytetining zang fakulitetinen osy №771 kuәlik berildi.

Búl kuәlikting bir jerde túrugha belgi qaghaz retinde kýshi joq.

S.-Peterburg Imperatorlyq uniyversiyteti Zang fakulitetining dekany

Zang fakulitetining hatshysy

Kenes hatshysy (Sankt-Peterburg OMTM. Qor.14. Tiz.3. Is.34521. paraq.26.).

A.Túrlybaev uniyversiytette keyin Alash ziyalylarynyng kórnekti túlghalary bolghan R.Mәrsekov, J.Aqbaevtarmen birge oqyghan. R.Mәrsekovpen kurstas, al J.Aqbaevtan bir kurs joghary oqidy. Biraq Jaqyppen jaqsy qarym-qatynasta bolady. J.Aqbaevqa qatysty isterdegi mәlimet boyynsha, ekeuining arheologiyalyq institutqa týsuge bergen ótinishteri bir kýnde jazylghan. Jәne ekeui de bir meken-jayda - Aleksandrovsk danghyly (kezinde Resey astanasynyng negizgi kóshelerining biri sanalghandyqtan, onda, negizinen, oqymysty-ghalym, bay-kópes, qala sheneunikteri túratyn bolghan) boyyndaghy 7-ýi, 3-pәterde - túrghan. Osyghan qarap olardyng dos bolghandyghyna boljam jasaugha bolady. Oqu isterin bylay qoyghanda, teatrlargha da birge baryp jýrgen. Tarihtan belgili, Jaqyp valisti jetik biylegen. Imperator әielining sarayynda Gýlbaghar (jary) ekeuining tamasha valis biylep, I oryn alghany, sóitip, imperator әielining kózine týskendigi turaly el auzynda saqtalghan әngimeler bar. Osynyng barlyghynda da Aydarhan men Jaqyp birge jýrgen bolsa kerek.

Aydarhan turaly el auzyndaghy osynday әngimelerde onyng baluan Qajymúqanmen óte jaqyn dos bolghandyghy aitylady. Aydarhannyng basyna kýn tuyp qamauda otyrghan kezderinde, jaqyn-juyq, aghayyn-tuys boy tasalap ketedi. Tar qapasta jalghyzdyqtan jabyqqan sol bir uaqyttarda tek Qajymúqan ghana izdep kelse kerek. Taghy bir ghajaby - Qajymúqan ózining úlyna Aydarhannyng esimin bergen.

Sonday-aq Aydarhan óte bilimdi bolghan. Birneshe shet tilin mengergen, óli latyn, grek tilderinde sóilegen. Fransuzsha әn aitqanda, júrt úiyp tyndaydy eken. Júbayy Saghida Múhamet-Rahymqyzymen tatu ghúmyr keshken. Resey múraghattarynan alynghan jeke isindegi qújattar boyynsha, әkesi - Túrlybay da, sheshesining aty - Altyn.

Diplom alghannan keyin Aydarhan Omby palatasy sot hatshysynyng kómekshisi retinde Ombygha ketedi. 1902-1917 jyldary Ombynyng zang oryndarynda advokat bolyp qyzmet etip, «prisyajnyy poverennyi» bolady. Onyng zang ghylymdarynyng jetik mamany, isker jan ekendigi turaly 1917 jyly «Qazaq» gazeti de jazghan bolatyn.

Tónkeris jyldary qazaq qoghamyndaghy qoghamdyq-sayasy qozghalysqa belsene aralasyp, el keleshegi ýshin manyzdy ister atqarghan. Sonyng biri - 1917 jyly 25 sәuir men 5 mamyr aralyghynda Omby qalasynda ótken Aqmola oblystyq qazaq siyezine tóraghalyq etui.

