كەشەگى الاش قوزعالىسى جانە ونىڭ جاندانۋى مەن الەۋمەتتىك-ساياسي ماڭىزىنىڭ ارتىپ وتىرۋىنا قىزمەت ەتكەن ۇلت ۇلدارى تاريحىمىزدىڭ حالقىمىز ازاتتىقتى كوكسەگەن پاراقتارىنا تاڭبالانىپ قالدى. دەسەك تە، الىپ يمپەريانىڭ وتارى بولعان بىزدەر كەشەگىنى بۇگىن ۇمىتتىق، الاش قوزعالىسى تاريحى مەن ونىڭ جاي-جاپسارى، ۇستانعان يدەيالارى مەن كوتەرگەن ماسەلەلەرى تۋرالى ماعلۇماتىمىز ءالى دە از. ەندەشە، ۇلت زيالىلارىنىڭ نەگە بولا جانىن شۇبەرەككە تۇيگەنى، ءوز-وزدەرىن قۇرباندىققا قيعانى قازىردە زاڭ مامانىن عانا ەمەس، كەز كەلگەن ۇلتجاندى ازاماتتى دا بەي-جاي قالدىرماسى انىق. ارينە، ولاردى ەلى ءۇشىن تۋعان ەر ەدى، ەل مۇددەسى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىكتى دەگەن سياقتى ادەتتەگى قارا جاياۋ سيپاتتار ارقىلى دا اقتاپ الۋعا، توبەمىزگە كوتەرۋگە بولادى، سونىسى ءۇشىن، ءتىپتى، تەڭدەسى جوق كەمەڭگەر تانىساق تا جاراسادى. ال «ولار ناقتى نەمەن اينالىستى، نەنى ءسوز ەتتى، قاشان جانە قاي جەردە، قانداي جاعدايدا؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋ جانە تابىلعان مالىمەتتەردى كوپشىلىكتىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرۋدىڭ ءجونى باسقاشا بولسا كەرەك، ياعني كىشى بۋىننىڭ، سونداي-اق كەلەر ۇرپاقتىڭ كەمەل كەلەشەگى ءۇشىن ناسيحاتتاي ءجۇرۋدىڭ پايداسى مول دەپ ەسەپتەيمىز.

اتالعان باعىتتا ىزدەنۋ بارىسىندا قولىمىزعا تيگەن مۇراعاتتىق ماتەريالداردىڭ رايىمجان مارسەكوۆ، جاقىپ اقباەۆ، جيھانشا جانە جانسۇلتان سەيداليندەرگە قاتىستىلارىن بۇعان دەيىن ءسوز ەتكەن ەدىك.

كەشەگى الاش قوزعالىسى جانە ونىڭ جاندانۋى مەن الەۋمەتتىك-ساياسي ماڭىزىنىڭ ارتىپ وتىرۋىنا قىزمەت ەتكەن ۇلت ۇلدارى تاريحىمىزدىڭ حالقىمىز ازاتتىقتى كوكسەگەن پاراقتارىنا تاڭبالانىپ قالدى. دەسەك تە، الىپ يمپەريانىڭ وتارى بولعان بىزدەر كەشەگىنى بۇگىن ۇمىتتىق، الاش قوزعالىسى تاريحى مەن ونىڭ جاي-جاپسارى، ۇستانعان يدەيالارى مەن كوتەرگەن ماسەلەلەرى تۋرالى ماعلۇماتىمىز ءالى دە از. ەندەشە، ۇلت زيالىلارىنىڭ نەگە بولا جانىن شۇبەرەككە تۇيگەنى، ءوز-وزدەرىن قۇرباندىققا قيعانى قازىردە زاڭ مامانىن عانا ەمەس، كەز كەلگەن ۇلتجاندى ازاماتتى دا بەي-جاي قالدىرماسى انىق. ارينە، ولاردى ەلى ءۇشىن تۋعان ەر ەدى، ەل مۇددەسى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىكتى دەگەن سياقتى ادەتتەگى قارا جاياۋ سيپاتتار ارقىلى دا اقتاپ الۋعا، توبەمىزگە كوتەرۋگە بولادى، سونىسى ءۇشىن، ءتىپتى، تەڭدەسى جوق كەمەڭگەر تانىساق تا جاراسادى. ال «ولار ناقتى نەمەن اينالىستى، نەنى ءسوز ەتتى، قاشان جانە قاي جەردە، قانداي جاعدايدا؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋ جانە تابىلعان مالىمەتتەردى كوپشىلىكتىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرۋدىڭ ءجونى باسقاشا بولسا كەرەك، ياعني كىشى بۋىننىڭ، سونداي-اق كەلەر ۇرپاقتىڭ كەمەل كەلەشەگى ءۇشىن ناسيحاتتاي ءجۇرۋدىڭ پايداسى مول دەپ ەسەپتەيمىز.

اتالعان باعىتتا ىزدەنۋ بارىسىندا قولىمىزعا تيگەن مۇراعاتتىق ماتەريالداردىڭ رايىمجان مارسەكوۆ، جاقىپ اقباەۆ، جيھانشا جانە جانسۇلتان سەيداليندەرگە قاتىستىلارىن بۇعان دەيىن ءسوز ەتكەن ەدىك.

سونىمەن، ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان قازاق جاستارىنىڭ سانى جيىرمانىڭ ۇستىندە. سولاردىڭ ءبىرى - ا.تۇرلىباەۆ. ياعني قازاق زيالىلارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ول كەزدەردە رەسەيدىڭ ءىرى دەگەن قالالارىنداعى وقۋ ورىندارىنان ءبىلىم الىپ، ساياسي ارەكەتتەرگە العاش سول جاقتاردا ارالاسىپ، قوعامدىق-ساياسي كوزقاراستارىن قالىپتاستىرا باستاعان. ال ادامنىڭ تۇلعا رەتىندەگى قوعامدىق-ساياسي كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا وقىعان وقۋ ورنىنىڭ ىقپالى قاشان دا جوعارى دارەجەدە بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتى كەزىندە تالاي ءىرى تۇلعانىڭ قوعامدىق-ساياسي ويى مەن مادەنيەتىنىڭ دامۋىندا ايرىقشا ءرول وينادى. مۇندا ۋتوپيالىق سوتسياليزم وكىلى م.ۆ.بۋتاشەۆيچ-پەتراشەۆسكي، سىنشى ءارى ويشىل د.ي.پيسارەۆ، دەموكرات، جازۋشى فيلوسوف ف.گ.چەرنىشەۆسكي، تانىمال ساياسي قايراتكەرلەردەن پ.ا.كروپوتكين، د.بلاگوەۆ، پ.ا.ستولىپين، ا.ف.كەرەنسكي، پ.ب.سترۋۆە جانە ت.ب. ءبىلىم العان. پاتشالىق داۋىردە ەل دامۋىنىڭ توقىراۋدا بولعاندىعىن حالىق كورە باستاعان قيىن كەزەڭدە، رەسەي ءۇشىن اۋىر ۋاقىتتاردا قوعامدىق سانانى وياتۋعا كوبىنە-كوپ ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرى مەن وقىتۋشىلارى اتسالىسىپ وتىرعان. وسى رەتتە پروفەسسورلاردان ۆ.ي.ۆەرنادسكي مەن س.ف.ولدەنبۋرگتى دە اتاپ وتۋگە بولادى.

