(Jalghasy. Basyn myna jerden oqy alasyzdar: http://old.abai.kz/content/elibi-zhangeldin-menin-gymyr-zholym)

*1946 jyldyng jeltoqsan - 1947 jyldyng qantar ailarynda Á.T.Jangeldinning óz auzynan tarih ghylymdarynyng kandidaty R.I. Golubeva jazyp alghan búl estelikter keybir qysqartularmen úsynylyp otyr.

***

Polishadaghy sayahatymdy 1910 jyly 29 tamyzda ayaqtadym. Mening kitapshama tómendegidey jazular týsti:

18 tamyzda biz Varshavadan shyqtyq.

19 tamyzda biz Ugolisy qalasyna keldik.

21 tamyzda - Radom qalasyndamyz.

23 tamyzda - Ilju kentindemiz.

25 tamyzda - Kelisy qalasyna soqtyq.

27 tamyzda - Mehov mekenine keldik.

1910 jyly 29 tamyzda biz Mihalovisk kedeni arqyly ótip, odan song Avstriyagha keldik. Kedende bizdi sheshindirip tintti. Tórt saghat boyyna biz avtriyalyqtarmen kelissóz jýrgizdik, әiteuir, aqyrynda shekaradan ótuimizge rúqsat berildi.

Krakovtan, Pragadan, Budapeshten jәne Venadan song men jalghyz kettim: Plameneskiy Venada qaldy, Polevoy men Korovin Shveysariyagha bet aldy.

(Jalghasy. Basyn myna jerden oqy alasyzdar: http://old.abai.kz/content/elibi-zhangeldin-menin-gymyr-zholym)

*1946 jyldyng jeltoqsan - 1947 jyldyng qantar ailarynda Á.T.Jangeldinning óz auzynan tarih ghylymdarynyng kandidaty R.I. Golubeva jazyp alghan búl estelikter keybir qysqartularmen úsynylyp otyr.

***

Polishadaghy sayahatymdy 1910 jyly 29 tamyzda ayaqtadym. Mening kitapshama tómendegidey jazular týsti:

18 tamyzda biz Varshavadan shyqtyq.

19 tamyzda biz Ugolisy qalasyna keldik.

21 tamyzda - Radom qalasyndamyz.

23 tamyzda - Ilju kentindemiz.

25 tamyzda - Kelisy qalasyna soqtyq.

27 tamyzda - Mehov mekenine keldik.

1910 jyly 29 tamyzda biz Mihalovisk kedeni arqyly ótip, odan song Avstriyagha keldik. Kedende bizdi sheshindirip tintti. Tórt saghat boyyna biz avtriyalyqtarmen kelissóz jýrgizdik, әiteuir, aqyrynda shekaradan ótuimizge rúqsat berildi.

Krakovtan, Pragadan, Budapeshten jәne Venadan song men jalghyz kettim: Plameneskiy Venada qaldy, Polevoy men Korovin Shveysariyagha bet aldy.

Budapeshte men ýshin júrtshylyq qabyldauy úiymdastyryldy. Vengriya intelliygensiyasy arasynda qazaq dalasynda sayahatta bolyp, qazaqtardyng ómiri men túrmys-saltyn zerttegen ghalymdar, professorlar kezdesti. Tipti ol jerde bir audanda óz qandas tuystarymdy taptym. Maghan sol jerde qalugha úsynys jasady. Olar mening fotosuretimdi ýlkeytip alyp, portretterimdi Últtyq múrajaygha ornalastyryp, onyng astyna «osynday da osynday sayahatshy 1909 (10) jyly 30 qyrkýiekte bizding qalada bolyp ketti» degen mazmúnda jazyp qoydy.

Budapeshten Belgradqa keldim, ol turaly mening kitapshamda Serbiyadaghy orys missiyasynyng hatshysy Muravievting belgisi bar. 26 qazanda Niyshede boldym. 28 qazanda «Kýndelikti habarshy» - «Tәuelsiz kýndelik», «Sofiya kýndelik-habarshysy» redaktory qabyldady. Sol kýni «Balqan minbesi» gazeti redaksiyasynda da boldym.

1909 jyly 29 qazanda Sofiyagha «Bolghariyadan Slavyan qayyrymdylyq yntymaqtastyghynda» boldym. Sonda 30 qazanda «Bolghariya turistik yntymaqtastyqta», «Aleko Konstantinov-Sofiyada» qauymdastyghynda boldym. Ol osy qoghamnyng tóraghasynyng qolymen kitapta belgilengen. Bolghariyada meni erekshe qúrmetpen qarsy aldy, banket úiymdastyryldy, ondaghy bolghan jerlerimde kitapshama óz belgilerin zor yntamen salyp otyrdy. Al Halyq teatryna barghanym sayahatshy kýndeligimde teatrdyng bas rejisserynyng qolymen rastalyndy. Men bolghan qoghamdardyn, úiymdardyng ókilderi: Halyq jinalysynyng tóraghasy jәne halyq ókilderi - úiymdastyrylghan banketterden keyin kitapshama óz belgilerin qoydy.