Búl siyezde de, әdettegidey, әr ónirden kelgen 150-ge juyq delegat búrynghy jergilikti biylikti taratu, zemstvo engizu, ana tilinde oqytu jәne jalpy bilim berudi tegin jýrgizu, din mәselesin, әsirese jer mәselesin (jer bólinisi, yaghny birinshi kezekte qazaqtardyng qamtamasyz etilui jәne olardan tartylyp alynghan jerlerding qaytarylyp berilui), basty taqyryp etip, jan-jaqty qarastyrady. Al el aghalarynyng basyn qosyp, el qamyn talqygha salugha, iygi jaqsylardyng kenesuine bola úiymdastyrylghan Aqmola oblysy qazaqtarynyng II siyezine, ókinishke oray, el basshylarymen birge әr taraptan aqyn, ólenshi, jyrshy siyaqty óner adamdary da jiberiledi. Sóitip, siyez qyzyqpen ótedi. Siyezding qyzyq ýshin úiymdastyrylmaytyndyghy jóninde «Qazaq» gazetinde sóz bolyp, múny kezinde Aydarhan da ótkir syngha alady. Siyezding toy emes, bata oqyr emestigin aita kelgen ol - elding oiyn aitatyn adamdardyng kelmegenine, kerisinshe oiyn-sauyq qughan ólenshi, әnshi, aqyndardyng jinalghanyna ókinish bildiredi.

1917 jyly Alash partiyasy qúrylatyn (I siyez) jәne Alash avtonomiyasy jariyalanatyn (II siyez) jalpyqazaq siyezderining úiymdastyru, ótkizu isine belsene aralasqan Aydarhan Túrlybaev Alashorda ýkimeti tóraghasy saylanghan sol II siyezde tóraghalyqqa layyq dep tanylghan 3 adamnyng qatarynda bolady. Ýshinshisi - Baqtygerey Qúlmanov. Dauys nәtiyjesi boyynsha tóraghalyqqa Álihan Bókeyhanovtyng saylanghany tarihtan belgili, al Aydarhan ekinshi oryngha shyqqan.

A.Túrlybaev Alash milisiyasyn úiymdastyrugha da belsene atsalysyp, Semeyde bir Alash polkin qúrugha H.Ghabbasov, M.Tynyshbaev, B.Mәmetovtermen birge júmyla kirisken.

1918 jyldyng 18 qarashasynda Ombydaghy diyreksiya qúlap, ýkimet biyligi admiral Kolchakqa ótken kezde, Alashorda ýkimeti onymen kelissóz jýrgizbek bolady. Sodan Kolchak ýkimeti ishki ister ministrining orynbasary P.F.Koropachinskiyding tóraghalyghymen 1919 jyldyng 11 aqpanynda Omby qalasynda ótken «Qazaq-qyrghyz halqynyng әkimshilik-sharuashylyq qúrylymy turaly mәsele» boyynsha vedomstvoaralyq qúrylym jónindegi mәjiliske Alashorda ýkimetining tóraghasy Á.Bókeyhanovpen birge onyng mýsheleri retinde A.Túrlybaev pen U.Tanashev da barady.

A.Túrlybaev Imperatorlyq uniyversiytetti tәmamdaghan uaqyttan Omby, Tobyl aimaqtyq sotynda әr týrli lauazymda qyzmet etken: sot qyzmetine kishi kandidat, azamattyq departament hatshysynyng kómekshisi, kollejdik hatshy, sot qyzmetine jogharghy kandidat, dәrejeli kenesshi, sot kollejdik asessory, sot alqa kenesshisi, Omby aimaqtyq sotynyng mýshesi bolady. Onyng qyzmeti turaly derekter Omby múraghatynda saqtalghan. 1911 jyldyng qarasha aiynda bastalghan jeke is qaghazynda, mynaday mәlimet bar: «Mirovoy Sudiya 3 uchastka g.Omska, okruga Omskogo Okrujnogo Suda, nadvornyy Sovetnik Aydarhan Turlybaevich Turlybaev rodilsya 25 avgusta 1877 g., veroispovedaniya magometanskogo, znakov otlichiya ne iymeet. Soderjanie poluchaet v god: jalovanie 1200 r., dobavochnyh 300 r., kvartirnyh 500 r., stolovyh 500 r. Itogo 2500 r.» («TM» BB. Qor.10, Tiz.1. Is.1338. paraq.6-9.).

