Mamandardyng aituyna qaraghanda, dýniyejýzindegi eng bay qorlardyng birinen sanalatyn Qytaydyng birinshi tarihy múraghatynyng qorynda on millionday tarihy qújat saqtauly jatyr eken. Osynday dýley dýniyening ishinen qazaq tarihyna qatysty derektemelerdi tabu jәne ony audaryp, jýielep, ghylymy ainalymgha týsiru ekining birining kolynan kele beretin, at ýsti sharua emes. Óitkeni búl qújattardyng barlyghy kóne qytay tilinde, nemese mәnjýr tilinde, bolmasa shaghatay tilinde, ne bolmasa tot-monghol tilinde, tipten parsy, tiybet tilderde jazylyp, saqtalghan bolyp shyqty. Ángime osy jerden bastalady. Qytaydyng kóne әdeby til-jazuyn ekining biri tanyp, týsine bermeydi.

Mamandardyng aituyna qaraghanda, dýniyejýzindegi eng bay qorlardyng birinen sanalatyn Qytaydyng birinshi tarihy múraghatynyng qorynda on millionday tarihy qújat saqtauly jatyr eken. Osynday dýley dýniyening ishinen qazaq tarihyna qatysty derektemelerdi tabu jәne ony audaryp, jýielep, ghylymy ainalymgha týsiru ekining birining kolynan kele beretin, at ýsti sharua emes. Óitkeni búl qújattardyng barlyghy kóne qytay tilinde, nemese mәnjýr tilinde, bolmasa shaghatay tilinde, ne bolmasa tot-monghol tilinde, tipten parsy, tiybet tilderde jazylyp, saqtalghan bolyp shyqty. Ángime osy jerden bastalady. Qytaydyng kóne әdeby til-jazuyn ekining biri tanyp, týsine bermeydi.

Óitkeni ol bir zamandarda bizde de әdeby til - jazu retinde qoldanysta bolghan shaghatay tili siyaqty qazir qoldanystan qalghan til - jazu. Myna, sol júmysty qolgha alyp, janaghy mol múraghatty qazaq tarihynyng kәdesine jaratu ýshin sol tildi biluing kerek. Qúdaygha shýkir, «Mәdeny múra» memlekettik baghdarlamasynyng ayasynda, osynau iygilikti iske Qytaydan atamekenine oralghan oralman ghalymdarymyz ýlken ýles qosuda. Olardyng deni Tәuelsizdikti alghan bette-aq janasha kóterilip jatqan Qazaq elining ordasyna bir-bir uyq bolyp shanshylyp, shanyraqtyng shayqalmay, elding ense kóteruine, demografiyalyq jaqtan jetiluine, ghylym men ónerine ýlken ýles bolyp qosyldy. Búghan da, mine, 20 jylgha juyq uaqyt bolypty. Mine, osynday otanshyl toptyng manday aldynda kórnekti tarihshy ghalym, oriyentalist Baqyt Ejenhanúly da bar.

Ol joyylyp ketken mәnjýr tilin ýirenip, Abylay hannyng Sin patshasyna jazghan hatyn (surette) oquynyng arqasynda qazaq tarihyn janasha týzdi.

- Sizdi qytay tilin qytaydyng ózinen artyq biledi dep estiymiz...

- Men Shyghys Týrkistannyng Qúmyl aimaghynda dýniyege kelgenmin. Ákem óz zamanynda sol aimaqtyng uәliyi (bizdinshe oblys әkimi) bolghan. Mening jan-jaqtyly bilim aluyma, ghylym jolyna týsip, kemeldi azamat bolyp qalyptasuyma әkemning kómegi az bolghan joq, әriyne. Balabaqshadan bastap, mektepte de, joghary oqu ornynda da qytay tilinde oqydym. Qytay tiline jetik bolghanymnyng arqasynda qytay shәkirtterin aldyma týsire qoymadym. Jalpy, ishki Qytaydyng shekarasyndaghy qalaly jerde tuyp-ósken son, qytaytildi qazaq boldym. Qazaqsham óte nashar edi. Qayta demalys uaqytynda naghashylarymnyng auylyna baryp jýrip, qazaqsha eptep til syndyrdym desem bolady.

