Halyq múrasy: maqal-mәtelder men júmbaqtar

Qazirgi jahandanu zamanynda tarihy qúndy jәdigerler men qújattardy kózding qarashyghynday qorghaumen qatar, ony qalyng kópshilikke tanytu jәne halyq iygiligine ainaldyru asa manyzdy da qiyn, әri jauapty is. Sondyqtan da «Mәdeny múra» memlekettik baghdarlamasy ayasynda elimizde kóptegen iygi ister atqaryldy. Sayyp kelgende, Mәdeny múra – mәngilik miras. Alys, tayau shet elderdegi arhivterden elimizding tarihyna qatysty qúndy da bagha jetpes tarihy qújattardyng kóshirmesi elimizge qaytarylyp, halqymyzdyng iygiligine qyzmet etude. Tól tarihymyzgha qatysty kóptegen derekter kórshi Reseyding Mәskeu, Sankt-Peterburg, Astrahani, Orynbor, Saratov, Omby, Qazan, Ufa, Tomsk, basqa da qalalar arhivterinde jatyr.

Mysaly, Orynbor oblystyq memlekettik arhiyvining №96 qorynda halqymyzdyng qazaq tilinde jazylghan 203 bettik ertegileri men ólenderi saqtalghan bolsa, osy qorda A.S.Dobrosmyslovtyng Torghay oblysynan jinaghan kýmis, qola, mystan jasalghan 284 qolóner búiymdary tizimdemesi saqtalghan.

Osynday jәdigerlerding biri de biregeyi – Bókey Ordasy qazaqtarynyng XX  ghasyrdyng basynda, yaghny 1909 jyly 19 qarashasy men 1 jeltoqsany aralyghynda jinaqtalghan ertegileri men maqal-mәtelderi, júmbaqtary.

Olardyng ishinde «Bir kisining ýsh balasy haqynda», «Bir kisining otyz úly haqynda» jәne «Bir baydyng jalghyz balasy turasynda» atty ertegiler qazaq ertegileri jinaghyna súranyp túrghan túshymdy dýniyeler. Halyqtyng qazynaly múrasyna baylanysty toqtalsaq. Eski jәdigerlerding aitary-bereri әli de túnyp túr. Mysaly, әdeby múralardyng bertinirek belgili bir dengeyde búrmalanyp ketkenin kóremiz. Mektep oqushylary «Qabat-qabat qattama, aqylyng bolsa attama» degen júmbaqtyng sheshimin «kitap» dep oqyp jýr, al ertedegi núsqasynda «Qúran» dep kórsetilgen.

Solardyng biri retinde Qazan qalasy arhiyvi qorynda saqtalghan birneshe ertegi  men maqal-mәtel, júmbaqtar bizding qolymyzgha da tiydi. Sonyng ertegilerden basqasyn oqyrmandar nazaryna úsynghandy jón kórdik.

Bókey Ordasy qazaqtarynyng maqal-mәtelderi:

Bergen biyge jaryghan, bermegen nege jaryghan?

***

Joghary qarap pikir et, tómen qarap shýkir et

***

Sózding rasyna senbe, kelisine sen.

***

Rulynyng egi týsse joghalmas, jalghyzdyng jaghy týsse tabylmas.

***

Atyng barda jer tany, asyng barda el tany.

***

Bermese de bay jaqsy, jemese de may jaqsy.

***

Baydyng maly ardaqty, jarlynyng jany ardaqty

***

Kýndik ghúmyryng bolsa, týstik mal jina.

***

Baylyq múrat emes, jarlylyq úyat emes.

***

Mal tappas jigit bolmas, qúraryn ait, úl tappas qatyn bolmas, túraryn ait.

***

Qonaqtyng aty qolda iygi.

***

At basyna kýn týsse, auyzdyghymen su isher, er basyna is týsse, etegimen su kesher.

***

Sheshenning tili ortaq,

Sheberding qoly ortaq.

