بوكەي وردا قازاقتارىنىڭ ماقال-ماتەل، جۇمباقتارى...
حالىق مۇراسى: ماقال-ماتەلدەر مەن جۇمباقتار
قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا تاريحي قۇندى جادىگەرلەر مەن قۇجاتتاردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋمەن قاتار، ونى قالىڭ كوپشىلىككە تانىتۋ جانە حالىق يگىلىگىنە اينالدىرۋ اسا ماڭىزدى دا قيىن، ءارى جاۋاپتى ءىس. سوندىقتان دا «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا ەلىمىزدە كوپتەگەن يگى ىستەر اتقارىلدى. سايىپ كەلگەندە، مادەني مۇرا – ماڭگىلىك ميراس. الىس، تاياۋ شەت ەلدەردەگى ارحيۆتەردەن ەلىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى قۇندى دا باعا جەتپەس تاريحي قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەسى ەلىمىزگە قايتارىلىپ، حالقىمىزدىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋدە. ءتول تاريحىمىزعا قاتىستى كوپتەگەن دەرەكتەر كورشى رەسەيدىڭ ماسكەۋ، سانكت-پەتەربۋرگ، استراحان، ورىنبور، ساراتوۆ، ومبى، قازان، ۋفا، تومسك، باسقا دا قالالار ارحيۆتەرىندە جاتىر.
مىسالى، ورىنبور وبلىستىق مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ №96 قورىندا حالقىمىزدىڭ قازاق تىلىندە جازىلعان 203 بەتتىك ەرتەگىلەرى مەن ولەڭدەرى ساقتالعان بولسا، وسى قوردا ا.س.دوبروسمىسلوۆتىڭ تورعاي وبلىسىنان جيناعان كۇمىس، قولا، مىستان جاسالعان 284 قولونەر بۇيىمدارى تىزىمدەمەسى ساقتالعان.
وسىنداي جادىگەرلەردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى – بوكەي ورداسى قازاقتارىنىڭ XX عاسىردىڭ باسىندا، ياعني 1909 جىلى 19 قاراشاسى مەن 1 جەلتوقسانى ارالىعىندا جيناقتالعان ەرتەگىلەرى مەن ماقال-ماتەلدەرى، جۇمباقتارى.
ولاردىڭ ىشىندە «ءبىر كىسىنىڭ ءۇش بالاسى حاقىندا»، «ءبىر كىسىنىڭ وتىز ۇلى حاقىندا» جانە «ءبىر بايدىڭ جالعىز بالاسى تۋراسىندا» اتتى ەرتەگىلەر قازاق ەرتەگىلەرى جيناعىنا سۇرانىپ تۇرعان تۇشىمدى دۇنيەلەر. حالىقتىڭ قازىنالى مۇراسىنا بايلانىستى توقتالساق. ەسكى جادىگەرلەردىڭ ايتارى-بەرەرى ءالى دە تۇنىپ تۇر. مىسالى، ادەبي مۇرالاردىڭ بەرتىنىرەك بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بۇرمالانىپ كەتكەنىن كورەمىز. مەكتەپ وقۋشىلارى «قابات-قابات قاتتاما، اقىلىڭ بولسا اتتاما» دەگەن جۇمباقتىڭ شەشىمىن «كىتاپ» دەپ وقىپ ءجۇر، ال ەرتەدەگى نۇسقاسىندا «قۇران» دەپ كورسەتىلگەن.
سولاردىڭ ءبىرى رەتىندە قازان قالاسى ءارحيۆى قورىندا ساقتالعان بىرنەشە ەرتەگى مەن ماقال-ماتەل، جۇمباقتار ءبىزدىڭ قولىمىزعا دا ءتيدى. سونىڭ ەرتەگىلەردەن باسقاسىن وقىرماندار نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.
