Dau neden bastaldy?

Beyimbetshe aitsaq, osylay… «Últtyq kiy­nony qoldau memlekettik ortalyghynyn» basshylyghyna 2019 jyly Gýlnar Bolatqyzy Sәrsenova keldi. Kelgen bette ol ózine deyin ótkizilgen kinojobalardy irikteu pitchingining qorytyndysyn óz ynghayyna iykemdep, apyl-tapyl ótkizip jiberdi. «Óz ynghayyna iykem­dep» degendi beker jazyp otyrghan joqpyz, memleketting qarjylandyruyna ie bolghan 18 kinojobanyng ishine ózining «Nartay» atty filimin de synalap kirgizip jibergen edi. Ol filimning jasaluynan habardar kino aina­lasyndaghy kópshilik antarylyp qaldy. Sebebi, atalghan filim eki jyl búryn bastalyp, týsirilimi ayaqtalyp ta qoyghan edi… Kópshilikting sybyr-sybyr әngimesi kýbir-kýbir qalpynda qala bergen.

2020 jyly ekinshi pitching jyljyp jet­ken. «Qazannan qaqpaq ketse, itten úyat ketedi» dey­di… «Qazanshynyng óz erki qay­dan qúlaq shygharsa» deydi… Kino or­ta­ly­ghynda ornaghan ólermendik – ózim­bilem­dikke úlasty. «Últtyq kinony qoldau or­talyghy» shyn mәnindegi últtyq týr men sipattan syrt ainaldy. Piyt­chiyn­g­ke ýmitti kinokompaniyalardy jinaghan kezek­ti dóngelek ýstelde produser Qanat Tóre­bay: «Mening biluimshe, kinojobalardy irikteytin sarapshylardyng ishinde ýsh-tórteui ghana qazaqsha oqyp-týsine alady eken, sizder qazaq tilinde jazylghan ssenariydi qalay iriktep, tanymaqsyzdar?» – dedi. Gýlnar Bolatqyzy mardymdy jauap qaytara almady. Bir-eki ssenariydi orysshagha audaryp jatqa­nyn aitty…

Sol kezde Sarapshylar kenesining mý­shesi Ermek Túrsynov: «Shynymen de búl ýlken mәsele, aghylshynshagha úmtylmas búryn óz tilimizdi mengerip alghanymyz dúrys», – dedi. Onyng aldynda ghana Gýlnar Bolatqyzy «aghyl­shyn tilin iygeruimizding kerektigin», «elimizge bolashaqta sheteldik kinogerlerdi tartpaq ekenin» aityp, arygha siltep otyrghan edi.

Osy kezden-aq biz Satybaldy Narym­be­tov, Ermek Túrsynov sekildi metrlerding Saraptama kenesinde jýrse de, Ortalyqtyng júmysyna riza emes ekenin angharyp qalghan edik. Oilaghanymyzday-aq, eki kýnnen keyin Saraptama kenesining Tóraghasy Satybaldy Narymbetov pen Ermek Túrsynov Saraptama kenesinen shyghatynyn mәlimdedi. Búl kisiler óz sheshimderin kenestegi kelensizdikterge kóz júmyp qaray almaghandyqtarymen týsindirdi. Ortalyq Tórayymynyng kenes isine tikeley aralasatynyn, ashyq búrmalaushylyqtardyng bol­ghanyn aitty. Últtyq kinony qoldau or­ta­­lyghyna últqa qatysy shamaly, últ­tyq bet-beyneden ada kinojobalardy aldy­gha jibergenin aitty. Sarapshylar kene­si­ning mýsheleri til bilmegendikten qazaq til­di jo­ba­lardyng ( avtorlar tyrysyp au­da­ryp bergen kýnde de) terenine boylay alm­ay­tynyn jetkizdi. Sonymen qatar, eng bastysy, últtyq kino ónerining brendine ainalghan «Qa­zaqfilim» kinostudiyasynan kelgen kinojobalardy túqyrtu bastalghanyn, sol arqyly «Qazaqfilimdi» sharasyz hәlge tý­sirip jatqandyqtaryn tilge tiyek etti. Áriy­ne, Ortalyq kinәsin moyyndaghan joq, moyyn­­daghany bylay túrsyn, әlgi uәjdi ait­qan túlghalardy kertartpa әreketke bar­dy dep aiyptaugha kóshti. «Qoyannyng tý­rin kó­rip, qaljasynan týnil» degen, mún­­­day kelensizdikten keyin, irikteuden shyq­qan kino­jo­balardyng «onlayn» «ashyq» piyt­chiyn­gining de ahualy belgili bolyp qalyp edi… Ary qaray óz basymnan ótkenin bayan­da­yyn.

Pitching qalay ótti?