***

Joghalyp tabylghan mal olja, auyryp jazylghan jan olja.

***

Jaman atty sugha aidasa jaldar der,  jamangha aqyl aitsa aldar der.

***

At pysqyrsa shabady, baytal pysqyrsa tabady.

***

Qúdandaly bolghansha, qúl ma, by me súrarsyn, qúdandaly bolghan song qúl da bolsa syilarsyn.

***

Jarly bolsang arly bolma, qarap túryp sorly bolma.

***

Alyp anadan tuady, túlpar biyeden tuady.

***

Jarly ólgenshe maldan dәmeli,

Auru ólgenshe jannan dәmeli.

***

Dúghaly qúl arymas,

Dúghasyz qúl jarymas.

***

Jýirik atqa jal bitpes, taqtaqqa mal bitpes.

***

Jaqsynyng jaqsylyghy tiyer tar jerde, jamannyng jamandyghy tiyer әr jerde.

***

Qatyndy bastan

Balany jastan.

***

Balandy moldagha ber, moldagha bermesen, Ordagha ber.

***

Auru astan, dau qaryndastan.

***

Aqylsyz dosyng bolghansha,

Aqyldy dúshpanyng bolsyn.

***

Auzy jaman el bylghar,

Ayaghy jaman tór bylghar.

***

Atasy basqamen ang aulama,

Atar da janyna baylar.

***

Óz kózing ólgenindi tiriltedi.

***

Yrys qashsha da, tuys qoymaydy.

***

Qúrtym-mayym barynda qúdaghay kelin desedi, qúrtym-mayym joghynda qomaghay kelin desedi.

***

Bitken isting mini joq.

Bitirgen erding kemi joq.

***

Qarasha han túsynda,

Qatyn er túsynda.

***

Qolynnan kelmesti beline baylama.

***

Ólim baydyng malyn shashady, jarlynyng etegin ashady.

***

Ilgeri basqannyng iyti ottaydy.

Keyin ketkenning kelini úry qylady.

***

Toyda tonyndy ber.

***

Istegening jatyq bolsa, ishkening qatyq bolar.

***

Jýrgening qisyq bolsa,

Ishkening súiyq bolar.

***

Aghayynnyng aty ozghansha,

Auyldastyng tayy ozsyn.

***

Aytuly dostyng maly bir,

Kemege mingenning jany bir.

***

Esik kórgendi alma, besik kórgendi al.

***

Alystan arbalaghansha,

Jaqynnan dorbala.

***

By bolsang da – iygi bolmassyn.

***

Kisi kóre-kóre kósem bolady, sóiley-sóiley sheshen bolady.

Bókey Ordasy qazaqtarynyng júmbaqtary:

Besik, besik bes júmbaq, bes atadan qalghan júmbaq, agheke aitqan júmbaq, aq moldekem sheshken júmbaq.

(Qúran)

***

Qabat-qabat qaptama, aqylyng bolsa, attama.

(Qúran)

***

Tasyr-tasyr tau ýrker, jylghadaghy jylqy ýrker, jylqy ishinde týlki ýrker.

(Kýnning kýrkireui)

 ***

Aldynda eki ayaghy bar, artynda bir ayaghy bar.

(Attyng shideri)

***

Myng bas, jerge týsse synbas.

(IYne)

***

Bizding auyldyng kýieui, basy qara bas.

(Sirinke)

***

Qaranghy ýide qaban kýrkireydi.

(Kýbi men piskek)

***

Ýrpek-ýrpek tau, ýrpek taudyng astynda eki qaraqúndyz, onyng astynda eki jaryq júldyz, onyng astynda eki tyshqaq toqty, onyng astynda jútqyn-jútqyn taghy bar.

(Shash, qas, kóz, múryn, auyz)

***

Myng qoyymdy bir shybyqpen aidadym.

(Shash alu)

***

Qarabay attan jyghyldy, toyyna júrt jiyldy.