Maghan Bolghariya edәuir azat oily el kórindi. Onda revolusionerlerge pana bolarlyq eken. Meni qanalushy halyq ókili retinde erekshe jyly qarsy aldy.

1909 jyly 2 qarashada men Konstantinopolide boldym. Tirshilik bazarday qaynaghan, ala-qúla, kóp sózdi, týrli tildi jәne әsem Shyghys birinshi kýnnen-aq meni baurap aldy, ol jerden tez attanyp shyghugha erkim jetpedi.

Konstantinopolide: europalyq Pera, Sauda Galata, Týrik Stambuly, Eski Ayya-Sofiya, Omar meshiti, Prinsevy araly, seruen ýshin ghajap Bosfor;

Afinada: qala kógine asqaqtay úmtylghan aq mramorly akropoli, onyng eteginde ejelgidegi halyq jinalysy ótetin oryn, onda búdan myndar jyl búryn aristokrattargha qarsy kóteriliske shyqqan plebeyler ruhy;

Siriyada: onyng býkil jaghalauyn alyp jatqan Smirna;

Beyrut, Yaffa, IYerusaliym, sonday-aq bir kezderde ataqty bolghan kitaphananyng әli de saqtalynghan qaldyqtary ereksheleytin Aleksandriya;

Kair jәne kýnqala atanghan Geliopoliys, jýz qaqpaly Fivy - mine, búnyng bәri de úmytylmas әserlerding núr sәuleli әsem tizbekterin qúraydy, tek onda Shyghystyng baylyghy men kól-kósir saltanatymen birge búqaranyng qúldyqqa týsken jәne qayyrshy kýii kózge úrady.

Egiypet pen Palestinada - aghylshyndar, Siriyada - fransuzdar, Tursiyada -nemister qoja. Men eriksiz alysta qalghan ózimning tughan dalamdy esime aldym. Batystaghy jәne bizdegi halyqtardy otarlau men qúldyqqa salu tәsilderi birdey.

Konstantinopoliden keyin maghan óte kýshti әser etken sary Nilding jaghalauynda sozylyp jatqan jinaqy da әsem Kair boldy. Múnda men 1910 jyly 4 (17) jeltoqsanda keldim. Meni onyng priramidalary qayran etti. Elektr tramvay qaladan qúmdy shólge deyin jýredi. Týiemen nemese esekpen jýrseniz, alyp sfinksting etegine jetesiz. Búl mynjyldyqtar eskertkishinde qúm kóshkini, shólding anyzaq jeli, alaulaghan, órttey janghan kýn sәulesi óz izderin qaldyrghan. Qúpiya syrly sfinks nazary shólge baghyttalghan. Sol asa qashyq emes Heon piramidasyna jaqyn kelemiz. Arnauly jolbasshy meni bir kezderde qúdiretti bolghan faraon molasynyng dәlizderimen alyp jýrdi. Men piramidanyng asa kýrdeli kertpeshterimen kóterildim, sol jolmen keyin oraldym.

Kairde ýlken jana múrajayda әinek qaqpaqtar astynda faraondardyng balizamdalghan mumiyalary saqtalady. 3-Ramzes deytin biyleushining mumiyasyn múqiyat qaradym, onyng shymqay qara tolqyndy shashtary sol qalpynda saqtalghan, búl mumiyanyng әinek astynda alty myng jyl jatyr degenge senu qiyn.

Men elimdi saghyndym. Kairding piramidalarynan 40-50 shaqyrymday jerde orys sanatoriyi bar dep estigen edim. Sonda barugha bel budym.

Tamasha jer eken, sәn-saltanaty asqan baqtar. Temirjolmen baryp, sodan song bes shaqyrymday jayau jýrip, әsem ýidi kórdim, tamasha baudy kórdim, europalyq talghammen sharshylay ornalasqan kóshelerdi kórdim. Dittegen sanatoriydi taptym. Ol jerde orys tilinde «Doktor Rabinovichting sanatoriyi» dep jazylyp qoyylghan.

Taghatym tausylyp, tike baryp, qorasynyng esigin qaqtym. Aq aljapqysh baylap alghan, qyzyqtyrarlyqtay kiyingen jas әiel shyqty. Men orys tilinde jón súradym. Al ol oryssha bilmeydi eken. Men isharamen ymdap týsindirdim. Ol kýlip jiberdi. Birneshe miynótten song basqa bir kórnekti jasamys әiel shyqty. Ol menen:

-        Sizge ne kerek edi? - dep súrady.