Aydarhan 1934 jyly abaqtygha jabylyp, onda 6 ay otyrady. 1937 jyly 14 mausymda qayta qamaugha alynyp, «últshyl», «últtyq burjuaziya ókilderining soyylyn soghushy» retinde aiyptalyp, oghan sol jyldyng 17 qarashasynda Omby IIHK atu jazasyn (№7396 ispen qaralady) ýkim etedi. Ýkimet tarapynan tek 1957 jyly ghana aqtalady. Qazirde Omby oblysy federaldyq qauipsizdik qyzmeti múraghatynda «kenes ókimetine qarsy sayasiy-tónkeristik әreketi ýshin» degen jalghan aiyppen atylghan A.Túrlybaev pen onyng seriktesterine qatysty tom-tom ister saqtauly túr.

Aydarhan Túrlybaevtyng Jaqyp Aqbaevpen qatar oqyp, bir pәterde jatqandyghyn jogharyda aitqan bolatynbyz. Student kezderinen ózara jaqyn dostasyp ketken olardyng diplomdyq jetekshileri de bir adam bolghan. Adolif Hristianovich Golimsten (1848-1920) - azamattyq qúqyq salasynda birqatar salmaqty enbekter jazyp qaldyrghan ghalym. 1899-1903 jyldary atalmysh uniyversiytetting rektory bolghan. Mine, sol rektor bolyp túrghan kezinde Aydarhannyng «Brachnoe pravo kirgiz» taqyrybyndaghy diplomdyq júmysyna, bir jyldan keyin Jaqyptyng júmysyna jetekshilik etedi. Uniyversiytet rektorynyng ekeuine birdey jetekshilik etuine qaraghanda, onyng nazaryna qatar ilikkeni, yaghny júptary jazylmaghan dos bolghandyghy taghy da angharylady.

Bir aita keterligi - Aydarhannan bir jyl keyin qorghaghan Jaqyptyng diplomdyq júmysynyng taqyryby da osy ózektes. Alayda Aydarhan óz júmysynda qazaq әdet-ghúryp zandarynyng sipatyn, onyng kóshpendi qazaq júrtynda alatyn rolin, jeke normalarynyng aishyqty tústaryn anyqtaugha den qoysa, Jaqyp Europa elderindegi qúqyq jýiesimen salystyru arqyly onan әri damyta týsedi. Kóshpendi qazaq elining qalyptasqan neke jәne otbasy qúqyghynyng fenomenin asha otyryp, qúqyq jýiesining ózin órkeniyetti dep týsingen elderden kem emestigin terendete dәleldep, jetelerine jetkizedi. (oqyrmandar tarapynan ekiúday oy qalyptaspasy ýshin, Jaqyptyng júmysy mazmúnymen arnayy salystyra qarap shyqtyq. - N.D.). Jaqyp diplomdyq júmysyna Ál-Hazniyding (HII ghasyr jazushysy): «Kogda prostye ludy slyshat ot estestvoispytateley, chto zoloto esti telo, kotoroe dostiglo do sovershenstva zrelosti, posledney polnoty, ony tverdo veryat, chto eto esti nechto, postepenno dostigaishee etogo sovershenstva, prohodya cherez formy vseh drugih metallicheskih tel, tak chto po ih mnenii, zoloto bylo snachalo svinsom, potom sdelalosi jestiu, dalee mediu, serebrom y nakones dostiglo razvitiya zolota: ony ne znayt, chto govorya eto, estestvoispytately dumayt toliko nechto podobnoe tomu, chto ony dumayt, govorya o cheloveke y pripisyvaya emu polnotu y ravnovesie v prirode y slojeniy - ne to, chto chelovek byl nekogda bykom, a potom peremenyalsya v osla, zatem v loshadi, posle togo v obeziyanu i, nakones stal chelovekom», (Memleket jәne qúqyq tarihynan hrestomatiya (2-kitap) /Qúrast. N.Dulatbekov, J.Artyqbaev, Z.Tayshybaev. - Almaty: Jeti jarghy, 1998. - B. 86.) - degen sózin epigraf etse, Aydarghan: «Zadacha nastoyashego zakluchaetsya v izucheniy proshedshego», - degendi qoldanghan bolatyn.