- Qytaydaghy eki milliongha juyq qazaqtardyng arasynan túnghysh ret ghylym doktorlyghyn nebәri 28 jasynyzda qorghapsyz.

- Qytayda «Mәdeniyet tónkerisinen» keyin, yaghny 1949 jyldan 1978 jylgha deyin ghylymy ataq, dәreje beru mýldem toqtatylghan, joyylghan. 1978 jyldan bastalghan reformanyng arqasynda ghana ghylymy dәreje beru qalpyna keltirildi. Sondyqtan attóbelindey qazaqtardy bylay qoyghanda, oghan deyin doktorlyq ghylymy dәrejesin qorghaghan qytaylardyng ózi de joqtyng qasy bolatyn. 1984 jyly magistraturagha, odan doktoranturagha týsip, óziniz aitqanday, 1990 jyly 28 jasymda ol jaqtaghy qazaqtardyng arasynan túnghysh doktorlyq ghylymy dәrejege qol jetkizdim.

1991 jyly Ýrimshidegi Shynjang uniyversiytetine kelip, júmysqa ornalastym. Eki jarym jylday sol jerde qyzmet istedim. Professorlyq ataqty da, jayly ýidi de bergen. Sol arada Qazaqstan tәuelsizdik alyp, shattyghymyzda shek bolghan joq. Ólgenimiz tirilip, óshkenmiz janghanday kýy keshtik. Búl jaqta qúshaghyn jayyp, qarsy alyp túrghan jaqyn tuys, janashyr jaqyn joq. Sonda da taghdyrymyzdy últtyng taghdyrymen baylanystyrugha birden bel budyq. Bәrin tastap, 1993 jyly mamyr aiynda alghashqy kóshting qatarynda Qazaqstangha kóship keldim. Artymnan әke-sheshem, bauyrlarym, naghashylarym bәri kóship keldi. Ata-anama topyraq osy jerden búiyrdy.

- Búl jaqqa kelgen song qinalyp qalghan joqsyz ba?

- Alghashynda qinaldyq qoy. Biz ghana emes, jergilikti halyqtyng ózi qinalyp jýrgen shaq. Ghylym-bilim salasy mýldem toqyrap túrghan kez. Sol kezde janbaghys ýshin azdap sauda-sattyqqa da aralasyp kórdik. Marqúm Manash Qozybaevtyng qol astynda júmys istedim. 1995 jylgha deyin Últtyq ghylym akademiyasynyng Shyghystanu institutynda enbek ettim. Biraq ol jerden enbekaqy ala almadyq. Abylay han atyndaghy әlem tilderi uniyversiytetinde sabaq berdim. 2003 jyly Shyghystanu instituty «Mәdeny múra» baghdarlamasy boyynsha arnayy júmysqa shaqyrdy. Osy jerde «Qazaq tarihyna qatysty qytay derektemeleri» degen taqyryptaghy «Mәdeny múra» baghdarlamasynyng ayasynda jýzege asyrylugha tiyis asa auqymdy jobany qolgha aldym.

- Qazaq tarihyna qatysty qújattardyng basym bóligi Qytayda saqtalghan degen sóz ras pa?