ۋنيۆەرسيتەتتىك ورتادا وي ەركىندىگى كەڭ قانات جايىپ، تالاي تۇلەكتەرى رەسەيدىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق قازاق ەلىنىڭ دە قايناعان قوعامدىق ومىرىنە بەلسەنە ارالاسقان.

الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى ايدارحان تۇرلىباەۆ اقمولا وبلىسى كوكشەتاۋ ۋەزىنىڭ مەزگىل بولىسىندا تۋعان.

سانكت-پەتەربۋرگ مۇراعاتىندا تۇرلىباەۆ ايدارحانعا قاتىستى ماتەريالدار №14, №3, №34, №521 ىستەردە جيناقتالعان. 1897 جىلى ومبى گيمنازياسىن تامامداعان ول 1897-1902 جىلدار ارالىعىندا سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە وقيدى.

ومبى گيمنازياسىندا 8 جىل (1889-1897) وقىپ شىققان سوڭ، ا.تۇرلىباەۆقا ونى ۇزدىك بىتىرگەندىگى تۋرالى №249 كامەلەتتىك اتتەستات بەرىلەدى. ءماتىنى: «بۇل اتتەستات ومبى گيمنازياسىندا 8 جىل (1889-1897) وقىعان جانە ءۇىىى سىنىپتا ءبىر جىل بولعان، مۇسىلمان دىنىندەگى، قىرعىزدىڭ ون توعىز جاستاعى ۇلى تۇرلىباەۆ ايدارحانعا بەرىلدى، بىرىنشىدەن، ومبى گيمنازياسىندا وقىعان ۋاقىت بويى جۇرگىزىلگەن باقىلاۋعا الۋ نەگىزى بويىنشا، ءتارتىبى وتە جاقسى، ساباققا قاتىناسۋى جانە دايىندىعى، سونداي-اق جازبا جۇمىستاردى ورىنداۋداعى ۇقىپتىلىعى ۇلگى تۇتارلىقتاي، ىجداھاتتىلىعىندا ءمىن جوق، بارلىق پاندەرگە دەگەن بىلىمقۇمارلىعى تەڭ دارەجەدە بولدى»، - دەپ كەلەدى (سانكت-پەتەربۋرگ ومتم. قور.14. ءتىز.3. ءىس.34521. پاراق.28.).

كەيىن يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇسىپ، دالا گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ بۇيرىعى بويىنشا جىل سايىن اقمولا وبلىسىنىڭ شاكىرتاقىسىن (400 رۋبل) الىپ وتىرادى. ول تۋرالى ماعلۇمات مىنا قۇجاتتا كەلتىرىلگەن: «كەڭسە ۋنيۆەرسيتەت كەڭسەسىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ 2-كۋرس ستۋدەنتى، اقمولا وبلىسىنىڭ شاكىرتاقىسىن الۋشى ايدارحان تۇرلىباەۆقا وقۋ قۇرالدارى مەن قاجەتتى زاتتارىن الۋى ءۇشىن 35 رۋبل كولەمىندە جاردەماقى سۇراي جازعان ءوتىنىمىنىڭ دالا ولكەسى باس باستىعىنىڭ تاراپىنان قاناعاتتاندىرىلماعاندىعىن، ياعني وقۋ قۇرالدارى مەن قاجەتتى زاتتارىن تۇرلىباەۆتىڭ جىلىنا بەرىلەتىن 400 رۋبل شاكىرتاقىسى ەسەبىنەن الۋى ءتيىس ەكەندىگىن مالىمدەۋىن سۇرايدى. 24 قازان 1898 جىل» (سانكت-پەتەربۋرگ ومتم. قور.14. ءتىز.3. ءىس.34521. پاراق.34.).

جانە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وزگە تۇلەكتەرىندەي، ا.تۇرلىباەۆ تا بىرنەشە پاننەن ءدارىس تىڭداپ، بارلىعىن بىردەي مەڭگەرىپ شىعادى. وقىعان پاندەرى بويىنشا ساقتالعان كۋالىگى بار:

كۋالىك

ۇسىنۋشى ايدارحان تۇرلىباەۆ - مۇسىلمان دىنىندە، قىرعىزدىڭ ۇلى، 1877 جىلدىڭ 25 تامىزىندا دۇنيەگە كەلگەن. ومبى گيمنازياسىنىڭ كامەلەتتىك اتتەستاتى بويىنشا 1897 جىلدىڭ تامىزىندا س.-پەتەربۋرگ يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى بولىپ قابىلدانىپ، زاڭ فاكۋلتەتىنە الىنىپ، وندا مىناداي كۋرستار تىڭدادى: ريم قۇقىعى تاريحى، ريم قۇقىعى دوگماسى، ورىس قۇقىعى تاريحى، مەملەكەتتىك قۇقىق، شىركەۋ قۇقىعى، پوليتسەي قۇقىعى، ساياسي ەكونوميكا، ستاتيستيكا، ازاماتتىق قۇقىق جانە سوت ءىسىن جۇرگىزۋ، ساۋدا قۇقىعى جانە سوت ءىسىن جۇرگىزۋ، قىلمىستىق قۇقىق جانە سوت ءىسىن جۇرگىزۋ، قارجى قۇقىعى، حالىقارالىق قۇقىق، قۇقىق ەنتسيكلوپەدياسى، قۇقىق فيلوسوفياسى تاريحى; وقۋ باعدارلاماسىمەن بەكىتىلگەن پراكتيكالىق ساباقتارعا قاتىسىپ، ...جانە جارتىجىلدىق سىناق جونىندە تالاپ ەتىلەتىن ەرەجەلەرگە ساي سەگىز سىناقتىڭ بارلىق شارتىن ورىنداۋعا قاتىستى.

رەسەي يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ 1884 جىلدىڭ 23 تامىزىنداعى جالپى جارعىسىنىڭ 77-بابى نەگىزىندە اتالعانداردى كۋالاندىرۋ ءۇشىن ءتيىستى تالاپ بويىنشا ۋنيۆەرسيتەت ءمورى مەن قول قويىلىپ، 1902 جىلدىڭ ساۋىرىندە س.-پەتەربۋرگ يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنەن وسى №771 كۋالىك بەرىلدى.