Men doktor Rabinovichti kórgim keletindigin aittym. Ózim turaly qysqa bayandadym. Ol keyin ketti, 5-10 miynótten song oralyp, mening tórletuimdi ótindi. Men qoragha endim. Sanatoriy ishi taza, saltanatty tәrtip. Qabyldau bólmesi ýlken. Qabyldau bólmesinen әri - doktor Rabinovichting kabiyneti.

Men ózimdi tanystyrdym. Ol qatty quanyp, ózining barlyq tuystaryn shaqyryp aldy. Resey turaly súrap jatyr, әsirese Mәskeu, Peterburg jayynda súraydy. Men elime kelgendey boldym. Olarda alty-jeti kýn túryp qaldym. Óte jaqsy әser aldym. Úzaq sapardan song bir týrli janarghandaymyn.

Gelivanda meni óte jaqsy qarsy aldy. Onda bolghan bir apta maghan saparymdy odan әri jalghastyrugha kýsh-jiger berdi. Doktor Rabinovich óte mәdeniyetti, tamasha tәrbie alghan, elgezek adam eken.

Týrkiyada bolghanymda, Tayau Shyghysta týrik tilin bilgenim kóp kómek boldy. Tipti Ýndistannyng ózinde aqsýiekter aghylshyn tilinen góri týrik tilinde kóbirek sóileydi, al ýndi tili órkeniyet tili retinde jalpy qabyldanbaghan. Búl - qara halyq tili. Týrkiya, Arabiya, Aughanstan, Tayau Shyghys ziyalylary týrik tilinde sóileydi. Shetelderde jýrgen kezderimde bayqaghanym - barlyq elderde ýsh til: aghylshyn, nemis jәne fransuz tilderi ózara bәsekeles eken. Fransuz tili - mәdeniyet tili retinde, al nemis jәne aghylshyn tilderi - sauda tili retinde sanalady.

Gelivannan song Hartumgha bet aldym. Hartum - aghylshyndar qalasy. Abattalghan, internasionaldy qala. Hartumnan Soltýstik Sudangha, Qyzyl tenizge óttim. Onda tanystar arqyly jolbasshy tauyp, karta satyp alyp, Sudannyng Soltýstik bóligine tezirek jetetin joldy belgilep aldym.

Hartumnan Afrika qúmdary arqyly Sudannyng Soltýstigine jyl sayyn asyp jýretin bir arabty úshyrastyrdym. Sony jaldap, azyq-týligimdi qamdap alyp, jolgha shyqtym. Aptap ystyqta jolda kóptegen qiyndyqtargha tózuge tura keldi. Kóshkin qúm taulargha tap bolghan kezderimiz de boldy. Onday jerlerden tezirek ótuge tyrystyq.

Kýndiz jylju mýmkin bolmady. Jolbasshym kýdiz-týni jýre alady eken, olar, jalpy, әdettengen jәne sharshaudy bilmeytin halyq. Tek men ystyqqa shyday almadym. Sondyqtan týnde ghana jýrip, kýndiz kýn shygha demalugha toqtap otyrdyq. Jol qiyn boldy, bir jaghynan qyzyq ta edi: birkelki qúmdar, straustar, jabayy andar. Mening esimde ómir boyy qalghan bir kýlkili jaghday eske týsedi.

Soltýstik Sudan baghytynda Hartumnan ýsh jýz shaqyrymday shyqqan edik, jolbasshynyng joldy biletinining arqasynda qúmdardyng arasyndaghy kógaldy jerlerdi tauyp, ayaldap kelemiz. Ol jerlerde qúrma palimalary men qúraqty qamystar ósedi. Biz týni boyy jýrip otyryp, tanerteng kógal shetine toqtadyq. Jolbasshy as pisiru ýshin tezek terip kelgenshe, men su izdeuge shyqtym. Kógaldyng ortasyna jaqyndadym, onda qúrma palimasy men búta-toghay ósip túr. Jaqynyraq barghanymda, qamystardyng eki aiyryla ysyrylyp kele jatqanyn bayqadym. Basqa eshtene de emes: ne arystan, ne jolbarys siyaqty taghy andar ma dep oiladym. Ol kezde onday jabayy andar búl jerlerde bola beretin. Saqtyqta qorlyq joq dep, beldigimnen eshqashan tastamaytyn brauningimdi qorabynan suyryp, kýtip túrmyn. Osy sәtte qúraqtar arasynan úzyndyghy shamamen 10-12 metr alyp jylan shyqty.