- Solay deuge de bolady. Jalpy sany tórt mynday. Bes myng jyldyq tarihy bar elde qújattardy saqtau tәrtibi keremet jolgha qoyylghan. Saq, Ghún dәuirine qatysty ol jaqtaghy tarihy qújattar júrtqa belgili bolghanmen, keybirin qaytadan zertteu kerek. Qazirgi qazaqqa tikeley qatysty qújattargha kelsek, olar XVIII ghasyrdyng 50-jyldarynan keyin payda bolghan. Yaghni, Shin patshalyghy jonghar-qalmaqtardy jon maqsatynda qazaq dalasynyng shetine túyaq iliktirgen song bastalghan. Týrli maqsattarmen qytaylar qazaq dalasyna elshiler jibergen. Osy kezden bastap Tóle bi, Abylay han, Ábilpeyiz súltan, Bolat han, Ádil súltan, Bopy, Kógeday jәne basqalary Shin patshasynyng biyleushilerine, patshalaryna resmy hattar jazghan. Ártýrli mazmúnda jazylghan búl hattardyng sany qazir 100-den astam ekendigi anyqtalyp otyr. Búl hatnamalar qazaq elining memlekettik tarihy ýshin asa manyzdy derektemeler ekendigi dausyz. Endigi bir para qújattarda qazaq-qytay sauda qarym-qatynastary turaly, Abylay han, Ábilmәmbet, Qabanbay syndy qazaq kósemderining osy eki jaqtyly saudany jýzege asyruda atqarghan rólderi kórinis tapqan. Búnda Shin patshalyghynyng sauda-sattyqta ústanghan bagha sayasaty men sauda-sattyqty jýzege asyrudaghy әdis-amaldary jazylyp qaldyr- ylghan. Sonymen qatar qazaq-qyrghyz, qazaq-qoqan, qazaq-oyrat, qazaq-orys qarym-qatynastary turaly da asa qúndy tarihy qújattar tabylyp otyr. Tabylghan, tanylghan múraghattar búlarmen ghana shektelip qalmaydy, qazaq-mәnjýr diplomatiyalyq baylanystary turaly qújattar, qazaq halqynyng jan sany turaly da mәlimettik qújattar kezdesip otyrady. Múnyng bәri ekijaqty baylanystyng jandanuynyng arqasy. Qytaydyng ýsh qalasynda: Qúlja, Ýrimshi, Shәueshekte túraqty týrde ýlken jәrmenkeler úiymdastyrylghan. Ishki Qytaydan әkelingen torghyn, jibek matalar qazaqtyng malyna aiyrbastalyp otyrylghan. Alys-beris kýsheygen.

- Qaybir jyly qytay múraghatynan Búhar jyraudyng ólenderi de tabyldy emes pe?

- Ol ótirik sóz. Keybireulerding búrmalap jýrgeni ghoy. Olay deytinim, Pekindegi eng ýlken múraghatta júmys istegen sanauly ghana adamdar bar. Ondaghy qazaq tarihyna qatysty mәlimetterdi basqalardan kem bilmeymin. Búhar jyraudyng ólenin esh jerden kezdestirgen emespin. Qazaq eli men Shin patshalyghynyng qarym-qatynasy tek 1754 jyldan keyin ghana bastalghan. Oghan deyin de qytaylar azghantay mәlimetter jinastyrghan, biraq qazaqtyng naqty bir jyrauynyng ne biyining óleng sózi Pekindegi birinshi múraghatqa týsui mýmkin emes.

- Múny aityp jatqanym, osynday ýrdis kóbeyip ketti, qytaydyng úly aqyny Ly Baydy Elibay esimdi qazaq aqyny etip jatyr degendey...

- Qytaydan qazaqtyng atasyn izdeu úyat nәrse. Áriyne, kórshi eldermen myndaghan jyldar jýlgesinde ózara yqpaldasty týrde ómir sýrip kelgendigimiz, әsirese, qytay órkeniyetimen tyghyz qarym-qatynasta bolghandyghymyz belgili. Órkeniyetterding toghysuyn zertteu kerek, biraq Ly Baydy qazaq qylu ózimizding mýddemizge de, tarihy shyndyqqa da say kelmeydi.

- Qytay múraghattaryndaghy qazaqqa qatysty tarihy qújattar qay tilde saqtalghan?

- XVIII ghasyrdan bastalghan tarihy qújattar mәnjýr tilinde jazylghan. Múnyng sebebi mynada - Qytaydy ýsh ghasyr biylegen mәnjýr patshalarynyng qatang talaby boyynsha, qújattar tek mәnjýr tilinde jazylghan.

- Mәnjýr degen qanday halyq?