بۇل كۋالىكتىڭ ءبىر جەردە تۇرۋعا بەلگى قاعاز رەتىندە كۇشى جوق.

س.-پەتەربۋرگ يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتى زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى

زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ حاتشىسى

كەڭەس حاتشىسى (سانكت-پەتەربۋرگ ومتم. قور.14. ءتىز.3. ءىس.34521. پاراق.26.).

ا.تۇرلىباەۆ ۋنيۆەرسيتەتتە كەيىن الاش زيالىلارىنىڭ كورنەكتى تۇلعالارى بولعان ر.مارسەكوۆ، ج.اقباەۆتارمەن بىرگە وقىعان. ر.مارسەكوۆپەن كۋرستاس، ال ج.اقباەۆتان ءبىر كۋرس جوعارى وقيدى. بىراق جاقىپپەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولادى. ج.اقباەۆقا قاتىستى ىستەردەگى مالىمەت بويىنشا، ەكەۋىنىڭ ارحەولوگيالىق ينستيتۋتقا تۇسۋگە بەرگەن وتىنىشتەرى ءبىر كۇندە جازىلعان. جانە ەكەۋى دە ءبىر مەكەن-جايدا - الەكساندروۆسك داڭعىلى (كەزىندە رەسەي استاناسىنىڭ نەگىزگى كوشەلەرىنىڭ ءبىرى سانالعاندىقتان، وندا، نەگىزىنەن، وقىمىستى-عالىم، باي-كوپەس، قالا شەنەۋنىكتەرى تۇراتىن بولعان) بويىنداعى 7-ءۇي، 3-پاتەردە - تۇرعان. وسىعان قاراپ ولاردىڭ دوس بولعاندىعىنا بولجام جاساۋعا بولادى. وقۋ ىستەرىن بىلاي قويعاندا، تەاترلارعا دا بىرگە بارىپ جۇرگەن. تاريحتان بەلگىلى، جاقىپ ءۆالستى جەتىك بيلەگەن. يمپەراتور ايەلىنىڭ سارايىندا گۇلباعار (جارى) ەكەۋىنىڭ تاماشا ۆالس بيلەپ، ءى ورىن العانى، ءسويتىپ، يمپەراتور ايەلىنىڭ كوزىنە تۇسكەندىگى تۋرالى ەل اۋزىندا ساقتالعان اڭگىمەلەر بار. وسىنىڭ بارلىعىندا دا ايدارحان مەن جاقىپ بىرگە جۇرگەن بولسا كەرەك.

ايدارحان تۋرالى ەل اۋزىنداعى وسىنداي اڭگىمەلەردە ونىڭ بالۋان قاجىمۇقانمەن وتە جاقىن دوس بولعاندىعى ايتىلادى. ايدارحاننىڭ باسىنا كۇن تۋىپ قاماۋدا وتىرعان كەزدەرىندە، جاقىن-جۋىق، اعايىن-تۋىس بوي تاسالاپ كەتەدى. تار قاپاستا جالعىزدىقتان جابىققان سول ءبىر ۋاقىتتاردا تەك قاجىمۇقان عانا ىزدەپ كەلسە كەرەك. تاعى ءبىر عاجابى - قاجىمۇقان ءوزىنىڭ ۇلىنا ايدارحاننىڭ ەسىمىن بەرگەن.

سونداي-اق ايدارحان وتە ءبىلىمدى بولعان. بىرنەشە شەت ءتىلىن مەڭگەرگەن، ءولى لاتىن، گرەك تىلدەرىندە سويلەگەن. فرانتسۋزشا ءان ايتقاندا، جۇرت ۇيىپ تىڭدايدى ەكەن. جۇبايى ساعيدا مۇحامەت-راحىمقىزىمەن تاتۋ عۇمىر كەشكەن. رەسەي مۇراعاتتارىنان الىنعان جەكە ىسىندەگى قۇجاتتار بويىنشا، اكەسى - تۇرلىباي دا، شەشەسىنىڭ اتى - التىن.

ديپلوم العاننان كەيىن ايدارحان ومبى پالاتاسى سوت حاتشىسىنىڭ كومەكشىسى رەتىندە ومبىعا كەتەدى. 1902-1917 جىلدارى ومبىنىڭ زاڭ ورىندارىندا ادۆوكات بولىپ قىزمەت ەتىپ، «پريسياجنىي پوۆەرەننىي» بولادى. ونىڭ زاڭ عىلىمدارىنىڭ جەتىك مامانى، ىسكەر جان ەكەندىگى تۋرالى 1917 جىلى «قازاق» گازەتى دە جازعان بولاتىن.

توڭكەرىس جىلدارى قازاق قوعامىنداعى قوعامدىق-ساياسي قوزعالىسقا بەلسەنە ارالاسىپ، ەل كەلەشەگى ءۇشىن ماڭىزدى ىستەر اتقارعان. سونىڭ ءبىرى - 1917 جىلى 25 ساۋىر مەن 5 مامىر ارالىعىندا ومبى قالاسىندا وتكەن اقمولا وبلىستىق قازاق سيەزىنە توراعالىق ەتۋى.

بۇل سيەزدە دە، ادەتتەگىدەي، ءار وڭىردەن كەلگەن 150-گە جۋىق دەلەگات بۇرىنعى جەرگىلىكتى بيلىكتى تاراتۋ، زەمستۆو ەنگىزۋ، انا تىلىندە وقىتۋ جانە جالپى ءبىلىم بەرۋدى تەگىن جۇرگىزۋ، ءدىن ماسەلەسىن، اسىرەسە جەر ماسەلەسىن (جەر ءبولىنىسى، ياعني ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقتاردىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى جانە ولاردان تارتىلىپ الىنعان جەرلەردىڭ قايتارىلىپ بەرىلۋى), باستى تاقىرىپ ەتىپ، جان-جاقتى قاراستىرادى. ال ەل اعالارىنىڭ باسىن قوسىپ، ەل قامىن تالقىعا سالۋعا، يگى جاقسىلاردىڭ كەڭەسۋىنە بولا ۇيىمداستىرىلعان اقمولا وبلىسى قازاقتارىنىڭ ءىى سيەزىنە، وكىنىشكە وراي، ەل باسشىلارىمەن بىرگە ءار تاراپتان اقىن، ولەڭشى، جىرشى سياقتى ونەر ادامدارى دا جىبەرىلەدى. ءسويتىپ، سيەز قىزىقپەن وتەدى. سيەزدىڭ قىزىق ءۇشىن ۇيىمداستىرىلمايتىندىعى جونىندە «قازاق» گازەتىندە ءسوز بولىپ، مۇنى كەزىندە ايدارحان دا وتكىر سىنعا الادى. سيەزدىڭ توي ەمەس، باتا وقىر ەمەستىگىن ايتا كەلگەن ول - ەلدىڭ ويىن ايتاتىن ادامداردىڭ كەلمەگەنىنە، كەرىسىنشە ويىن-ساۋىق قۋعان ولەڭشى، ءانشى، اقىنداردىڭ جينالعانىنا وكىنىش بىلدىرەدى.