بوكەي ورداسى قازاقتارىنىڭ ماقال-ماتەلدەرى:
بەرگەن بيگە جارىعان، بەرمەگەن نەگە جارىعان؟
***
جوعارى قاراپ پىكىر ەت، تومەن قاراپ شۇكىر ەت
***
ءسوزدىڭ راسىنا سەنبە، كەلىسىنە سەن.
***
رۋلىنىڭ ەگى تۇسسە جوعالماس، جالعىزدىڭ جاعى تۇسسە تابىلماس.
***
اتىڭ باردا جەر تانى، اسىڭ باردا ەل تانى.
***
بەرمەسە دە باي جاقسى، جەمەسە دە ماي جاقسى.
***
بايدىڭ مالى ارداقتى، جارلىنىڭ جانى ارداقتى
***
كۇندىك عۇمىرىڭ بولسا، تۇستىك مال جينا.
***
بايلىق مۇرات ەمەس، جارلىلىق ۇيات ەمەس.
***
مال تاپپاس جىگىت بولماس، قۇرارىن ايت، ۇل تاپپاس قاتىن بولماس، تۇرارىن ايت.
***
قوناقتىڭ اتى قولدا يگى.
***
ات باسىنا كۇن تۇسسە، اۋىزدىعىمەن سۋ ىشەر، ەر باسىنا ءىس تۇسسە، ەتەگىمەن سۋ كەشەر.
***
شەشەننىڭ ءتىلى ورتاق،
شەبەردىڭ قولى ورتاق.
***
جوعالىپ تابىلعان مال ولجا، اۋىرىپ جازىلعان جان ولجا.
***
جامان اتتى سۋعا ايداسا جالدار دەر، جامانعا اقىل ايتسا الدار دەر.
***
ات پىسقىرسا شابادى، بايتال پىسقىرسا تابادى.
***
قۇداندالى بولعانشا، قۇل ما، بي مە سۇرارسىڭ، قۇداندالى بولعان سوڭ قۇل دا بولسا سىيلارسىڭ.
***
جارلى بولساڭ ارلى بولما، قاراپ تۇرىپ سورلى بولما.
***
الىپ انادان تۋادى، تۇلپار بيەدەن تۋادى.
***
جارلى ولگەنشە مالدان دامەلى،
اۋرۋ ولگەنشە جاننان دامەلى.
***
دۇعالى قۇل ارىماس،
دۇعاسىز قۇل جارىماس.
***
جۇيرىك اتقا جال بىتپەس، تاقتاققا مال بىتپەس.
***
جاقسىنىڭ جاقسىلىعى تيەر تار جەردە، جاماننىڭ جاماندىعى تيەر ءار جەردە.
***
قاتىڭدى باستان
بالانى جاستان.
***
بالاڭدى مولداعا بەر، مولداعا بەرمەسەڭ، ورداعا بەر.
***
اۋرۋ استان، داۋ قارىنداستان.
***
اقىلسىز دوسىڭ بولعانشا،
اقىلدى دۇشپانىڭ بولسىن.
***
اۋزى جامان ەل بىلعار،
اياعى جامان ءتور بىلعار.
***
اتاسى باسقامەن اڭ اۋلاما،
اتار دا جانىنا بايلار.
***
ءوز كوزىڭ ولگەنىڭدى تىرىلتەدى.
***
ىرىس قاششا دا، تۋىس قويمايدى.
***
قۇرتىم-مايىم بارىندا قۇداعاي كەلىن دەسەدى، قۇرتىم-مايىم جوعىندا قوماعاي كەلىن دەسەدى.
***
بىتكەن ءىستىڭ ءمىنى جوق.
بىتىرگەن ەردىڭ كەمى جوق.
***
قاراشا حان تۇسىندا،
قاتىن ەر تۇسىندا.
***
قولىڭنان كەلمەستى بەلىڭە بايلاما.
***
ءولىم بايدىڭ مالىن شاشادى، جارلىنىڭ ەتەگىن اشادى.
***
ىلگەرى باسقاننىڭ ءيتى وتتايدى.