Meni kóre salyp, basyn jerden bir metrdey kóterip alyp, tilin shygharyp, ysqyra bastady. Qúrma palimalar men aghashtar ishinde onyng da týsi jasyldanyp ketken, jerdegi u jylandar aghashta oralyp túrghan kezimen salystyrghanda, asa qauipti emes ekenin biletinmin, ýreylenip saspadym, tura basynan atyp jiberdim. Birinshi oqtan ol qúlamady, maghan qaray jyljy týsti. Men ekinshi ret attym. Ekinshi oqtan song ol jerde jatyp bir jiyrylyp, bir jazylyp, iyreleng qaqty. Sol kezde jolbasshym jýgirip jetip: «Qúday bizge et jiberdi» dep quanyp ketti. Sóitsem, olar jylan etin jeydi eken. Men búrylyp ketip qaldym, al jolbasshym jylannyng denesinen kesip alyp, qabyghyn tazalay bastady. Men úiyqtaugha jattym, úiyqtap túrghanymsha, jolbasshym jylan etin quyryp qoyypty. Búl joly men jylan etin jemedim, biraq jol-jónekey ashygha bastaghanymyzda, jylan eti bizderge birden-bir tamaq boldy.

Men búl kezderde Palestinada, IYerusalimde, Yaffada bolyp óttim, al 1911 jyly 9 (22) aqpanda Port-Saidke keldim. Por-Said arqyly Sues kanalyna jәne Qyzyl Tenizge Djedagha jetip, keruenmen Mekkege bardym. Men qajylyq sapargha otyz-qyryq týiemen shyqqan elu shaqty adamdargha qosyldym.

Jol-jónekey bizderge bәdәuiyler shabuyl jasady, baylap tastap, tonady, biraq eshkimge tiygen joq. Ýsh-tórt saghattan song meni taghy ýsh-tórt adamdy bosatty. Biz әri kettik. Mekkege sapar eki aptagha sozyldy. Qala maghan kóp әser ete qoyghan joq.

Mekkeden song Mәdiynede boldym. Mekke men Mәdiyne - egizdey. Qajylyqqa barghandardyng kóbi Mekkeden song mindetti týrde Mәdiynege keledi. Mәdiynede kók ósimdik kóbirek. Qala әldeqayda jyly shyraylylau. Europalyqtar da úshyrasyp jatady. Múnda Múhammed payghamdardyng shekpeni, tayaghy, shәrkeyi, sәldesi saqtalghan: ghasyrlar boyy jatsa da, olar payghambar jana ghana osy jerden shyqqanday kýide. Mәdiyne-  músylmandardyng qasiyettisinen de qasiyettisi.

Ýndi múhitymen jәne Parsy tenizderimen kemege otyryp, Basragha bet aldym, ol jerge 1911 jyly 8 (21) nauryzda jettim. Biz kememen bara jatyp, kýshti dauylgha tap boldyq. Kememiz baghytynan auyp, Madagaskar aralynan bir-aq shyqty, onda bir apta bolyp, qayta jolgha shyqtyq.

Basra - tarihy mәndi qala. Qalanyng nobayy Venesiyany eske salady: týgelinen kanaldarda túrghanday. Kóshelerinen qayyqpen ótedi. Adamdar ashyq týsti kiyinedi. Halyqtargha europalyq mәdeniyet tipti kelmegen de. Bәri de bayyrghy dәstýr-saltymen ómir sýredi. Mening esime «Myng bir týn» ertegilerin týsirdi: myndaghan jyldar ótse de, sol ertegilerde aitylghan obrazdar saqtalghan. Kóshelerinde kóshe әnshileri kóp. Sot ashyq týrde kóshelerde jýrip jatady. Ómir kóshede ótip jatqan siyaqty: kóshelerde tamaq quyrady, tamaq pisiredi, ertegiler aitady, osy jerde sot ýkimi oryndalady. Sot qazylary - qariya shaldar, Orta Aziyadaghy «aqsaqal» dep qúrmetteytin adamdar. Olar úrylar men basqaday qylmyskerlerdi sottaydy.

Men erekshe bir bólek әlemge tap bolghandaymyn. Búnyng bәrin kórip, arab halqynyng ótken danqty zamandary eske týsedi.

1911 jyly 13 kókekte Baghdadqa keldim. Ol - Vavilonnan qyryq shaqyrymday Efrattaghy Messopatamiyde ornalasqan zәulim qala.

Múnda mening bir qyzyqty kezdesuim boldy: ataqty batyr Shәmilding úly, Baghdat general-gubernatory Múhammed-Pashamen kezdestim.

Mening jer sharyn aralap, sapar shegip jýrgenimdi bilip, bala kezinen tanys orys sózderin esitip, ol meni naghyz kól-kósir shyghystyq tәrtippen qonaq etti, Resey turaly kóp súrady, otanyna degen saghynyshtan jýregi eziletinin aitty, sonymen qatar patsha ýkimetine ózining ymyralaspas óshpendiligin  de jasyrmady, bәrimiz onyng danqty әkesin eske aldyq, ol qolgha berilip, tútqyndalghan son, Mekkege barugha rúqsat alyp, sonda qaza bolghan.