1917 جىلى الاش پارتياسى قۇرىلاتىن ء(ى سيەز) جانە الاش اۆتونومياسى جاريالاناتىن ء(ىى سيەز) جالپىقازاق سيەزدەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋ، وتكىزۋ ىسىنە بەلسەنە ارالاسقان ايدارحان تۇرلىباەۆ الاشوردا ۇكىمەتى توراعاسى سايلانعان سول ءىى سيەزدە توراعالىققا لايىق دەپ تانىلعان 3 ادامنىڭ قاتارىندا بولادى. ءۇشىنشىسى - باقتىگەرەي قۇلمانوۆ. داۋىس ناتيجەسى بويىنشا توراعالىققا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ سايلانعانى تاريحتان بەلگىلى، ال ايدارحان ەكىنشى ورىنعا شىققان.

ا.تۇرلىباەۆ الاش ميليتسياسىن ۇيىمداستىرۋعا دا بەلسەنە اتسالىسىپ، سەمەيدە ءبىر الاش پولكىن قۇرۋعا ح.عابباسوۆ، م.تىنىشباەۆ، ب.مامەتوۆتەرمەن بىرگە جۇمىلا كىرىسكەن.

1918 جىلدىڭ 18 قاراشاسىندا ومبىداعى ديرەكتسيا قۇلاپ، ۇكىمەت بيلىگى ادميرال كولچاكقا وتكەن كەزدە، الاشوردا ۇكىمەتى ونىمەن كەلىسسوز جۇرگىزبەك بولادى. سودان كولچاك ۇكىمەتى ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى پ.ف.كوروپاچينسكيدىڭ توراعالىعىمەن 1919 جىلدىڭ 11 اقپانىندا ومبى قالاسىندا وتكەن «قازاق-قىرعىز حالقىنىڭ اكىمشىلىك-شارۋاشىلىق قۇرىلىمى تۋرالى ماسەلە» بويىنشا ۆەدومستۆوارالىق قۇرىلىم جونىندەگى ماجىلىسكە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ءا.بوكەيحانوۆپەن بىرگە ونىڭ مۇشەلەرى رەتىندە ا.تۇرلىباەۆ پەن ۋ.تاناشەۆ دا بارادى.

ا.تۇرلىباەۆ يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتتى تامامداعان ۋاقىتتان ومبى، توبىل ايماقتىق سوتىندا ءار ءتۇرلى لاۋازىمدا قىزمەت ەتكەن: سوت قىزمەتىنە كىشى كانديدات، ازاماتتىق دەپارتامەنت حاتشىسىنىڭ كومەكشىسى، كوللەجدىك حاتشى، سوت قىزمەتىنە جوعارعى كانديدات، دارەجەلى كەڭەسشى، سوت كوللەجدىك اسەسسورى، سوت القا كەڭەسشىسى، ومبى ايماقتىق سوتىنىڭ مۇشەسى بولادى. ونىڭ قىزمەتى تۋرالى دەرەكتەر ومبى مۇراعاتىندا ساقتالعان. 1911 جىلدىڭ قاراشا ايىندا باستالعان جەكە ءىس قاعازىندا، مىناداي مالىمەت بار: «ميروۆوي سۋديا 3 ۋچاستكا گ.ومسكا، وكرۋگا ومسكوگو وكرۋجنوگو سۋدا، نادۆورنىي سوۆەتنيك ايدارحان تۋرلىباەۆيچ تۋرلىباەۆ روديلسيا 25 اۆگۋستا 1877 گ.، ۆەرويسپوۆەدانيا ماگومەتانسكوگو، زناكوۆ وتليچيا نە يمەەت. سودەرجانيە پولۋچاەت ۆ گود: جالوۆانيە 1200 ر.، دوباۆوچنىح 300 ر.، كۆارتيرنىح 500 ر.، ستولوۆىح 500 ر. يتوگو 2500 ر.» («تم» بب. قور.10, ءتىز.1. ءىس.1338. پاراق.6-9.).

ايدارحان 1934 جىلى اباقتىعا جابىلىپ، وندا 6 اي وتىرادى. 1937 جىلى 14 ماۋسىمدا قايتا قاماۋعا الىنىپ، «ۇلتشىل»، «ۇلتتىق بۋرجۋازيا وكىلدەرىنىڭ سويىلىن سوعۋشى» رەتىندە ايىپتالىپ، وعان سول جىلدىڭ 17 قاراشاسىندا ومبى ىىحك اتۋ جازاسىن (№7396 ىسپەن قارالادى) ۇكىم ەتەدى. ۇكىمەت تاراپىنان تەك 1957 جىلى عانا اقتالادى. قازىردە ومبى وبلىسى فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتى مۇراعاتىندا «كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ساياسي-توڭكەرىستىك ارەكەتى ءۇشىن» دەگەن جالعان ايىپپەن اتىلعان ا.تۇرلىباەۆ پەن ونىڭ سەرىكتەستەرىنە قاتىستى توم-توم ىستەر ساقتاۋلى تۇر.

ايدارحان تۇرلىباەۆتىڭ جاقىپ اقباەۆپەن قاتار وقىپ، ءبىر پاتەردە جاتقاندىعىن جوعارىدا ايتقان بولاتىنبىز. ستۋدەنت كەزدەرىنەن ءوزارا جاقىن دوستاسىپ كەتكەن ولاردىڭ ديپلومدىق جەتەكشىلەرى دە ءبىر ادام بولعان. ادولف حريستيانوۆيچ گولمستەن (1848-1920) - ازاماتتىق قۇقىق سالاسىندا بىرقاتار سالماقتى ەڭبەكتەر جازىپ قالدىرعان عالىم. 1899-1903 جىلدارى اتالمىش ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى بولعان. مىنە، سول رەكتور بولىپ تۇرعان كەزىندە ايدارحاننىڭ «براچنوە پراۆو كيرگيز» تاقىرىبىنداعى ديپلومدىق جۇمىسىنا، ءبىر جىلدان كەيىن جاقىپتىڭ جۇمىسىنا جەتەكشىلىك ەتەدى. ۋنيۆەرسيتەت رەكتورىنىڭ ەكەۋىنە بىردەي جەتەكشىلىك ەتۋىنە قاراعاندا، ونىڭ نازارىنا قاتار ىلىككەنى، ياعني جۇپتارى جازىلماعان دوس بولعاندىعى تاعى دا اڭعارىلادى.