Júmysty jazu barysynda Aydarhan ýlken izdenister jasaydy. Sankt-Peterburg múraghatynda onyng óz qolymen jazghan núsqasy saqtalypty. Kólemi jaghynan 75 betten túratyn diplomdyq júmystyng birinshi betinde A.H.Golimstenning «vesima udovletvoriytelino» (qazirgishe - «óte jaqsy» degen bagha) degen jazuy men qoly bar.

Endi osy diplomdyq júmys mәtininen ýzindiler keltirip kóreyik (avtordyng stiyli men bayandau mәnerin saqtau maqsatynda týpnúsqany audarmasyz úsynyp otyrmyz. - N.D.). Nekelesuge tyiym salynatyn birqatar jaghdaylardy bayanday kele mynaday jaytqa da nazar audartqan Aydarhan: «V bokovyh liniyah brak vospreshaetsya toliko do 3 stepeni, lishi by jenih y nevesta ne byly «emshekdes», t.e. vskormleny odnoy y toy je jenshinoy (vliyanie shariata)», - dep qyz alysugha tyiym salynatyn shart pen 7 ata mәselesin keltiredi (Sankt-Peterburg OMTM. Qor.14. Tiz.8. Is.1609. paraq.3 kelesi beti, 4.).

Onan әri: «Kirgizy glavnym obrazom senyat ee rodovitosti, t.e. proishojdenie ot horoshih rodiyteley: «kóryp algan kóryktyden kórmey algan tekty artyk» - luchshe jenitsya na deviyse iz horoshego roda ne vidavshey, chem vidavshey na krasaviyse, ily eshe: «ayagyna karap asyn ysh, sheshesyne karap kyzyn al» - glyadya na chashku (v kotoroy podayt kushaniye) prinimay pishu, glyadya na mati jenisi na ee docheriy», - deu arqyly qazaq halqynyng tek mәselesine sonshalyqty mәn bergendigin anghartady (Sonda, 7 kelesi beti, 8.). Sonymen birge úrpaq jalghastyratyn әr er-azamat ýshin «qan», «ata júrt» degenderding de qasterli úghym bolghandyghyna jәne bola beretindigine nazar audartu maqsatynda: «Byvaet v stepy eshe takoy sluchay. Jeniyh, ne iymeya rodstvennikov postupaet pod glavenstvo testya, prisoediniv svoy skot k stadu poslednego, y posle smerty testya nasleduet na pravah odnogo iz srednih synovey. Etot obychay, izvestnyy pod iymenem: «kush-kuyeu» ne polizuetsya simpatiey kirgiza: «kayndagy kuyeuden kargysy jok it artyk» - sobaka nahodyashiyesya na svobode luchshe, chem zyati, projivaishiy u testya», - deydi (Sonda, 15 kelesi beti, 16.).

Neke jәne otbasy húqyghynyng dala zanyndaghy qalyptasqan ýlgilerin sipattay kele qyzgha qyryq ýiden tyi bergen qazaq halqynyng әiel zatyn tәrbiyeleu ghúrpyna oraylastyrylghan qaghidalarynan da ainalyp ótpegen. Jәne múnysy arqyly әmengerlik institutynyng jetistikteri de aiqyndala týsken: «iridicheskoe znachenie obychaya «uryn-kelu» zakluchaetsya v sleduushem:

Esly jenih otkajetsya posle «uryn-kelu» ot nevesty, on teryaet vse, chto pereshlo k testu ot nego v viyde kalyma ily v viyde podarkov y t.d., v tom toliko sluchai, esly ego otkaz nemotivirovannyi, no esly on otkazalsya ot nevesty vsledstvie togo, chto ona pry «uryn-kelu» okazalasi liyshennoy devstvennosti, o chem on doljen nemedlenno zayaviti svaham, to kalym emu vozvrashaetsya, a nevestu mojet vzyati darom ily je daetsya emu vmesto kalyma eshe odna nevinnaya devushka; tak kirgizy senily prejde chistotu y porochnosti devushkiy.