Baghdad - shyghystyng dumandy sauda qalasy, onda әli kýnge deyin ejelgi haldeylerdin, finikterding izderi saqtalghan, tipti qazirge deyin Garun-Ál-Rashid kólenkesi eles berip túrghanday, qala auasy Shahrizadanyng ertegilerine qanyqqanday әser etedi.

Jazda onda óte ystyq. Jabyq bazarlary eki-ýsh shaqyrymgha sozylghan. Kóshelerge su shashylady. Ómir kósheler men bazarda ótip jatady. Bәri de kóshede bolyp, kóshede jýzege asady. Onda meyramhanalar, dәmhanalar, tәtti dәmder men jemister asa mol. Men ýshin ol tamasha әserler qaldyrdy.

Búl qalada sunitter men sheytterding ózara kýresi birde bәsensip, birde jana kýshpen ushyghyp jýrip jatady, búlar - Múhammedting saqabasy Áziret-Áli men onyng úldary engizip ketken ózining shyrqau biyigine shyqqan tabynushylyqtyng boygha sinip, әdetke ainalghanynan tuyndaghan diny aghymdar qaqtyghysy.

1911 jyly 7 mausymda Astrabad, Kermanshah arqyly men Persiya astanasy Tegerangha keldim. Ayaghym Parsy jerine tiygende, jýregim dýrsildep qoya berdi. Anau taulardyng arghy jaghynda tughan dalam jatqanday sezindim. Otbasym, tuyp-ósken qazaq qúmdary eske týsti.

Saparymdy jalghastyra berdim.

Fanattardyng qaymaghy shoghyrlanghan, ózinshe bir IYerusalim bolyp tabylatyn, bәrine de sharighat biyligi ýstemdik etetin Qúm qalasynan keyin men Isfahangha, Shirazgha, Benderge, odan Busherge tarttym. Búlar - tarihy mәndi ataqty qalalar. Múnda, býkil Persiyadaghy siyaqty, soghystar kóp bolghan, halyqtardyng qonys audarulary jýrgen.

31 tamyzda men Bombeyge keldim. Ýndistannyng ejelgi astanasy Dely edi. Ýndistandy aghylshyndar jaulap alghannan keyin, tenizge jaqyn jana ortalyq Bombey salynghan. Búl qala aghylshyndar qalauymen salynghan, sebebi, birinshiden, tenizge jaqyn; ekinshiden, sauda ortalyghy retinde sanalghan. Barlyq shiykizattardy Angliyagha jiberuge qolayly edi. Ol qalada aghylshyndar kóp. Ákimshilik jәne ekonomikalyq qúrylymy ózgeshe qyzyq.

Bombeyde siz halyq ishinen týrli diny aghymdar kezdestiresiz. Onda ýndister, músylmandar, aghylshyndar bar. Otqa tabynushylar, tenizge tabynushylar sektalary da bar.

Maghan jerleu rәsimine qatysugha tura keldi. Adam qaytys bolghan son, ony ormangha aparady. Onda orasan ýlken qúdyqtar bar: terendikteri 30-40 sarjyday bolady. Ádette mәiitti әkelip, sonda týsirip, qaqpaghyn jauyp ketedi. Jerlegen son, sonda qalugha bolmaydy: jyn-shaytan mekeni sanalady. Teniz jaq býiirinde  tesikter bolady. Shiybóri qarsaqtar kelip mәiitti jep ketedi.

Ýndistanda ýsh aiday ayaldadym. Kalikuttada, Deliyde, basqa qalalarda boldym. Qadam attap basqan sayyn aghylshyndardyng Ýndistandy otarlau tәsilderin kórip baqylap, tughan dalamda patsha әkimderining qazaqtardy qalay talap jatqany eriksiz esime týsip, kónilim jabyrqau tartyp jýrdi.

Odan әridegi kezeng - Madras qalasy, Seylon araly, Titikuriyn, Kolombo, Singapur.

1911 jyly qyrkýiekte Bangkokta, Siam korolidigining ejelgi astanasy Angtiyada boldym. Barlyq koroliderding taqqa otyru rәsimi Angtiyada ótedi eken. Onda men Siam korolining taqqa otyru rәsimine qatystym.

Odan әride Annam korolidigining astanasy Saygonda, odan әri Gonkogta, Kantonda, Hanikouda boldym. Kontonda men amerikan generaldyq konsuldyghynda toqtadym. Qytay tilin bilmeytin edim, aghylshynsha jarym-jartylay sóiley bastadym. Aghylshyn jәne amerikan tilderining aiyrmashylyghy kóp emes bolyp shyqty.