ءبىر ايتا كەتەرلىگى - ايدارحاننان ءبىر جىل كەيىن قورعاعان جاقىپتىڭ ديپلومدىق جۇمىسىنىڭ تاقىرىبى دا وسى وزەكتەس. الايدا ايدارحان ءوز جۇمىسىندا قازاق ادەت-عۇرىپ زاڭدارىنىڭ سيپاتىن، ونىڭ كوشپەندى قازاق جۇرتىندا الاتىن ءرولىن، جەكە نورمالارىنىڭ ايشىقتى تۇستارىن انىقتاۋعا دەن قويسا، جاقىپ ەۋروپا ەلدەرىندەگى قۇقىق جۇيەسىمەن سالىستىرۋ ارقىلى ونان ءارى دامىتا تۇسەدى. كوشپەندى قازاق ەلىنىڭ قالىپتاسقان نەكە جانە وتباسى قۇقىعىنىڭ فەنومەنىن اشا وتىرىپ، قۇقىق جۇيەسىنىڭ ءوزىن وركەنيەتتى دەپ تۇسىنگەن ەلدەردەن كەم ەمەستىگىن تەرەڭدەتە دالەلدەپ، جەتەلەرىنە جەتكىزەدى. (وقىرماندار تاراپىنان ەكىۇداي وي قالىپتاسپاسى ءۇشىن، جاقىپتىڭ جۇمىسى مازمۇنىمەن ارنايى سالىستىرا قاراپ شىقتىق. - ن.د.). جاقىپ ديپلومدىق جۇمىسىنا ءال-ءحازنيدىڭ ء(حىى عاسىر جازۋشىسى): «كوگدا پروستىە ليۋدي سلىشات وت ەستەستۆويسپىتاتەلەي، چتو زولوتو ەست تەلو، كوتوروە دوستيگلو دو سوۆەرشەنستۆا زرەلوستي، پوسلەدنەي پولنوتى، وني تۆەردو ۆەريات، چتو ەتو ەست نەچتو، پوستەپەننو دوستيگايۋششەە ەتوگو سوۆەرشەنستۆا، پروحوديا چەرەز فورمى ۆسەح درۋگيح مەتالليچەسكيح تەل، تاك چتو پو يح منەنيۋ، زولوتو بىلو سناچالو سۆينتسوم، پوتوم سدەلالوس جەستيۋ، دالەە مەديۋ، سەرەبروم ي ناكونەتس دوستيگلو رازۆيتيا زولوتا: وني نە زنايۋت، چتو گوۆوريا ەتو، ەستەستۆويسپىتاتەلي دۋمايۋت تولكو نەچتو پودوبنوە تومۋ، چتو وني دۋمايۋت، گوۆوريا و چەلوۆەكە ي پريپيسىۆايا ەمۋ پولنوتۋ ي راۆنوۆەسيە ۆ پريرودە ي سلوجەني - نە تو، چتو چەلوۆەك بىل نەكوگدا بىكوم، ا پوتوم پەرەمەنيالسيا ۆ وسلا، زاتەم ۆ لوشاد، پوسلە توگو ۆ وبەزيانۋ ي، ناكونەتس ستال چەلوۆەكوم»، (مەملەكەت جانە قۇقىق تاريحىنان حرەستوماتيا (2-كىتاپ) /قۇراست. ن.دۋلاتبەكوۆ، ج.ارتىقباەۆ، ز.تايشىباەۆ. - الماتى: جەتى جارعى، 1998. - ب. 86.) - دەگەن ءسوزىن ەپيگراف ەتسە، ايدارعان: «زاداچا ناستوياششەگو زاكليۋچاەتسيا ۆ يزۋچەني پروشەدشەگو»، - دەگەندى قولدانعان بولاتىن.

جۇمىستى جازۋ بارىسىندا ايدارحان ۇلكەن ىزدەنىستەر جاسايدى. سانكت-پەتەربۋرگ مۇراعاتىندا ونىڭ ءوز قولىمەن جازعان نۇسقاسى ساقتالىپتى. كولەمى جاعىنان 75 بەتتەن تۇراتىن ديپلومدىق جۇمىستىڭ ءبىرىنشى بەتىندە ا.ح.گولمستەننىڭ «ۆەسما ۋدوۆلەتۆوريتەلنو» (قازىرگىشە - «وتە جاقسى» دەگەن باعا) دەگەن جازۋى مەن قولى بار.

ەندى وسى ديپلومدىق جۇمىس ماتىنىنەن ۇزىندىلەر كەلتىرىپ كورەيىك (اۆتوردىڭ ءستيلى مەن بايانداۋ مانەرىن ساقتاۋ ماقساتىندا تۇپنۇسقانى اۋدارماسىز ۇسىنىپ وتىرمىز. - ن.د.). نەكەلەسۋگە تىيىم سالىناتىن بىرقاتار جاعدايلاردى بايانداي كەلە مىناداي جايتقا دا نازار اۋدارتقان ايدارحان: «ۆ بوكوۆىح لينياح براك ۆوسپرەششاەتسيا تولكو دو 3 ستەپەني، ليش بى جەنيح ي نەۆەستا نە بىلي «ەمشەكدەس»، ت.ە. ۆسكورملەنى ودنوي ي توي جە جەنششينوي (ۆليانيە شارياتا)»، - دەپ قىز الىسۋعا تىيىم سالىناتىن شارت پەن 7 اتا ماسەلەسىن كەلتىرەدى (سانكت-پەتەربۋرگ ومتم. قور.14. ءتىز.8. ءىس.1609. پاراق.3 كەلەسى بەتى، 4.).