- Olar - Qiyr Shyghystan shyqqan jartylay kóshpendi, jartylay otyryqshy el. Tili - Altay tili jýiesindegi mәnjýr-túnghys tiline jatady. Óte jauynger halyq bolghan. Ortalyq Aziya halqynyng salt-dәstýrin, mәdeniyetin erteden bilgen, aralasqan eldi ekeu desek, olar - orys pen mәnjýr. Ekeuining de týbimizge jete jazdaghany sondyqtan. Búlar qytaymen erteden tyghyz aralasqan el. Qytaydy ýsh ghasyr biylegen mәnjýrlerding patshalyghy 1911 jyly qytaylardyng tarapynan qúlatylghannan keyin, ózderi de arada bir ghasyrgha jetpeytin uaqyttyng ishinde qytaygha sinisip, jútylyp, qytaylanyp, qúryp joghaldy.

- Mýldem qalmady ma?

- Qytaydaghy az sandy últtar ishinde ózderin «mәnjýrmiz» deytinder bar. Olary endi, ótirik bolar, sebebi tilderin bilmeydi. Mәnjýr degen qalmaqqa da, týrkige de jatpaytyn, óz aldyna jeke-dara el. Mәnjýr tili degen qazir ólgen til. Onyng til-jazuyn qoldanyp otyrghan qazir eshqanday halyq joq.

- Osy joyylyp ketken mәnjýr tilin qazaqtan siz ghana biledi ekensiz. Qaydan ýirenip jýrsiz?

- Joyylyp, joghalyp ketti degenmen, mәnjýrlerding bir qyzyq tarihy bar. 1761-1762 jyldary Mәnjuriyadan birneshe mәnjýr, monghol tektes halyqty qazaq dalasymen týiisetin shekara týbine qorghanys ýshin kóshiredi. Ózimizding Qorghas shekarasynan ary, Qaljaq kedenining arghy jaghynda Shapshal degen audan bar. Sol jerde 20 - 30 myng jan sany bar «sibe» degen halyq túrady. Al «sibe» men «mәnjýr» qazaq pen qyrghyz siyaqty. Sibe júrtynyng әdeby tili mәnjýr tili bolghan. Jastary bilmese de, qazir sibelerding 60-70 jastaghy sauatty qariyalary mәnjýr tilin oqy alady. Sausaqpen sanarlyqtay qalghan sonday birli-jarym kónekóz ghalym qariyalardyng birimen Ýrimshide maqsatty týrde tanysyp, ýsh jylday birge júmys istedik. Sol arqyly mәnjýr tilin iyegeruge kiristim. Ondaghy maqsat - qazaqqa qatysty mәnjýr tilindegi tarihy qújattardy zertteu. Mәnjýr tilin bilmey, asa qúndy tarihy múraghattardy qazaq tarihynyng kәdesine asyra almaysyz. Ári qolgha týsken tarihy qújattardyng basym kóp bóligi de osy mәnjýr tilinde. Búl qújattardy tanyp, týsinetin maman tarihshy qytaydaghy qazaqtarda da, qazaqstandaghy tarihshy aghayyndarda da joq. Qysylshang sәtte Ejenhanúly әldeqashan ólgen mәnjýr tilin ýirenuge bel baylaydy. Otandyq tarihtyng kósegesin kógertip, ashyq qalghan aqtandaq túsyn tolyqtyrar tarihy kezenning kýnde tuyla bermeytindigin jan jýregimmen sezine otyryp, aldyma ýlken maqsat qoydym. Kýndi-týnge jalghay jýrip, mәnjýr tili men jazuyn aqyry ýirenip shyqtym.

- Mәnjýr jazuy ghylymy tilde qalay atalady?

- Mәnjýr jazuy ghylymy tilde «kóne úighyr jazuy» dep esepteledi. Búl tek úighyrgha qatysty emes, Euraziya dalasyndaghy týrkitildes kóshpendilerding jazuy bolghan. Úighyr handyghy joyylghannan keyin búl jazudy nayman handyghy paydalanghan. Nayman handyghyn basyp alghan son, olardan mongholdar ýirengen. Mongholdardan mәnjýrler ýirengen. Árqaysysy, әriyne, óz tilderine say ózgerister engizip otyrghan. Biraq týpnúsqasy kóne úighyr jazuyna baryp tireledi.