كەيىن كەتكەننىڭ كەلىنى ۇرى قىلادى.
***
تويدا تونىڭدى بەر.
***
ىستەگەنىڭ جاتىق بولسا، ىشكەنىڭ قاتىق بولار.
***
جۇرگەنىڭ قيسىق بولسا،
ىشكەنىڭ سۇيىق بولار.
***
اعايىننىڭ اتى وزعانشا،
اۋىلداستىڭ تايى وزسىن.
***
ايتۋلى دوستىڭ مالى ءبىر،
كەمەگە مىنگەننىڭ جانى ءبىر.
***
ەسىك كورگەندى الما، بەسىك كورگەندى ال.
***
الىستان اربالاعانشا،
جاقىننان دوربالا.
***
بي بولساڭ دا – يگى بولماسسىڭ.
***
كىسى كورە-كورە كوسەم بولادى، سويلەي-سويلەي شەشەن بولادى.
بوكەي ورداسى قازاقتارىنىڭ جۇمباقتارى:
بەسىك، بەسىك بەس جۇمباق، بەس اتادان قالعان جۇمباق، اعەكە ايتقان جۇمباق، اق مولدەكەم شەشكەن جۇمباق.
(قۇران)
***
قابات-قابات قاپتاما، اقىلىڭ بولسا، اتتاما.
(قۇران)
***
تاسىر-تاسىر تاۋ ۇركەر، جىلعاداعى جىلقى ۇركەر، جىلقى ىشىندە تۇلكى ۇركەر.
(كۇننىڭ كۇركىرەۋى)
***
الدىندا ەكى اياعى بار، ارتىندا ءبىر اياعى بار.
(اتتىڭ شىدەرى)
***
مىڭ باس، جەرگە تۇسسە سىنباس.
(ينە)
***
ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ كۇيەۋى، باسى قارا باس.
(سىرىڭكە)
***
قاراڭعى ۇيدە قابان كۇركىرەيدى.
(كۇبى مەن پىسكەك)
***
ۇرپەك-ۇرپەك تاۋ، ۇرپەك تاۋدىڭ استىندا ەكى قاراقۇندىز، ونىڭ استىندا ەكى جارىق جۇلدىز، ونىڭ استىندا ەكى تىشقاق توقتى، ونىڭ استىندا جۇتقىن-جۇتقىن تاعى بار.
(شاش، قاس، كوز، مۇرىن، اۋىز)
***
مىڭ قويىمدى ءبىر شىبىقپەن ايدادىم.
(شاش الۋ)
***
قاراباي اتتان جىعىلدى، تويىنا جۇرت جيىلدى.
(ەت پەن قازان)
***
ءبىر جاسىل ءشوپ پەن سۋدان باسقا تاعامى جوق.
(اققۇمان)
***
الىستان حابار الىنعان، ايتقان ءسوزى جازىلعان.
(تەلەگراف)
***
كىشكەنتاي عانا بىلعارى، ول جوق بولسا جۇرتتى جىلاتار.
(اقشا)
***
اق شالمالى مولدالار، ىققا قاراپ الدانار.
(قامىستىڭ باسى)
***
ءبىز-ءبىز، ءبىز ەدىك قىرىق اربا قىز ەدىك، تاڭ اتقانشا جايىلدىق، تاڭ اتقان سوڭ جويىلدىق.
(جۇلدىزدار)
***
ەربەگەي دە سەربەگەي، ەرگىزدە ۇيگە كىرمەگەن.
(اربا)
***
ءومىر، ءومىر، ومىردەن،
جۇمىرتقاسى كومىردەن.
زىمىران دەگەن ءبىر قۇس بار،
جۇمىرتقاسى تەمىردەن.
(مىلتىق)
***
الپىس كەمپىر ات ۇستاپ تۇر،
جەتپىس كەمپىر جەر تىستەپ تۇر.