Esly otkaz posleduet so storony otsa nevesty, to on vozvrashaet kalym, da plus shtraf do 3 toguzov.

Esly nevesta umret posle «uryn-kelu» emu predlagaut jenitsya na mladshey ee sestre s priplatoy 5-6 skotin «baldyz-kalyn» (kalym za mladshui sestru nevesty), esly jenih otkajetsya ot etogo predlojeniya, to emu iz kalyma nichego ne vozvrashaetsya, y daetsya emu pridanoe ego byvshey nevesty, da eshe loshadi emu pod verh.

Esly umret jeniyh, to nevesta ego doljna vyity za brata ily blijayshego rodstvennika jeniha po istecheniy traurnogo goda (aza)» (Sonda, 24-24 kelesi beti, 25.).

Nekening búzyluy jóninde ýsh ret talaq etuden basqa da sharttary turaly bylay deydi: «Brak rastorgaetsya po nesposobnosty odnogo iz suprugov k brachnomu sojitii, zasvidiytelistvovavshey ochevidsamy posle proizvedennogo ispytaniya jeny ily muja.

Esly nesposobnosti muja obnarujilasi pry uryn-kelu, to jdet god, dumaya, chto nesposobnosti mogla prozoydty ot obstanovki, pry kotoroy sovershalosi pervoe svidanie jeniha s nevestoy, «silino skonfuzilsya» - «jer-korkak» - ne posmel - y t.d. Esly po istecheniy goda on okajetsya impotentnym, to emu vozvrashaetsya uplachennyy ego otsom kalym. Esly nesposobnosti muja obnarujitsya vposledsviy posle vstupleniya v suprujestvo, to jdut 3 goda. Esly po istecheniy etogo vremeny muj ne vylechitsya, to ego jena perehodit k odnomu iz ego bratiev ily blijayshemu rodstvenniku, preimushestvenno holostomu. Esly nesposobnoy okazalasi jena, to ona vozvrashaetsya so svoim pridanym k svoim rodiytelyam, kotorye doljny vozvratiti jenihu poluchennyy kalym. Sluchay nesposobnosty jeny, slujashie povodom dlya rastorjeniya braka sleduishiye: 1) «bteu» ily «takta» - otsutstvie vsyakogo otverstiya; 2) germafroditizm «kyz-teke» - dvusnastie jeny; 3) «shyjyn» - absolutnoe nederjanie mochiy.

Brak rastorgaetsya takje vsledstvie dokazannogo 4 svidiyteliskimy pokazaniyamy prelubodeyaniya jeny, poymannoy in flagranti «kylyshty kynynda korse», t.e. v polojeniy nevynutoy iz nojny sabli. V etom sluchae ona otsylaetsya v «tórkýn» k svoim rodiytelyam, u kotoryh ostaetsya uplachennoy za nee kalym, a pridanoe - u muja.