- Aytpaqshy, mәnjýr tilindegi Abylay han joldaghan hatty týpnúsqa deuge bola ma?

- Týpnúsqa qalmaq tilinde de boluy mýmkin. Áli tabylghan joq. Bәlkim, tabylyp ta qalar. Al mynau bizge jetkeni - mәnjýr tiline audarylghan núsqasy. Al búryn ghylymy ainalymda bolghany - qytay tiline audarylghan núsqasy.

- Qytayda qazaqqa qatysty tórt mynday qújat bar dediniz. Onyng qanshasy zertteldi?

- 2003 jyldan beri 600 - 700-deyin ghana qazaq tiline audaryp bittik. Eng ýlken qúndy qújat - han-súltandar men biylerding hattary. Ol hattar 1755 jyldan bastalghan, sany 130-day. Shaghatay jәne qalmaq tilinde jazylghan.

- Kóziqaraqty júrtqa tarihtan belgili, qytay tarihshylary da, jalpy iysi qytay eli de qazaqtar bizge bodan bolghan, baghynyshty bolghan degendi aityp ta, jazyp ta kelgeni belgili. Ony aitushylar dәlel retinde Abylay hannyng Ejenhangha «bodan bolyp baghynyp, qarashang bolyp moyynúsynamyz» dep jazghan haty bar degendi kóldeneng tartatyn edi. Siz osy hatty shúqshiya zerttep, múnyng mýldem basqasha ekenin jariyaladynyz.

- Qytay derektemelerin qolgha alghan kezde, eng bir shúqshiya qaraghan túsym da osy hattyng әrtýrli núsqasy boldy. Solardy tauyp, salystyra zertteu jýrgizdim. Óitkeni on segizinshi ghasyrda qytaydyng bodandyghyna baryp moyynyn súghatynday Abylay hannyng basyna qaraly kýnning tuyp túrmaghandyghy belgili bolatyn. Osynda qalayda bir shiykilik baryn sezdim. Ásilinde, Abylay han mәnjýr-qytaydan barynsha tәuelsiz, olardyng yqpalynan barynsha aulaq bolu sayasatyn ústanghan azatker kósem ekendigi tarihtan belgili. Qazaq elining baqytyna qaray, jogharydaghy hattyng Tot-monghol tilindegi, mәnjýr tilindegi, kóne qytay tilindegi audarmalaryn múraghattan tauyp, qolymmen ústap, kózimmen kórdim. Alash júrtyn azattyqqa alyp shyqqan úly hanynyng qoly tiygen osy hatty qolyma ústaghan kezde, býkil jan dýniyemdi ystyq bir aghys sharpyp ótip, kózime jas tolyp ketti. Álgi hattyng әldeneshe audarmasyn týpnýsqadan salystyra otyryp zerttegende, әlgi jahangha jar salyp jýrgen hattaghy «bodandyq», «qúldyq» turaly aitylghan sóz - qisynsyz, jalghan bolyp shyqty. Abylay hannyng shin patshasyna hat jazghandyghy ras, hatty olardyng tapsyryp alghandyghy da ras. Mәsele - hatty audarghan kezde, otarshyl ozbyrlar hatta aitylmaghan «saghan bodan bolam, qúl bolam» degen sózderdi jat niyetpen hat mәtinine japsyryp jibergen bolyp shyqty. Atalmysh «Abylaydyng hatynyn» qytay tilindegi núsqasy óz kezinde óndelip, ózgeriske úshyraghan senimsiz qújat, sondyqtan búl qújatty negiz etip jasalghan tarihy tújyrymdamalar da jalghan» dep jazdyq ta. Osy kýnge deyin osy hatty dәiek ete otyryp qanshama tarihy tújyrymdar jasalyp, qanshama enbekterding jazylghandyghy, qazaqtyng eldik tarihyna qanshama kólenke týsip, ensemizdi albastyday basyp kelgendigi belgili.