(ۋىق پەن كەرەگە)
***
تەرەڭ-تەرەڭ سايلارعا تەرەك نەگە بىتپەيدى، كەلەپانداي قوشقارعا قۇيرىق نەگە بىتپەيدى؟!
(تۇيە)
***
مىڭ قويىم سۋعا كەتتى، ارتىنان كوجەك پاقىر قۋا كەتتى.
(بيداي مەن وجاۋ)
***
دەرمەن-دەرمەن تاسى بار، ايقاراعاي قاسى بار، سونى تاپقان كىسىنىڭ ءجۇز جيىرمادا جاسى بار.
(قۇلپىتاس)
***
جەر استىندا جەزدەكەم اتى كەتپەيدى.
(تىشقان)
***
ءۇي ارتىندا بۇكىر تەرەك – كۇرەسۋگە كىسى كەرەك.
ء(ۇي باساتىن تەز)
***
انا اۋىلدىڭ بۋراسى، مىنا اۋىلدىڭ بۋراسى، جەلپىلدەيدى شۋداسى.
ء(تۇتىن)
***
قۇرتتاي عانا قاراشا، قاشاعانداعى تاماشا.
(بۇرگە)
***
اي، قۇشاق، ءۇي قۇشاق، جيناپ السا ءبىر قۇشاق.
(كەرەگە)
***
ۇشتىم ۇشباققا شىقتىم، تەپتىم تەرەككە شىقتىم.
(ۇزەڭگىگە شىعىپ، اتقا ءمىنۋ)
***
قۇرتتاي عانا توستاعان، كوتەرىپ مەنى تاستاعان.
(ۇزەڭگى)
***
قاراڭعى ۇيدە قارا ورىس.
(باعان)
***
كوگەندە كوك لاعىم سەمىرەدى.
(قاربىز)
***
ارى لاپ، بەرى لاپ، قىزىل قاپ، تەمىر ساپ.
(ساندىق)
***
بەلەڭ، بەلەڭ، بەلەڭ ات، بەلى قايقى كۇرەڭ ات، تاۋعا شىقسا تايماس ات، تالاۋ تيسە ولمەس ات.
(قۇمىرسقا)
***
شيدىم، شيدىم، شيدىم قۇس،
شي باسىنا قونعان قۇس.
قارقىراعان قارا قۇس،
حان باسىنا قونعان قۇس.
(شىبىن)
***
اتتان بيىك، يتتەن الاسا.
(ەر)
***
ءۇي اينالا قان توقىدىم.
(باسقۇر)
***
اپاڭن-اپان ەسكى شاپان، ءتورت تاپتاۋىش، ءبىر بىلعاۋىش، ەكى دىڭگەك، ءبىر ۇيرەك، جارىق جۇلدىز.
(تۇيە)
***
ۇزىن-ۇزىن ءۇز كەلەر، ۇزىن بويلى قىز كەلەر، قاباقتارى قالتىراپ، بەتتەرى جالتىراپ.
(سۋ)
***
بويى سىرىقتاي، موينى قۇرىقتاي، ساۋايىن دەسەم يىلمەيدى، ساۋماسام كۇركىرەيدى.
(تۇيە)
***
اق كۇشىگىم جۇگىرە-جۇگىرە بۋاز بولدى.
(ۇرشىق)
***
ەل جاتسا دا، ەنەكەم جاتپايدى.
ء(مۇيىز)
***
انا اۋىلدىڭ ءيتى قاباعان، مىنا اۋىلدىڭ ءيتى قاباعان، ماڭدايىنا تەمىر جاماعان.
(قىرعىش)
***
جابىقتا جارتى تابا.
(اي)
***
الاڭ-الاڭ الا اياق، جۇگىرىپ جەتە المادىم جالاڭ اياق.
(كولەڭكە)
***
اتتاعان جەرى اتانداي، باسقان جەرى بارماقتاي.
(تاياق)
اققالي احمەت،
ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، ت.ع.د.
Abai.kz