ونان ءارى: «كيرگيزى گلاۆنىم وبرازوم تسەنيات ەە رودوۆيتوست، ت.ە. پرويسحوجدەنيە وت حوروشيح روديتەلەي: «كورىپ الگان كورىكتىدەن كورمەي الگان تەكتى ارتىك» - لۋچشە جەنيتسيا نا دەۆيتسە يز حوروشەگو رودا نە ۆيداۆشەي، چەم ۆيداۆشەي نا كراساۆيتسە، يلي ەششە: «اياگىنا كاراپ اسىن ىش، شەشەسىنە كاراپ كىزىن ال» - گلياديا نا چاشكۋ (ۆ كوتوروي پودايۋت كۋشانيە) پرينيماي پيششۋ، گلياديا نا مات جەنيس نا ەە دوچەري»، - دەۋ ارقىلى قازاق حالقىنىڭ تەك ماسەلەسىنە سونشالىقتى ءمان بەرگەندىگىن اڭعارتادى (سوندا، 7 كەلەسى بەتى، 8.). سونىمەن بىرگە ۇرپاق جالعاستىراتىن ءار ەر-ازامات ءۇشىن «قان»، «اتا جۇرت» دەگەندەردىڭ دە قاستەرلى ۇعىم بولعاندىعىنا جانە بولا بەرەتىندىگىنە نازار اۋدارتۋ ماقساتىندا: «بىۆاەت ۆ ستەپي ەششە تاكوي سلۋچاي. جەنيح، نە يمەيا رودستۆەننيكوۆ پوستۋپاەت پود گلاۆەنستۆو تەستيا، پريسوەدينيۆ سۆوي سكوت ك ستادۋ پوسلەدنەگو، ي پوسلە سمەرتي تەستيا ناسلەدۋەت نا پراۆاح ودنوگو يز سرەدنيح سىنوۆەي. ەتوت وبىچاي، يزۆەستنىي پود يمەنەم: «كۋش-كۋيەۋ» نە پولزۋەتسيا سيمپاتيەي كيرگيزا: «كاينداگى كۋيەۋدەن كارگىسى جوك يت ارتىك» - سوباكا ناحودياششيەسيا نا سۆوبودە لۋچشە، چەم زيات، پروجيۆايۋششي ۋ تەستيا»، - دەيدى (سوندا، 15 كەلەسى بەتى، 16.).

نەكە جانە وتباسى حۇقىعىنىڭ دالا زاڭىنداعى قالىپتاسقان ۇلگىلەرىن سيپاتتاي كەلە قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ بەرگەن قازاق حالقىنىڭ ايەل زاتىن تاربيەلەۋ عۇرپىنا ورايلاستىرىلعان قاعيدالارىنان دا اينالىپ وتپەگەن. جانە مۇنىسى ارقىلى امەڭگەرلىك ينستيتۋتىنىڭ جەتىستىكتەرى دە ايقىندالا تۇسكەن: «يۋريديچەسكوە زناچەنيە وبىچايا «ۋرىن-كەليۋ» زاكليۋچاەتسيا ۆ سلەدۋيۋششەم:

ەسلي جەنيح وتكاجەتسيا پوسلە «ۋرىن-كەليۋ» وت نەۆەستى، ون تەرياەت ۆسە، چتو پەرەشلو ك تەستيۋ وت نەگو ۆ ۆيدە كالىما يلي ۆ ۆيدە پوداركوۆ ي ت.د.، ۆ توم تولكو سلۋچاي، ەسلي ەگو وتكاز نەموتيۆيروۆاننىي، نو ەسلي ون وتكازالسيا وت نەۆەستى ۆسلەدستۆيە توگو، چتو ونا پري «ۋرىن-كەليۋ» وكازالاس ليشەننوي دەۆستۆەننوستي، و چەم ون دولجەن نەمەدلەننو زاياۆيت سۆاحام، تو كالىم ەمۋ ۆوزۆراششاەتسيا، ا نەۆەستۋ موجەت ۆزيات داروم يلي جە داەتسيا ەمۋ ۆمەستو كالىما ەششە ودنا نەۆيننايا دەۆۋشكا; تاك كيرگيزى تسەنيلي پرەجدە چيستوتۋ ي پوروچنوست دەۆۋشكي.

ەسلي وتكاز پوسلەدۋەت سو ستورونى وتتسا نەۆەستى، تو ون ۆوزۆراششاەت كالىم، دا پليۋس شتراف دو 3 توگۋزوۆ.

ەسلي نەۆەستا ۋمرەت پوسلە «ۋرىن-كەليۋ» ەمۋ پرەدلاگايۋت جەنيتسيا نا ملادشەي ەە سەسترە س پريپلاتوي 5-6 سكوتين «بالدىز-كالىن» (كالىم زا ملادشۋيۋ سەسترۋ نەۆەستى), ەسلي جەنيح وتكاجەتسيا وت ەتوگو پرەدلوجەنيا، تو ەمۋ يز كالىما نيچەگو نە ۆوزۆراششاەتسيا، ي داەتسيا ەمۋ پريدانوە ەگو بىۆشەي نەۆەستى، دا ەششە لوشاد ەمۋ پود ۆەرح.

ەسلي ۋمرەت جەنيح، تو نەۆەستا ەگو دولجنا ۆىيتي زا براتا يلي بليجايشەگو رودستۆەننيكا جەنيحا پو يستەچەني تراۋرنوگو گودا (ازا)» (سوندا، 24-24 كەلەسى بەتى، 25.).

نەكەنىڭ بۇزىلۋى جونىندە ءۇش رەت تالاق ەتۋدەن باسقا دا شارتتارى تۋرالى بىلاي دەيدى: «براك راستورگاەتسيا پو نەسپوسوبنوستي ودنوگو يز سۋپرۋگوۆ ك براچنومۋ سوجيتيۋ، زاسۆيديتەلستۆوۆاۆشەي وچەۆيدتسامي پوسلە پرويزۆەدەننوگو يسپىتانيا جەنى يلي مۋجا.

ەسلي نەسپوسوبنوست مۋجا وبنارۋجيلاس پري ۋرىن-كەليۋ، تو جدەت گود، دۋمايا، چتو نەسپوسوبنوست موگلا پروزويدتي وت وبستانوۆكي، پري كوتوروي سوۆەرشالوس پەرۆوە سۆيدانيە جەنيحا س نەۆەستوي، «سيلنو سكونفۋزيلسيا» - «جەر-كوركاك» - نە پوسمەل - ي ت.د. ەسلي پو يستەچەني گودا ون وكاجەتسيا يمپوتەنتنىم، تو ەمۋ ۆوزۆراششاەتسيا ۋپلاچەننىي ەگو وتتسوم كالىم. ەسلي نەسپوسوبنوست مۋجا وبنارۋجيتسيا ۆپوسلەدسۆي پوسلە ۆستۋپلەنيا ۆ سۋپرۋجەستۆو، تو جدۋت 3 گودا. ەسلي پو يستەچەني ەتوگو ۆرەمەني مۋج نە ۆىلەچيتسيا، تو ەگو جەنا پەرەحوديت ك ودنومۋ يز ەگو براتەۆ يلي بليجايشەمۋ رودستۆەننيكۋ، پرەيمۋششەستۆەننو حولوستومۋ. ەسلي نەسپوسوبنوي وكازالاس جەنا، تو ونا ۆوزۆراششاەتسيا سو سۆويم پريدانىم ك سۆويم روديتەليام، كوتورىە دولجنى ۆوزۆراتيت جەنيحۋ پولۋچەننىي كالىم. سلۋچاي نەسپوسوبنوستي جەنى، سلۋجاششيە پوۆودوم دليا راستورجەنيا براكا سلەدۋيۋششيە: 1) «بتەۋ» يلي «تاكتا» - وتسۋتستۆيە ۆسياكوگو وتۆەرستيا; 2) گەرمافروديتيزم «كىز-تەكە» - دۆۋسناستە جەنى; 3) «شىجىڭ» - ابسوليۋتنوە نەدەرجانيە موچي.