Smerti jeny prekrashaet vsyakie otnosheniya y obyazyvaet toliko muja vozvratiti rodiytelyam jeny ee «saukele» (golovnoy ubor) 4 chasti pridanogo. Po smerty je muja vdova, vyjdav traurnyy god «aza», doljna vyity zamuj za deverya ily za odnogo iz blijayshih rodstvennikov muja. Esly u nee esti deti, to ona mojet ostatisya vdovoy, no pry usloviy ostatisya navsegda vdovoy. Ona pry maloletstve svoih detey, upravlyaet imushestvom, ostavshimsya posle smerty muja. Esly je ona bezdetna, to doljna vyity zamuj za deverya ily blijayshego rodstvennika «aga olise, jenge - miras, at olise - saury miras», t.e. esly umret brat, to snaha - nasledstvo, esly podohnet loshadi, to shkura - nasledstvo. Esly ona ne hochet vyty za deverya ily za blijayshego rodstvennika muja, to ey predlagayt vybrati sebe v mujiya odnogo lubogo iz selogo roda, k kotoromu prinadlejit ee pokoynyy muj «erden ketse de, eliden ketpeydy» (esly ot muja uydet, to ot naroda, t.e. roda ne uydet). Eto vpolne estestvenno, esly my vspomniym, chto jena yavlyaetsya dostoyaniyem selogo roda, k kotoromu prinadlejit ee muj, tak tochno rod ee rodiyteley, schitaya ee svoey kostiu, zastupaetsya za nee, chto vlechet za sobou rodovuu vrajdu y baramtu mejdu etimy rodami, poka ne pridut k soglashenii» (Sonda, 34-34 kelesi beti, 35-35 kelesi beti, 36-36 kelesi beti.).

Aydarhan Túrlybaevtyng diplomdyq júmysynan keltirilgen búl ýzindilerden onyng Alash qozghalysynyng belsendi qayratkeri retindegi qyry ghana emes, sonymen birge, sol zamanda «Qazaq» gazetinde jazylghanday, zang isine jetik maman ekendigi de bayqalady. Onyng ýstine, neke taqyrybyn qazaqy әdet-ghúryp zandary negizinde qarastyru, bizdinshe, Golimstendi de qyzyqtyrsa kerek. Qalay degende de, diplomdyq júmysty jazu, qorghau barysynda dala zanyndaghy әdet-ghúryptardyng qúqyqtyq kýshin dәleldep beru qazaqtyng qarshaday balasy ýshin onaygha soqpaghany anyq.

Eng bastysy, Aydarhan Túrlybaevtyng diplomdyq júmysynda sóz bolghan ghúryptardy býgingi kýnning neke mәselesimen salystyra qarauda jatyr. Birdi aityp, birge ketti demenizder, osy maqalany jazu barysynda bir mәselege den qoydyq: belgili bolghan mәlimetter boyynsha, kórshiles alyp aidahar memlekette әr otbasynan bir bala ghana ósu kerek bolghandyqtan, tek úldar ghana tuylyp, qazirde 18-ge tolmaghan er balalar sany 40 milliongha juyqtapty. Al Qazaqstandaghy әiel zatynyng sany, songhy derekter boyynsha, erlerden 80 mynday artyq. Eger sol 40 millionnyng 1%-y elimizge ótse, olardyng sany 400 myng bolady eken. Qazaqtyng tek qazaqtan ghana tuatynyn eskersek, aidahar memleket azamattarynan esh uaqytta da qazaq tumasy ózinen-ózi týsinikti. Mәselege osy qyrynan kelgende, A.Túrlybaevtyng últtyq dәstýr turaly múralaryn zertteuding manyzdylyghy arta týsedi. Búl bizge últtyq tektik qorymyzdy (genofond) saqtau ýshin kerek. Qara kóz qyzdarymyzdyng jat júrtqa túrmysqa shyqqanynan óz últymyzgha jar bolghany dúrys ekenine sanaly adam dau aitpas. Orayy kelgende aita ketu qajet - qazirde eki әiel alghan adamdy mәdeniyetke jat qylyq jasaushy retinde qabyldaydy, al últty saqtau mәselesi túrghysynan kelgende, múnyng tiyimdi әri asa qajet mәsele ekendigin ekining biri eskere bermeydi. Eurosentristik kózqarastaghy qoghamymyz jesirdi qanghytpau degendi de jabayylyq sanaydy. Al bizdey az halyq ýshin әrbir qara kóz qyz ben úl taghdyry eshqaysymyzdy da bey-jay qaldyrmaugha tiyis. Etek-jenimizdi jiyp, ózimizding ósuimizdi aldynghy oryngha shygharuymyz qajet. Týptep kelgende, halqymyzdyng tektik qory búzylyp, últtyq qasiyetinen birjola aiyrylghany dúrys pa, әlde osy qos әiel alushylyqqa basqasha kózben qaraghanymyz dúrys pa? Qalay desek te, Aydarhan Túrlybaevtyng diplomdyq júmysyna arqau bolghan key ghúryptarymyzdy taghylyqtyng kórinisi dep qaramay, qayta jana qyrynan tanu kerektigi, zanymyzda kórinis berui qajettigi bayqalatynday. Osy tústa Aydarhannyng da búl atalghandardy qazaqtyng últ retindegi ózindik qúndylyqtary dep tanumen ong pikirde jazghanyn esten shygharugha bolmaydy.