Jongharlar joyylghannan keyin, Shin patshalyghy qazaq elining qaruly kýshimen betpe-bet kelip, qazaq qylyshynyng qaharyn bayqaghannan keyin, beybit mәmilege qaray bet búrghandyghy, osydan keyin eki elding bitimge kelgendigi, bir-birine elshiler jiberip, sayasiy-diplomatiyalyq qarym-qatynasqa týskendigi qújat sayyn kórinis tauyp otyrady. Mine, osy qújattardyng barlyghy qazaq elining sol tústa tәuelsiz el retinde ómir sýrgendigin, Shin patshalyghymen terezesi teng el retinde de diplomatiyalyq qarym-qatynas jasaghandyghyn aighaqtaydy.

- Búl ózi aitargha ghana onay bolghanymen, qytaydyng birinshi tarihy múraghatyna kirip, ondaghy tarihy múraghattargha qol jetkizuding ózi onay bola qoymaghan shyghar.

- Eng bastysy, kol jetkizgen kýnning ózinde ondaghy qazaq elining tarihyna qatysty әldeneshe tilde jazylyp, saqtalghan tarihy múraghattardy tanityn, tabatyn, onyng tilin týsinip, audaryp, ghylymy ainalymgha týsiretin bilikti kәsiby tarihshylar boluy kerek. Qúdaygha shýkir, ózimdi aitpaghanda, Súnghatayúly, Oshanúly qatarly ghalymdarymyz qytay múraghattarynan qazaq tarihyna qatysty qytay tilindegi 500-den astam, Shaghatay tilindegi 60-tan astam, oirat tilindegi 40-tan asa, sonday-aq mәnjýr tilindegi 3000-nan astam múraghattyq qújattardy tauyp, olardy qazaq tiline audaryp, ghylymy ainalymgha týsirip jatyr. Qazir búl asa qúndy tarihy qújattar kóp tomdyq jinaqtar týrinde jariyalanyp ýlgirdi. Áli de ondaghan tomdyq qújattar jinaghy qazaq tiline audarylyp, jýielenip jaryqqa shyghuyn kýtip jatyr.

- Qazaq tarihynyng ashyq qalghan aqtandaqtaryn toltyryp, otarshyldar búrmalaghan tarihty óz arnasyna qaytadan búru ýshin jan-jaqty bilimdi ghalymdar auaday qajet. Osy orayda qytaydyng kóne tili men mәnjýr tilin janghaqsha shaghatyn sizdi aghylshyn tiline de jetik dep estiymiz.

- Aghylshyn tilin mektepte, joghary oqu ornynda oqydyq. Jaman oqyghan joqpyz. Keyin óz betimshe jetildirdim. Qazaq tarihyna qatysty tarihy derektemelerdi tek qana qytay múraghattarynan izdeumen shektelip qalmay, basqa da órkeniyetti europa júrtynyng bay tarihy múraghattarynan da izdeu kerek. Aldyma osyny da maqsat etip qoydym. Últtyq ghylym akedemiyasynyng shyghystanu inistitutynyng jetekshisi Meruert Ábuseyitova hanymnyng tikeley jetekshiligimen Pariyj, London qatarly shaharlarda bolyp, ondaghy әigili múrajay, múraghattarda otyryp, ol jaqtan da qazaq tarihyna qatysty asa qúndy tarihy qújattardy, kartalardy, qazaq dalasy men qazaq halqy turaly jazylghan erte kezdegi estelikter men sayahatnamalardy tauyp kelgen jayymyz bar. Olardyng da qazaq tarihyna jana bet bolyp qosylyp, ghylymy ainalymgha týsui, aldaghy kýning enshisinde dep bilemiz.

- Janaghy aitylghan úlan-ghayyr tarihy múraghattardy tanyp, tauyp әkelgen, ony jýielep, ghylymy ainalymgha týsirgen enbeginiz qazaqtyng tarih ghylymynda, qytaydaghy tarihy múraghattar men derektemelerdi jýieli týrde tapqan, ashqan jәne zerttep ghylymy jýiege týsirgen alghashqy ghalym retinde tarihta qalary shýbәsiz. Osy salada istegen asa auqymdy enbeginiz memleket, әriptesteriniz tarapynan qanshalyqty baghalandy?