براك راستورگاەتسيا تاكجە ۆسلەدستۆيە دوكازاننوگو 4 سۆيديتەلسكيمي پوكازانيامي پرەليۋبودەيانيا جەنى، پويماننوي in flagranti «كىلىشتى كىنىندا كورسە»، ت.ە. ۆ پولوجەني نەۆىنۋتوي يز نوجنى سابلي. ۆ ەتوم سلۋچاە ونا وتسىلاەتسيا ۆ «توركۇن» ك سۆويم روديتەليام، ۋ كوتورىح وستاەتسيا ۋپلاچەننوي زا نەە كالىم، ا پريدانوە - ۋ مۋجا.

سمەرت جەنى پرەكراششاەت ۆسياكيە وتنوشەنيا ي وبيازىۆاەت تولكو مۋجا ۆوزۆراتيت روديتەليام جەنى ەە «ساۋكەلە» (گولوۆنوي ۋبور) 4 چاست پريدانوگو. پو سمەرتي جە مۋجا ۆدوۆا، ۆىجداۆ تراۋرنىي گود «ازا»، دولجنا ۆىيتي زامۋج زا دەۆەريا يلي زا ودنوگو يز بليجايشيح رودستۆەننيكوۆ مۋجا. ەسلي ۋ نەە ەست دەتي، تو ونا موجەت وستاتسيا ۆدوۆوي، نو پري ۋسلوۆي وستاتسيا ناۆسەگدا ۆدوۆوي. ونا پري مالولەتستۆە سۆويح دەتەي، ۋپراۆلياەت يمۋششەستۆوم، وستاۆشيمسيا پوسلە سمەرتي مۋجا. ەسلي جە ونا بەزدەتنا، تو دولجنا ۆىيتي زامۋج زا دەۆەريا يلي بليجايشەگو رودستۆەننيكا «اگا ولسە، جەڭگە - ميراس، ات ولسە - ساۋرى ميراس»، ت.ە. ەسلي ۋمرەت برات، تو سناحا - ناسلەدستۆو، ەسلي پودوحنەت لوشاد، تو شكۋرا - ناسلەدستۆو. ەسلي ونا نە حوچەت ۆىتي زا دەۆەريا يلي زا بليجايشەگو رودستۆەننيكا مۋجا، تو ەي پرەدلاگايۋت ۆىبرات سەبە ۆ مۋجيا ودنوگو ليۋبوگو يز تسەلوگو رودا، ك كوتورومۋ پرينادلەجيت ەە پوكوينىي مۋج «ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەيدى» (ەسلي وت مۋجا ۋيدەت، تو وت نارودا، ت.ە. رودا نە ۋيدەت). ەتو ۆپولنە ەستەستۆەننو، ەسلي مى ۆسپومنيم، چتو جەنا ياۆلياەتسيا دوستويانيەم تسەلوگو رودا، ك كوتورومۋ پرينادلەجيت ەە مۋج، تاك توچنو رود ەە روديتەلەي، سچيتايا ەە سۆوەي كوستيۋ، زاستۋپاەتسيا زا نەە، چتو ۆلەچەت زا سوبويۋ رودوۆۋيۋ ۆراجدۋ ي بارامتۋ مەجدۋ ەتيمي رودامي، پوكا نە پريدۋت ك سوگلاشەنيۋ» (سوندا، 34-34 كەلەسى بەتى، 35-35 كەلەسى بەتى، 36-36 كەلەسى بەتى.).

ايدارحان تۇرلىباەۆتىڭ ديپلومدىق جۇمىسىنان كەلتىرىلگەن بۇل ۇزىندىلەردەن ونىڭ الاش قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى قايراتكەرى رەتىندەگى قىرى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، سول زاماندا «قازاق» گازەتىندە جازىلعانداي، زاڭ ىسىنە جەتىك مامان ەكەندىگى دە بايقالادى. ونىڭ ۇستىنە، نەكە تاقىرىبىن قازاقى ادەت-عۇرىپ زاڭدارى نەگىزىندە قاراستىرۋ، بىزدىڭشە، گولمستەندى دە قىزىقتىرسا كەرەك. قالاي دەگەندە دە، ديپلومدىق جۇمىستى جازۋ، قورعاۋ بارىسىندا دالا زاڭىنداعى ادەت-عۇرىپتاردىڭ قۇقىقتىق كۇشىن دالەلدەپ بەرۋ قازاقتىڭ قارشاداي بالاسى ءۇشىن وڭايعا سوقپاعانى انىق.