Ekinshiden, elimizde er adam jetispeui saldarynan túrmys qúrmay balaly bolyp otyghan әiel zaty qanshama. Búl - mәselening birinshi jaghy. Ekinshi jaghy - sol balalardyng tegin tanymay ósui. «Jeti atasyn bilmegen - jetesizding belgisi» degen baba úrpaghynyng aldaghy kýngi shyghar belesining biyiktigin osydan-aq shamalaugha bolatynday.

Elimiz tәuelsizdik alghaly, joghymyz týgendelip, jyrtyghymyzdyng býtindelgeni ras. Ata zanymyzdy qabyldadyq. Bizdinshe, sol zandardy qabyldaghanda, eng aldymen, memleket atyn iyemdenip otyrghan halyqtyng tarihyndaghy talay ghasyrlyq tәjiriybeden ótken, talay úrpaq maqúldaghan jәne sol arqyly demografiyalyq mәselelerin retke keltirip otyrghan zandardy da eskeruding manyzy erekshe. Halyq әdet-ghúrpynyng zandyq kýshi jәne keyingi zandardy solarmen sabaqtastyra otyru turaly kezinde S.Zimanov syndy aghalarymyz, aldynghy buyn zangerer de aityp ketken bolatyn. Sondyqtan atadan qalghan múra, jәdigerlerding osynday jaghdaylar ýshin auaday qajet ekendigi últ janashyrlarynyng qay-qaysysyn da tolghandyrsa kerek. Qarqyndy týrde etek alghan jahandanu ýderisining aghynymen ketip, baba múralaryn jandandyrmasaq (Búl - ýlken taqyryp, keyin toqtalugha tyrysamyz. - N.D.), A.Túrlybaevtyng ghana emes, onyng arghysy men bergisindegi jaqsylardyng da amanatyna dúrys qaramaghandyq bolady dep esepteymiz.

Sonymen, jogharyda keltirilgenderdi saralay otyryp, Aydarhan Túrlybaevtyng Alash qozghalysyna belsene aralasqan iri túlgha, últ joqshysy bolghandyghyna kóz jetkizemiz. Sonymen birge babadan qalghan mirasqa asqan sauattylyqpen qarap, halyqtyng demografiyalyq jaghdayy ýshin әdet-ghúrpymyzdaghy qúndylyqtardy saqtap qalu kerektigi turaly kóregendilik tanytuy arqyly da el mýddesin oilaghan azamat ekendigi aiqyndala týsedi.

Aydarhan Túrlybaevtyng ghúmyrnamalyq joly, sonday-aq últymyzdyng jarqyn bolashaghy ýshin kótergen jasampaz iydeyalary, bastysy, sol baghytta atqarghan eren enbekteri jóninde jasalghan shaghyn sholuymyzdan jetkinshek úrpaq, yaghny úl-qyzdarymyz bayybyna baryp, taghylym alsa, qajetine jaratsa deymiz. Endeshe búlardy zertteu, artyq-kemin ekshep el iygiligine jaratu - aldaghy kýnderi de jalghasa beretin keleli is.

«Abay-aqparat»