Kantongha men kememen 1-klastyq kaitada keldim. Sheteldik sayahatshylarday aq qalpaq kiydim. Kórshi kaiytada bir azamat kele jatty. Ol maghan nazar audaryp, әngimelesip kettik. Ol Kantondaghy amerikan generaldyq konsuly eken. Mening Kantonda tanysym bar-joghyn súrap, sodan song óte sypayy qúrmet kórsetip, ózine shaqyrdy. Tanertengi astan song qalany aralaugha shyqtym.

Men qytay ómirimen әbden tanystym: suda dingek tireulerge ústatylyp salynghan ilmeli ýishikter syghylysa ornalasqan. Kantonda halyqtyng jii túratyny sonsha, sugha ilmeli ýishikter salynypty. Qamys arasynda, qayyq ýstinde de adamdar túrady.

Men qalagha shyqqanda, konsuldyqta júmys isteytin bir qytaydy jolbasshy etip qosyp berdi. Qalagha shyqtyq. Qala kóne jәne las. Kósheleri tar, ýsh-tórt qatarly ýlken ýiler. Ómir múnda da kóshede ótedi. Kele jattyq. Kespekte ýlken jylan jatyr. Qytay jylandy moynynan ústap kespekten shygharyp, basyn kesip, terisin sydyrdy. Afrikada bolghandaghy jylandarmen kezdesuim týrshiktirgen joq edi, al múnda ol maghan jaghymsyz әser qaldyrdy. Búlar suda jýretin usyz jylandar eken. Biz qalany aralap, dýkender kórdik. Aqyrynda men sharshadym, qarnym ashty. Tamaqtanghym keldi. Dәmhanagha keldik. Stoldar taza. Maghan dәmmәzir úsyndy. Men eshtene de týsinbeymin, әiteuir eng jaqsysyn әkel dedim. Maghan jylan әkeldi. Búl eng tansyq dәm eken. Men jemedim. Sodan song tauyq jәne kýrish әkeldi, tauyqtyng eti tym qatty boldy. Tauyqtyng ornyna qargha etin әkelgen eken. Qattylyghy sonsha tis batpaydy.

Alghan әserim: tireuayaqtargha ilingen ýiler, qayyrshylyq, shyghanday ýimelegen halyq. Búl kórinisting arghy jaghy -  baylar. Múnda birinshi ret adam sýiregen arba-rikshiylerdi kórdim, baylardy zembilge salyp, at ornyna adam alyp jýredi. Ressorly dóngelekke qúrylghan kýimeshikterge adam jegilip, jyldam jýgirip tasidy. Alghashqy kezde únamsyz kórinedi. Onyng ishinde aghylshyndar temeki soryp jatady.

1911 jyly 20 qarashada Shanhayda boldym. Onda sharshylana salynghan europalyq kósheler bar: fransuzdar, aghylshyndar, italiyandyqtar jәne qytaylyqtar túratyn kvartaldar. Qalanyng qaq ortasyndaghy europalyq kvartaldarda «Hitiy park» ornalasqan. Qytaylyqtardy tómengi nәsil sanaydy. Qytaydyng baylary ghana europalyqtarmen qatysa alady, al orta jamaghat pen kedeyler oghan qoldary jetpeydi. «Hity parkte» ýlken etip «Itter men qytaylargha kiruge bolmaydy» dep jazylyp qoyghan.

1911 jyly 4 jeltoqsanda Nagasakiyde boldym. Japoniyada kóp túrdym. Tokioda, Surugada, Nikada boldym.

Romanovtardyng patshalyq qúruynyng ýsh jýz jyldyghynda amnistiyagha ilindim de, 1913 jyly Japoniyadan Sibir arqyly Reseyge oraldym, búl turaly Mәskeu general-mayory Djukovskiyding belgisi soghylghan.

Mening jerdýniyeni aralap shyqqan saparym turaly «Jerdýniyeni aralaghan sayahatshy N. Stepanovtyng (búl mening laqap esimim, sonymen qatar onyng ózi Aliy-Bey Djangeldin bolyp tabylady) kitapshasy» dep atalghan kitapsha saqtalghan. Onda mening boluyma tura kelgen barlyq elder men qalalardaghy orys general-konsuldyqtarynyng belgileri soghylghan. Qoyylghan qoldar tiyisti mórlermen bekitilgen.

Bombey munisipaliytetining bederlep basylghan móri erekshe qyzyq. Búl mórlerge qarap otyryp, barlyq ondaghy elder men qalalar ataularynyng jazuyn oqyp otyryp, sol jerler boyynsha qaytadan sheksiz-shetsiz qiyalmen sayahat jasaysyn.