San kedergiler bolyp jatsa da, Últtyq kinonyng jyrtysyn jyrtyp jobamyzdy qazaqsha úsyndyq. Ssenariyimizdi ózimizge aldyn ala orysshagha audartyp alghan. Pitching alanyna kóterilgennen kónil qúlazyp sala berdi. Samsap otyrghan sarapshylar kenesi mýshelerinen til týsinetin adam ekeu-ýsheuden aspaytyny kórinip túr. Últtyq kinonyng jalauyn kóterip jýrgen, qazaq kinosynyng «jiligin shaghyp, mayyn ishken» masterler: Satybaldy Narymbetov, Ermek Túrsynovtar irikteu kezindegi әdiletsizdikterge tózbey óz erkiterimen kenes mýshelikterinen bas tart­qanyn jogharyda aittyq. Sóiledik sonda da. Sóileu qiyn boldy, «anau týsinbedi-au», «mynau týsinbedi-au», «men kimge aityp ja­tyr­myn» degen oilar jýikeni qajap, degbir­di aldy. Bir-eki súraq qoyylghan boldy. Bar yntammen jauap bergendey boldym. «Jartasqa baryp, aighaydy salghanday» sahnadan týstik.
Men Biaghannyng – Beyimbet Maylinning «Talaq» jәne «Áje» atty eki әngimesining basyn qosyp jazghan «Talaq» atty kinossenariyimdi úsynghan edim.

Mening Sarapshylar kenesine kýdigim basym bolghanymen, Biaghana, onyng shygharmasyna degen senimim bekem edi. «Osy uaqytqa deyin Beyimbetting shygharmalary negizinde Mә­deniyet ministrligi shyray berip, birde-bir tolyqmetrajdy filim týsirilmepti. Endi týsir­megende qay kezde týsiremiz? Bar el ózi­ning tandauly klassik jazushylarynyng shygharmalaryn eki-ýsh qaytara týsirip, kinogha ainaldyryp, shygharmagha jana týr berip, әlemge nasihattap jatady. Biz nege barymyzdy býgip, beyshara qalyp tanytamyz?» – dedik shamyrqana. Shynymen de B.Maylinning búl eki әngimesi soyqan kiynematografiyagha say edi. Zamannyng rayy, dәuirding demi, últtyng qasireti, múny, týrli minezder, últqa ghana tәn tiptik obrazdar, sol tiptik obrazdargha tәn qyzyqty da qasiretti, shynayy әreketter men oqighalar – bәri-bәri túnyp túr ghoy! Últtyq kino degenimiz osy emes pe? Súranyp túr! Qalay týsirmeysin? Úyat emes pe?

«2005 jyly ótken asa iri ýsh (Kann, Ber­liyn, Venesiya) kinofestivaliding biri – Berlin kinofestivalinde «Tuydyng ýilenu toyy» degen filim (rej. Van Chuanan) bas jýldeni – «Altyn aidy» jenip aldy. Sol filimning sujeti Beyimbetting «Kýl­pash» әngimesine ghajap úqsas edi. Tipti, kóshirip alghanday… Sonda ókingen edim, biz tóbemizdegini kórmey, «úiyqtap» jýrgende Biaghamnyng әngimesining su­jeti әldebireuge telinip, basqa júrt­tyng baghyn jandyryp, qoldan su­syp ketti-au dep… Quanyshym da bol­­dy, óitkeni, әlemdi dýrkiretip, әlemning ruhany iygiligine asyp jatqan dýniyening nobayyn Biagham bayaghyda jazyp tastaghan dep…» – dedik pitching alanynda shamyrqanyp…
Sosyn… Sosyn, boldy.

Belgisizdik. Qalay qorghaghanyndy da bilmeysin, olardyng oiynda ne bar ekenin de bilmeysin, jetistigindi de bilmeysin, kemshiligindi de bilmeysin… Pitchingten songhy iriktelgen kinojo­balar­dy VAK qúzyryna attandyrady degen, oghan jiberilgen-jiberilmegenindi de bilmeysin… Belgisizdik túnghan «ashyq» «onlayn» pitchingimiz osy eken sóitsek.

Biaghannyng әruaghynan medet sú­rap men qaldym. Biraq mynalardyng aldynda Biaghannyng әruaghy sharasyz bolyp shyqty…

VAK týlkibúlang alany ma?

Ótken jyldyng mamyr aiynda it yrghyljynmen ótken tirlikting sony – jenimpaz filimderding tizimi jariyalandy. Arasynda «Talaq» joq bolyp shyqty. Nege? Kinossenariyding nesi únamady? Qanday kemshilikteri bar? Jauap beretin adam joq. «Ashynghanda shyghady ashy dausym» demekshi, osy berekesiz pitchingtegi әdiletsizdik jóninde jazghan bir jazbamnan song Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet jәne sport ministri Aqtoty Rahme­tol­laqyzymen telefon arqyly baylanys­tyq. Ministrding aituynsha meni, meni emes-au, Úly Beyimbet Maylinning shygharmasynyng izimen jazylghan tun­dyny VAK qoldamaghan. Dúrysy, qúlatqan! Ne ýshin? Ne sebepti? Ony ózderinen súra deydi. Mәssaghan!