ەڭ باستىسى، ايدارحان تۇرلىباەۆتىڭ ديپلومدىق جۇمىسىندا ءسوز بولعان عۇرىپتاردى بۇگىنگى كۇننىڭ نەكە ماسەلەسىمەن سالىستىرا قاراۋدا جاتىر. ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتتى دەمەڭىزدەر، وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا ءبىر ماسەلەگە دەن قويدىق: بەلگىلى بولعان مالىمەتتەر بويىنشا، كورشىلەس الىپ ايداھار مەملەكەتتە ءار وتباسىنان ءبىر بالا عانا ءوسۋ كەرەك بولعاندىقتان، تەك ۇلدار عانا تۋىلىپ، قازىردە 18-گە تولماعان ەر بالالار سانى 40 ميلليونعا جۋىقتاپتى. ال قازاقستانداعى ايەل زاتىنىڭ سانى، سوڭعى دەرەكتەر بويىنشا، ەرلەردەن 80 مىڭداي ارتىق. ەگەر سول 40 ميلليوننىڭ 1%-ى ەلىمىزگە وتسە، ولاردىڭ سانى 400 مىڭ بولادى ەكەن. قازاقتىڭ تەك قازاقتان عانا تۋاتىنىن ەسكەرسەك، ايداھار مەملەكەت ازاماتتارىنان ەش ۋاقىتتا دا قازاق تۋماسى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى. ماسەلەگە وسى قىرىنان كەلگەندە، ا.تۇرلىباەۆتىڭ ۇلتتىق ءداستۇر تۋرالى مۇرالارىن زەرتتەۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ارتا تۇسەدى. بۇل بىزگە ۇلتتىق تەكتىك قورىمىزدى (گەنوفوند) ساقتاۋ ءۇشىن كەرەك. قارا كوز قىزدارىمىزدىڭ جات جۇرتقا تۇرمىسقا شىققانىنان ءوز ۇلتىمىزعا جار بولعانى دۇرىس ەكەنىنە سانالى ادام داۋ ايتپاس. ورايى كەلگەندە ايتا كەتۋ قاجەت - قازىردە ەكى ايەل العان ادامدى مادەنيەتكە جات قىلىق جاساۋشى رەتىندە قابىلدايدى، ال ۇلتتى ساقتاۋ ماسەلەسى تۇرعىسىنان كەلگەندە، مۇنىڭ ءتيىمدى ءارى اسا قاجەت ماسەلە ەكەندىگىن ەكىنىڭ ءبىرى ەسكەرە بەرمەيدى. ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراستاعى قوعامىمىز جەسىردى قاڭعىتپاۋ دەگەندى دە جابايىلىق سانايدى. ال بىزدەي از حالىق ءۇشىن ءاربىر قارا كوز قىز بەن ۇل تاعدىرى ەشقايسىمىزدى دا بەي-جاي قالدىرماۋعا ءتيىس. ەتەك-جەڭىمىزدى جيىپ، ءوزىمىزدىڭ ءوسۋىمىزدى الدىڭعى ورىنعا شىعارۋىمىز قاجەت. تۇپتەپ كەلگەندە، حالقىمىزدىڭ تەكتىك قورى بۇزىلىپ، ۇلتتىق قاسيەتىنەن ءبىرجولا ايىرىلعانى دۇرىس پا، الدە وسى قوس ايەل الۋشىلىققا باسقاشا كوزبەن قاراعانىمىز دۇرىس پا؟ قالاي دەسەك تە، ايدارحان تۇرلىباەۆتىڭ ديپلومدىق جۇمىسىنا ارقاۋ بولعان كەي عۇرىپتارىمىزدى تاعىلىقتىڭ كورىنىسى دەپ قاراماي، قايتا جاڭا قىرىنان تانۋ كەرەكتىگى، زاڭىمىزدا كورىنىس بەرۋى قاجەتتىگى بايقالاتىنداي. وسى تۇستا ايدارحاننىڭ دا بۇل اتالعانداردى قازاقتىڭ ۇلت رەتىندەگى وزىندىك قۇندىلىقتارى دەپ تانۋمەن وڭ پىكىردە جازعانىن ەستەن شىعارۋعا بولمايدى.

ەكىنشىدەن، ەلىمىزدە ەر ادام جەتىسپەۋى سالدارىنان تۇرمىس قۇرماي بالالى بولىپ وتىعان ايەل زاتى قانشاما. بۇل - ماسەلەنىڭ ءبىرىنشى جاعى. ەكىنشى جاعى - سول بالالاردىڭ تەگىن تانىماي ءوسۋى. «جەتى اتاسىن بىلمەگەن - جەتەسىزدىڭ بەلگىسى» دەگەن بابا ۇرپاعىنىڭ الداعى كۇنگى شىعار بەلەسىنىڭ بيىكتىگىن وسىدان-اق شامالاۋعا بولاتىنداي.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى، جوعىمىز تۇگەندەلىپ، جىرتىعىمىزدىڭ بۇتىندەلگەنى راس. اتا زاڭىمىزدى قابىلدادىق. بىزدىڭشە، سول زاڭداردى قابىلداعاندا، ەڭ الدىمەن، مەملەكەت اتىن يەمدەنىپ وتىرعان حالىقتىڭ تاريحىنداعى تالاي عاسىرلىق تاجىريبەدەن وتكەن، تالاي ۇرپاق ماقۇلداعان جانە سول ارقىلى دەموگرافيالىق ماسەلەلەرىن رەتكە كەلتىرىپ وتىرعان زاڭداردى دا ەسكەرۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە. حالىق ادەت-عۇرپىنىڭ زاڭدىق كۇشى جانە كەيىنگى زاڭداردى سولارمەن ساباقتاستىرا وتىرۋ تۋرالى كەزىندە س.زيمانوۆ سىندى اعالارىمىز، الدىڭعى بۋىن زاڭگەرەر دە ايتىپ كەتكەن بولاتىن. سوندىقتان اتادان قالعان مۇرا، جادىگەرلەردىڭ وسىنداي جاعدايلار ءۇشىن اۋاداي قاجەت ەكەندىگى ۇلت جاناشىرلارىنىڭ قاي-قايسىسىن دا تولعاندىرسا كەرەك. قارقىندى تۇردە ەتەك العان جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ اعىنىمەن كەتىپ، بابا مۇرالارىن جانداندىرماساق (بۇل - ۇلكەن تاقىرىپ، كەيىن توقتالۋعا تىرىسامىز. - ن.د.), ا.تۇرلىباەۆتىڭ عانا ەمەس، ونىڭ ارعىسى مەن بەرگىسىندەگى جاقسىلاردىڭ دا اماناتىنا دۇرىس قاراماعاندىق بولادى دەپ ەسەپتەيمىز.

سونىمەن، جوعارىدا كەلتىرىلگەندەردى سارالاي وتىرىپ، ايدارحان تۇرلىباەۆتىڭ الاش قوزعالىسىنا بەلسەنە ارالاسقان ءىرى تۇلعا، ۇلت جوقشىسى بولعاندىعىنا كوز جەتكىزەمىز. سونىمەن بىرگە بابادان قالعان ميراسقا اسقان ساۋاتتىلىقپەن قاراپ، حالىقتىڭ دەموگرافيالىق جاعدايى ءۇشىن ادەت-عۇرپىمىزداعى قۇندىلىقتاردى ساقتاپ قالۋ كەرەكتىگى تۋرالى كورەگەندىلىك تانىتۋى ارقىلى دا ەل مۇددەسىن ويلاعان ازامات ەكەندىگى ايقىندالا تۇسەدى.

ايدارحان تۇرلىباەۆتىڭ عۇمىرنامالىق جولى، سونداي-اق ۇلتىمىزدىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن كوتەرگەن جاسامپاز يدەيالارى، باستىسى، سول باعىتتا اتقارعان ەرەن ەڭبەكتەرى جونىندە جاسالعان شاعىن شولۋىمىزدان جەتكىنشەك ۇرپاق، ياعني ۇل-قىزدارىمىز بايىبىنا بارىپ، تاعىلىم السا، قاجەتىنە جاراتسا دەيمىز. ەندەشە بۇلاردى زەرتتەۋ، ارتىق-كەمىن ەكشەپ ەل يگىلىگىنە جاراتۋ - الداعى كۇندەرى دە جالعاسا بەرەتىن كەلەلى ءىس.

«اباي-اقپارات»