Shetelden oralysymen, tughan ólkem - Torghay oblysyna kettim. Men ózimmen birge jana ghana shyqqan «Kok» dep atalatyn su jana kinomatografiyalyq apparatymdy ala bardym. Onyng kólemi shaghyn, salmaghy jarty púttan kóp emes edi. Apparattyng ainalatyn tútqasy boldy. Tútqa ainalghanda, dinamo júmys isteydi, elektroqozghaghysh qozghalysqa keledi. Tayaqqa oralghan aqjayma ekran qyzmetin atqarady, tarqatsan, - ekran bolyp shyghady. Apparatpen birge men 40 oram kinoplenka ala keldim. Olar revolusiyalyq mazmúnda boldy: Ispaniyadaghy ailaq júmysshylary, Ýndistan, Qytay júmyskerlerining ómirleri. Olarda sol elderding adamdarynyng ómiri turaly, olargha aghylshyndar men amerikandyqtardyng kózqarasy turaly aitylady.

Maghan Reseyding kez kelgen qalasynda túrugha rúqsat berildi. Men elime baryp, osy kino-apparatty qoldanghym keldi. Ádette men bylay istedim: stólge apparat salynghan jәshikti qoyyp, tayaqty shegege ilemin, sóitip aq jaymany ashamyn. Qabyrghada ózinshe bir ekran payda bolady. Apparattyng tútqasyn ainaldyryp, dinamony qozghalysqa keltiremin, kinokartinalar kórsetemin.

Búl - ýlken janalyq edi. Ol kezde ol jerde kino turaly týsinik joq bolatyn. Jýzdegen adamdar jinalatyn. Qarttar, bala ertken әielder, jastar keletin. Men olargha apparattyng qúrylysy turaly, ózim bolghan elder turaly, europanyng mәdeniyeti turaly, Shyghys turaly, halyqtardyng salttary turaly aitatynmyn.

Alghashqy kezderde olar ýrke qarady, búl shaytannyng isi dep oilady. Men búl qalypty qúbylys ekenin, onyng syryn: himiyalyq qúramdar arqyly beyneler payda bolatynyn - týsindirdim.

Ýndistan, Qytay, Ispan júmysshylarynyng qalay júmys isteytini turaly kórsete otyryp, bizde júmysshylargha kózqaras odan da jaman, qanau odan da kýshti ekenin, tiyn tólep, som payda tabatynyn әngimeledim.

Ýsh-tórt osynday seanstan son, býkil Torghay dalasyna búl turaly daqpyrt tarap ketti, 30-40 shaqyrymday jerlerden qúiylyp kelip jatty. Mening qazaghym kino kórset dep talap etti. Ózderining auylyna baryp, kórgen kinolarynyng mazmúnyn әngimeledi, mening aitqandarymdy da bir-birine jetkizdi.

Men kinokartinkalardy Torghay oblysynyng auyldary men qalalarynda kórsettim, sonyng ishinde uezd basshylary men polismeyster ótinishi boyynsha, Torghaydyng ózinde kórsettim, olar kinogha janalyq dep qyzygha qarap, olardyng mazmúnynyng ereksheligine kýdiktenbedi. Kinony olar rahattana kórdi. Kinonyng mazmúnymen tanysqan son,  bir-eki aptadan keyin Orynborgha joghary basshylargha habarlaydy. Al olar kinogha tyiym salyp, apparatty tartyp alugha jәne meni tútqyndaugha búiyrady.

Meni tútqyndau jandarm vahmisteri Ivanovqa tapsyrylypty. Qazaqtar ony kәri Ivan deytin, ol alpystarda bolatyn. Torghay qalasynda orystar, tatarlar túrdy, qazaqtar onda әldeqayda az boldy. Orystar jýz elu ýi, qalghany tatarlar edi. Torghayda túratyn barlyq orystar qazaqsha sóileytin, sonyng ishinde bastyq Ivanov ta qazaqsha biletin.

Guberniya jandarmynyng basqarmasy meni tútqyndau turaly búiryq bergende, Ivanov Torghaydan shyghyp bara jatyp: «Anaghan baryp aityndar, men ony tútqyndaugha shyqtym, alysyraq ishke ketip qalsyn» dep, qazaq auyldaryna adam jiberip aitqyzypty. Men Torghaydan 300 shaqyrym  alys túratynmyn. Habarshylar kәri Ivan tútqyndaghaly kele jatyr dep maghan habarlap: «Men jetkenshe, tyghylyp ýlgersin» degen onyng sәlemin de jetkizdi. Erteng jetip qaluy tiyis. Men tyghylyp ýlgerdim. Bir jarym aiday qazaq dalasynda kinoapparatpen  tegin kino kórsettim. Menimen Amangeldi Imanov ilesip jýrdi. Torghay oblysynda jandarmdar qughyndauynan aman qalu mýmkin bolmaghan son, Týrkistan ólkesine ótip kettim, Qyzylordagha (Aqmeshitke) jettim.