Al endi VAK degenimiz ne?
VAK degenimiz – vedomstvoaralyq komissiya. Yaghni, irikteuden ótken, piyt­chingte saralanghan kinojobalardyng – songhy instansiyasy. Búl komissiyagha týrli qúrylymdyq vedomstvolardan adamdar kiredi. Mýsheleri Ádi­let miy­nistr­liginen, Aqparat ministrli­gi­nen, basqa memlekettik mekemelerden jinalghan mamandardan qúralady. Arasynda parlament deputattary da bar bolsa kerek. Endi búl komissiyanyng mindetine keleyik. Álbette, olar kino mamandary emes. Sondyqtan, kórkemdik jaghyn talqylay almaytyny, oghan qúqy joq ekeni belgili.

Búl komissiyagha eki jauapty dýnie jýkteledi:
1. Shygharmanyng iydeologiyalyq aghattyqtaryn qadaghalau;
2. Qarjylyq ysyrapty boldyr­mau­dy qadaghalau.
Endi biz úsynghan «Talaq» kinojo­ba­syna keleyik. Óre týregelip qar­sy bolatynday (jurnalist Kýlte­gin Aspanúlynyng jurnalistik saua­ly­na bergen jauabynda ministr A.Rayymqúlova «Talaq» kinojobasyna VAK-tyng jeti mýshesi qarsy bolghanyn aitady) «Talaq» VAK-tyng qay talabyna jauap bermeydi? IYdeologiyalyq qatelik bar ma? Boluy mýmkin emes. Bolsa, aitsyn! Biaghannyng men kinossenariyge arqau etken «Áje», «Talaq» atty әngimeleri neshe qaytara baspa kórip, ruhaniyat ólkesin susyndatyp kele jatqan klassikalyq dýniyeleri emes pe? Al qarjy, budjetting asyra kórsetilui jóninde әngime boluy tipti, mýmkin emes. Sebebi, bizding filimge (tarihy filimge!) súraghan aqshamyz bar joghy 250 millionnyng ar jaq ber jaghy. Qanday qarjylyq asyra silteu boluy mýmkin? Endeshe, nege qúlatty? Kim týsindirip ber alady? Ýn joq.

Eng masqarasy – VAK-tyng sol ózining aghat isteri ýshin jauap bermeytini. Mysalgha, «Últtyq kinony qoldau ortalyghynyn» filimderin irikteytin Sarapshylar kenesi de, ony songhy satydan ótkizetin Vedomstvoaralyq komissiya da sheshim shygharatyn qúqyqqa ie emes. Búlar tek úsyna ala­dy, sheshim shygharyp, mindettey almaydy! Jarghy boyynsha solay. Sonda songhy sheshim kimning qolynda? Áriyne, Ortalyq basshysy men Vedomstvoaralyq komissiya Tórayymy, ministr – Aqtoty Rahmetollaqyzy Rayymqúlovanyng qolynda! Mine, sony joq, shym-shytyryq jymdasqan, shatasqan jipting úshyghy qaydan kórinedi! Yaghni, qay filimdi ótkizedi, qay kinojabany óndiriske jiberedi – «qazynaly qazan iyelerinin» erkinde!

Qaytpek kerek?

Tonmoyyndyqty qoyyp, kino salasy әdiletsizdikten tazaruy kerek! Sol ekinshi pitchingte óris alghan dau býginge deyin jalghasyp keledi. Daugha – dau, qylmysqa – әshkere jalghasty. Ádildik izdegen, kino salasyndaghy san qylmysty aitqan Qazaqstan kiynematogafister odaghynyng Tóra­ghasy – Ermek Túrsynovty quat­tap A.Áshimov, S.Narymbetov, N.Yq­tym­baev sekildi jәne t.b. kino may­tal­mandary ashyq hat ta jazdy. Súhbat ta berdi. Erekeng bastaghan kinogerlerding qolynda sabauday dәlelderi bolsa da, qarsy jaq tynym tabar emes…

Ómir ótip jatyr. Dauly ekinshi piyt­ching­ten song da bir jyl ortalanypty.

Mine, ýshinshi pitching jaqyndap keledi. «Talaghymdy» qoltyghyma qysyp, týsem taghy dodagha. Qazir Ortalyq basshylyghy ózgergen. Búrynghy basshy Gýlnar Sәrsenovanyng «Nartaydan» basqa da tiz­bekti qylmystary dәleldenip, «әzer degende» orynynan alynghan… Biz múnda kino salasyn qúrsap túrghan, «Últtyq kinony qoldau ortalyghynan» bastau alghan jemqorlyqty tizbektep aitudy maqsat etpedik. Ol turaly aityldy, baspasózde jazyldy… Kózi qaraqty júrt biledi. Tek óner atty izgilik әlemining saf auasy bylghanbauyn qalaymyz, talap etemiz.

Qazir «Últtyq kinony qoldau mem­le­kettik ortalyghynyn» Tóraghasy – tәjiyirbeli maman, mәdeniyet sa­la­synda, kino salasynda talay bas­shy­lyq satydan ótken – Esetjan Mú­rat­úly Qosybaev. Ortalyqta eleuli ózgeris bar. Josparlary da kóp ekeni angharylady. Jaqsylyqtan ýmit etemiz endi… Ýmittenemiz!

Qansha әdiletsizdik kórsek te, kino­gha «talaq» aita almaymyz…
…Qayran, Biagham!

Daniyar Salamat,

rejisser

Abai.kz