«Satira - kýshtiler qaruy» degen eken kezinde úlaghatty ústaz, qazaq satirasynyng belgili teoretiygi Temirbek Qojakeev. Ol kisi búlay degende astarynda aqyl-oy men tereng payym-parasat jatatyn jauynger janrgha ekining biri búghalyq sala almaytynyn, ony tek aqyly men ailasy, batyldyghy men batyrlyghy teng týsken tandauly sardarlardyng ghana baghyndyra alatynyn menzegen bolar. Bir anyghy, ata-babalarymyz qay zamanda da oralymdy oiyn kórkem tilmen kesteley bilgen. Erding qúnyn eki auyz sózben kesip, qolmen tarqatylmas týiindi tilmen sheshken. Qaljynynyng ózi kisini maqtamen bauyzdarlyqtay sonshama ótkir jәne meylinshe jarasymdy bolghan. Qarap túrsaq, sonyng bәri - satira, sonyng bәri - yumor. Al satiranyng býgingi tandaghy hal, qadiri, qoghamgha әseri qanday bolyp otyr? Sóz súiylyp, kýlki daraqylanyp ketken joq pa? Qaytsek salmaghyn arttyramyz?..

«Satira - kýshtiler qaruy» degen eken kezinde úlaghatty ústaz, qazaq satirasynyng belgili teoretiygi Temirbek Qojakeev. Ol kisi búlay degende astarynda aqyl-oy men tereng payym-parasat jatatyn jauynger janrgha ekining biri búghalyq sala almaytynyn, ony tek aqyly men ailasy, batyldyghy men batyrlyghy teng týsken tandauly sardarlardyng ghana baghyndyra alatynyn menzegen bolar. Bir anyghy, ata-babalarymyz qay zamanda da oralymdy oiyn kórkem tilmen kesteley bilgen. Erding qúnyn eki auyz sózben kesip, qolmen tarqatylmas týiindi tilmen sheshken. Qaljynynyng ózi kisini maqtamen bauyzdarlyqtay sonshama ótkir jәne meylinshe jarasymdy bolghan. Qarap túrsaq, sonyng bәri - satira, sonyng bәri - yumor. Al satiranyng býgingi tandaghy hal, qadiri, qoghamgha әseri qanday bolyp otyr? Sóz súiylyp, kýlki daraqylanyp ketken joq pa? Qaytsek salmaghyn arttyramyz?..
Satiranyng qay zamanda da qoghamnyng qozghaushy kýshi, immuniyteti bolghany anyq. Qanday da bir keseldi jaghday, kelensiz kó­rinisting ózin uytty sózben týirep, sonyng týii­nin tarqatugha, shipasyn tabugha júrt­shylyqty júmyldyru, oy salu arghy-bergi zaman satirikterining basty nazarynda boldy. Búl rette, Áziz Nesiyn, Ilif pen Petrov, N.Go­goli shygharmalary óz kezenining ashy shyn­dyghyn ótkir sipattap qana qoyghan joq, ondaghy әrbir tirkes pen oy oramdary qanatty sózge ainaldy. Qazaq satirasynyng Sh.Sma­hanúly, O.Áubәkirov, S.Kenjeahmetov syndy kórnekti ókilderining tuyndylaryn ait­paghanda, býgingi K.Ámirbek, T.Álimbekúly shygharmalary da atalmysh salagha ýlken olja salyp jýr. Sol siyaqty, D.Isabekovting «Es­kert­kishinin» ózi ne túrady! Nemese Gh.Mý­sirepov, B.Mayliyn, T.Núrmaghambetov әngi­melerindegi qazaqy yumor qanday! Bylaysha aitqanda, auyzdy qu shóppen sýrtetindey jaghday joq, jazylatyn dýniyeler jazylyp jatyr. Degenmen solardy halyqqa jetkizu, oy órnegin, mәn-mazmúnyn saqtay otyryp kór­setu jaghy kemshin. Mysaly, «men sahnagha әrtistigim ústap, keremet sheberligim tasyp bara jatqandyqtan shyqpaymyn, tek ózimning jazghan dýniyemdi sol qalpynda oqyp beremin. Al ony bir әrtiske berer bolsam, ol әlgi shygharma sózderining jartysyn dalada qal­dyrady da, qalghanynyng barlyghyn ospadar qylyqtarymen toltyryp, solaysha júrtty qyran-topan qylghysy keledi.
Ony kórgende sózimning dalada qalyp ketkenine jýregim auyrady» deydi belgili satirik Tolymbek Álim­bekúly. Aytsa aitqanday, qazirgi әzil-syqaq teatrlary әrtisterining kópshiligi bos kýlki shaqyratyn búralqy sóz ben jenil-jelpi kórinisterdi qaytalaudan әrige asa almay jýr. Ájualaytyndary - bayaghy sol erli-zayyptylardyng salghylasy men shal-kempirding teke-tiresi, ary ketse, bazar, nesiye, sauna tóniregindegi ósek-ayan­dar. Ókinishke qaray, satiranyng bagha­syn týsiretin osynday jayttar azaymay otyr.
Bir anyghy, songhy uaqytta әzil-syqaq teatrlarynyng qarasy kóbeydi. Bayaghydaghy bir ghana «Tamashadan» «Bauyrjan-shou», «Terisqaqpay», «Kýlki kerueni», «Shanshar» balalap, onyng sony «Aqqu-Gәkku», «Alda­ras­pan», «Eki ezulerge» úlasty. Mýmkin, osy­nyng nәtiyjesinde ózara bәseke úlghayyp, satira aidynyna eng tandaulylar men naghyz layyqtylar ghana súryptalyp shyghar degen ýmit basym. Tek әrtisterimiz de, olargha material úsynatyn qalamgerler qauymy da orysqa, basqagha eliktegendi qoyyp, satira ónerin óz tabighatymyzgha, qazaqy qalpymyzgha meylinshe jaqyndata týsse, jón bolar edi.
Ómir kýn sayyn ózgerip jatyr. Aynala­myzda qanshama jaghdaylar oryn aluda. Búl orayda, satira tek qana әzil-ospaq, je­nil kýlki emes, ol - zamangha, qoghamgha ashu-aybat, әjua-mysqyl, Qojakeevshe ait­­saq, qúdiretti qaru! Yaghny ornymen júm­sap, parasatty týrde paydalana bilsek, kóp nәrseni ózgertuge mýmkindik bar.
Satiranyng salmaghyn qaytkende artty­rugha bolady degennen tuyndaytyn bir mәsele - osy salada izdenip, azdy-kópti enbek sinirip jýrgen jandardy, yaghny satiy­ra sarbazdaryn marapattau jaghyna kónil bólinbey jýrgendigi. Mysaly, bizde qalam­gerler qauymyna tapsyrylatyn «Alash», «Tarlan» syilyqtary bar. Biraq nege ekenin, satirik jazushylar men satirik aqyndardyng osy jýldelerdi enshilegeni kemde-kem. Satiranyng dengeyin kóterip, shygharmashylyq iyelerining qyzyghushyly­ghyn, izdenisin arttyramyz desek, mýmkin, osy sala boyynsha arnayy syilyq tagha­yyn­daghan jón bolar?! Ayta keter taghy bir jayt, búryndary «Auyldyng aitqyshtary», «Qúrdastar qaljyny», «Sóz tapqangha qol­qa joq» degen siyaqty arnayy jinaqtar shy­ghyp túrushy edi. Býginde olardyng da q­a­rasy azaydy. Negizi, sonday arnayy jiy­naq­tar shygharu, olardy basqa tilderge au­da­ru jaghy da eskerilse, artyqtyq etpes edi.