(Et pen qazan)

***

Bir jasyl shóp pen sudan basqa taghamy joq.

(Aqqúman)

***

Alystan habar alynghan, aitqan sózi jazylghan.

(Telegraf)

***

Kishkentay ghana bylghary, ol joq bolsa júrtty jylatar.

(Aqsha)

***

Aq shalmaly moldalar, yqqa qarap aldanar.

(Qamystyng basy)

***

Biz-biz, biz edik qyryq arba qyz edik, tang atqansha jayyldyq, tang atqan song joyyldyq.

(Júldyzdar)

***

Erbegey de serbegey, ergizde ýige kirmegen.

(Arba)

***

Ómir, ómir, ómirden,

Júmyrtqasy kómirden.

Zymyran degen bir qús bar,

Júmyrtqasy temirden.

(Myltyq)

***

Alpys kempir at ústap túr,

Jetpis kempir jer tistep túr.

(Uyq pen kerege)

***

Teren-tereng saylargha terek nege bitpeydi, kelepanday qoshqargha qúiryq nege bitpeydi?!

(Týie)

***

Myng qoyym sugha ketti, artynan kójek paqyr qua ketti.

(Biday men ojau)

***

Dermen-dermen tasy bar, aiqaraghay qasy bar, sony tapqan kisining jýz jiyrmada jasy bar.

(Qúlpytas)

***

Jer astynda jezdekem aty ketpeydi.

(Tyshqan)

***

Ýy artynda býkir terek – kýresuge kisi kerek.

(Ýy basatyn tez)

***

Ana auyldyng burasy, myna auyldyng burasy, jelpildeydi shudasy.

(Týtin)

***

Qúrttay ghana qarasha, qashaghandaghy tamasha.

(Býrge)

***

Ay, qúshaq, ýy qúshaq, jinap alsa bir qúshaq.

(Kerege)

***

Úshtym úshbaqqa shyqtym, teptim terekke shyqtym.

(Ýzengige shyghyp, atqa minu)

***

Qúrttay ghana tostaghan, kóterip meni tastaghan.

(Ýzengi)

***

Qaranghy ýide qara orys.

(Baghan)

***

Kógende kók laghym semiredi.

(Qarbyz)

***

Ary lap, beri lap, qyzyl qap, temir sap.

(Sandyq)

***

Belen, belen, beleng at, beli qayqy kýreng at, taugha shyqsa taymas at, talau tiyse ólmes at.

(Qúmyrsqa)

***

Shidym, shidym, shidym qús,

Shy basyna qonghan qús.

Qarqyraghan qara qús,

Han basyna qonghan qús.

(Shybyn)

***

Attan biyik, itten alasa.

(Er)

***

Ýy ainala qan toqydym.

(Basqúr)

***

Apann-apan eski shapan, tórt taptauysh, bir bylghauysh, eki dingek, bir ýirek, jaryq júldyz.

(Týie)

***

Úzyn-úzyn ýz keler, úzyn boyly qyz keler, qabaqtary qaltyrap, betteri jaltyrap.

(Su)

***

Boyy syryqtay, moyny qúryqtay, sauayyn desem iyilmeydi, saumasam kýrkireydi.

(Týie)

***

Aq kýshigim jýgire-jýgire buaz boldy.

(Úrshyq)

***

El jatsa da, enekem jatpaydy.

(Mýiiz)

***

Ana auyldyng iyti qabaghan, myna auyldyng iyti qabaghan, mandayyna temir jamaghan.

(Qyrghysh)

***

Jabyqta jarty taba.

(Ay)

***

Alan-alang ala ayaq, jýgirip jete almadym jalang ayaq.

(Kólenke)

***

Attaghan jeri atanday, basqan jeri barmaqtay.

(Tayaq)

---

Aqqaly Ahmet,

H.Dosmúhamedov atyndaghy Atyrau memlekettik uniyversiyteti, t.gh.d.

Abai.kz