- Ótken jyly Qazaqstannyng kәsiby tarihshylarynyng túnghysh qúryltayy Astana qalasynda ótkendigi belgili. Býkil tarihshylar qauymy bas qosqan osy alqaly jinalysta bes tarihshy ghalym «Qazaqsan Respublikasynyng ghylymyna sinirgen enbegi ýshin» medalimen marapattaldy. Sol bes ghalym-tarihshynyng qatarynda men de barmyn. Kәsiby tarihshylardyng túnghysh qúryltayynda múnday marapatqa ie bolu ekining birining mandayyna búiyra bermes baqyt dep bilemin. Endeshe, enbegimning ghalymdar tarapynan baghalanuy osy emes pe?! Búghan qosa, Bilim jәne ghylym ministrligi «Tәuelsizdikting 20 jyldyghy» medalimen arnayy marapattady. El-júrttyng etken enbekti baghalauy degen - osy.

- Qazir «qazaqta búrynghy zamanda shekara bolmaghan» degen sóz aitylyp qalyp jýr. Tarihy qújattarda osy mәselege qatysty aitylghan sóz bar ma?

- Bar. Abylay han Shin patshasyna jazghan hatynda ózi biyleytin aimaqtyng Tarbaghatay, Ile Alatauy men Kýngey Alataudyng arasyndaghy ýlken belge deyin jetkenin bayandaydy. Osydan-aq Abylay han kezindegi qazaqtyng shyghystaghy shekarasy qazirgi shekaramyzdan kem emes deuge bolady.

- Cizdi tarihshy ghana emes, talantty aqyn dep te estiymiz. Kezinde qytaydyng klassikteri ghana jariyalanatyn, astanalyq әdeby jurnaldarda qytay tilinde ólenderiniz jariyalanyp túrypty. Búnyng ózi sol kezdegi qytaydaghy qazaq jastaryna ýlken ónege bolghan eken. Aqyn Almas Ahmetbekúly qazaq tiline audarghan sonday ólenderinizding biri bizge de únady.

- Ol endi jiyrma men otyz jastyng arasyndaghy jalyndy shaqta jazylghan ólender ghoy. Jas kezde jazghanynday qaydan bolsyn. Qytaysha óleng jazghan son, bir kezde qazaq emes, qytay aqyny bolyp esepteldik. Qytay poeziyasy retinde baghalandy. Bir nәrseni maqtanyp aita alamyn, ol әlgi qytaysha jazylghan ólenderdegi oi-arman, pighyl, niyet, kónil-kýy týgeldey qazaqy bolatyn. Ony qytay tilin biletinder sezedi. Biraq bizden kәsiby ýlken aqyn shyqpady. Qazir ghylymmen ainalysqaly poeziyany mýldem qoyyp kettim.

- Qytaytanu salasynda bizde qanshalyqty irgeli ghalymdar bar?

- Birshama bar. Búrynghylardan professor Klara Hafizovany, keyingilerden Qytaydan kelgen Túrsynhan Zokonúly, Saghyntay Súnghatay, Oshan, Nәbijan Múhametúly, sekildi ghalymdardy bólip atar edim.

Qúdaygha shýkir, 2003 jyldan beri qazaq tarihyna qatysty jiyp-tergenimiz on tom bolyp basylyp shyqty. Eki tomy baspada basylugha dayyn túr. Mine, osynyng bәri jiyrma jyldyghyn atap ótken Tәuelsizdikting arqasy. El aman, júrt tynysh bolsyn. Qazaq eli әlemdegi eng ozyq elderding biri bolugha tolyq qúqyly. Soghan senemiz, sol ýshin júmys isteymiz.

- Ángimenizge rahmet!

Súhbattasqan

Tóreghaly TÁShENOV

«Ayqyn» gazeti