• Óz pikirim

Uәliybek ÁBDIRAYYMOV, «Shanshar» әzil-syqaq teatrynyng diyrektory:
- Búrynghyday emes, songhy uaqytta satira janryna jaqsy kónil bóline bastady. Qay telearnany qarasanyz da, arnayy әzil-syqaq baghdarlamalary nemese sonday jobalar kórsetilip túrady. Komediyalyq filimder týsirilip jatyr, әzil-syqaq teatr­la­ry ashyluda. Búl, әriyne, jekelegen kisilerding bastama­symen atqarylyp jatqan sharualar. Al jalpy, memlekettik túrghy­da alghanda, mening oiymsha, satirikterdi qatty kóteruge, yn­talandyrugha sonshalyqty yqylas joq siyaqty. Óitkeni «әzil­keshter, qoghamdy synaytyndar kóbeyip ketedi» dep qauiptenedi. Men mysaly, ataqty satirikterimizding memlekettik dәrejedegi ýl­ken syilyqqa úsynylghanyn, alghanyn kórgen de, estigen de emespin.
Jalpy alghanda, «Satiranyng tili ne bolyp jatyr? Biz qansha­lyq­ty kýldire alyp jýrmiz?» degen mәsele mening janymdy auyr­ta­dy. Sebebi satira, әzil tilding damyghan jerinde jýredi. Til qan­­shalyqty damysa, satira da sonshalyqty damidy, sonsha­lyqty týsiniledi, qabyldanady. Bizde әzil týgil, sózding astaryn týsinbeytinder kóp. Kórermendi kýldiru dәrejemizding tómendeu bolyp jatatyny sodan. Astarly kýlki qalyp bara jatyr. Onyng ornyna «Anau túrypty, basynan bir úrypty, basy jalpayyp ke­tipti» desen, júrt kýle salady. Yaghny mәn-maghynasyz kýlki kóbeyip ketti. Sondyqtan tildi damytsaq, satiramyzdyng da salmaghy, kór­kemdik jaghy artar edi.
Qanaghat ÁBILQAYYR, satirik jazushy:
- Kýlki qashan da kerek. Tek qazirgi kýlkining salmaghy qanday? Meninshe, kýlki teatrlarynyng kópshilikke úsynyp jýrgen qazirgi kýlkisi tym arzan. Kóbine otbasy-oshaq qasyndaghy әngimeni sóz etedi. Búghan, mýmkin, әrtister men satirikterdi ghana kinәlaugha bolmas. Sayasatty sóz etuge, qoghamdaghy ózge de dertti taqyryptar­dy kóteruge olardyng bilimi jetedi. Tek bizding kórermender ony qabyldaugha dayyn emes. Mysaly, aitary tausylghan «Tamasha» oiyn-sauyq otauyna da, bir ózi bir teatrgha ainalghan Túrsynbek Qa­b­atovqa da júrt jappay barady. Bayyppen qarasanyz, ekeui­ning de aitary belgili. Biraq alghashqysy keudennen keri iyteredi, qabylday almaysyn. Ekinshisine eriksiz ezu tartasyn. Álde kýlkini beru tәsili ózgeshe me?
Jalpy, bizde qazir kýlki teatrlary jeterlik. Biraq bet-bey­nesi ózgeshe, joly dara biri joq. Bәri birin-biri qaytalaydy. Óitkeni olar izdenbeydi. Ázil-syqaqty ózderi jazady. El ishinde bayqau jariyalap, ýzdik qoyylymdargha jaqsy qalamaqy qoysa, tyng dýnie tabugha bolar edi...
«Alash ainasy» gazeti