Amankeldi Imanov menimen bir auyldan edi. Biz birge óstik. Men ony kishkentay kýninen batyl, ójet, aq kónil retinde biletinmin. Shetelden mening oralghanymdy estip, qyrdan týsip, barlyq uaqytta qasymda boldy. Búl uaqyt ishinde men oghan kóp әngime aittym, oghan ózimning bilimimdi, tәjiriybemdi berdim, sayahat kezinde kórgenderimdi, Resey, Batys, Shyghys júmysshylarynyng ómiri turaly bilgenimdi aittym. Ol menimen birge bir jarym ay boldy, kinonyng barlyq seanstaryna qatysty, olardyng bәrinde men ózim bolghan elderding ómiri turaly, kedeylerdi ýstem taptardyng qanap jatqany turaly qal-qaderimshe leksiya etip aityp otyrdym. Men Amankeldige orys klassikterining kitaptarynyng mazmúnyn auyzeki aityp berip jýrdim, tipti «Myng bir týn» ertegilerin de jetkizetinmin.

Ol erjýrek jigit edi, ózi kedey bolsa da, namysyn eshkimge de jibermeytin. Ol óz otbasymen kedey túrdy, әieli, eki úly boldy.

Amankeldi  basqa qazaqtar siyaqty bay malymen birge kóship-qonyp kýn keshti. Ony baylar da, kedeyler de, biletin. Kedeyler odan kómek kýtse, baylar ishtey qorqatyn.

Qyzylordagha kelip,  onda bes kýn júmys istey aldym. Men kinokartinalar kórsettim, olargha basshylar, sonyng ishinde polismeysterler, basqalar da qatysty. Qalalyq  bolys Mun-Qútbas halyqqa jaqsy qaraytyn, ony qúrmetteytin. Ol polismeystermen maghan klubta kino kórsetuge rúqsat etu turaly kelisetin de, men kórsetetinmin.

Qyzylordadan men Shiyeli beketine, odan Týrkistan qalasyna baryp, kino kórsettim, sóitip ýgit júmysyn jýrgizdim.

Týrkistanda ataqty Ahmet Yassauy meshiti bar. Ol Temir kezinde bes ghasyrdan astam búryn salynghan. Búl meshitke myndaghan adamdar allagha minәjәt etuge keledi. Molda men turaly bas sheyhqa (Ahmet Yassauiyding bas shyraqshysy) baryp aitady: belgisiz bir mәshiynesi bar adam keldi dep. Ol qyzyghyp, meni ýiine shaqyrdy. Músylman saltynda búl óte ýlken kýnә, solay bolsa da, men onyng ýiinde boldym. Onyng ýii óte әdemi eken. Maghan bólme bólip berdi. Saghat ondarda ol kelip, qonaq etti. Men ózimning kim ekenimdi, shetelde bolghanymdy, Torghay oblysyna oralghanymdy, biraq onda túrugha tyiym salghanyn aityp berdim. Ol kinony kórsetudi ótindi. 30-40 shaqty tuystary, jaqyndary әielderimen, balalarymen jinaldy. Ekranda birinshi kadrdy kórgende, esteri shyghyp, abyrjyp, tandanyp, aiqaylap ta jiberdi. Men olargha, búryndary etkenimdey, týsindirip, kónilderin tynyshtandyrdym. Sheyhting yqpaly ýlken boldy, ózbekter ony qúrmetteydi eken.

Men onyng ýiinde ýsh-tórt kýn boldym. Týrkistan qalasynyng bekteri, aqsýiekteri kino kórgisi keledi. Men sheyhting ýlken ýiinde olargha kino kórsettim, jýz adamday jinaldy. Búdan keyin kinony halyqqa kórsetuimdi ótindi. Polismeyster kinony qalalyq ofiyserler klubynda kórsetuge rúqsat etti. Keyin maghan kinogha polismeysterding ózi qatysqanyn aitty. Kinonyng kórsetiletini turaly  halyqqa әr týrli jariyalandy: rupor-truba jasap habarlady, osylaysha kino kóruge halyq jinaldy. Men halyqqa eki ret qana kórsete aldym, ýshinshi  joly seans orta tústan búzyldy. Polismeyster Tashkentke habarlapty. Polisiya klubty qorshap aldy, biraq men qashyp ýlgerdim. Men terezeden sekirip shyqtym, ózbekter apparatymdy qolgha týsirmey, ózderimen birge ala ketti.

Men sheyhqa qaytyp oraldym. Kelesi kýni Týrkistandy tastap ketuge tura keldi. Mening jolym ontýstikke qaray jatty. Poyyzgha otyryp, Qyrymgha tarttym.

Búl 1913 jyldyng jazy edi.

Qyrymda men Qyrym su izdeu meteorologiyasynyng salasynda júmys istedim. Sonymen bir uaqytta Qyrym tatarlary arasynda revolusiyalyq júmys jýrgizuge tura keldi. Qyrymnan men Arhangeliskige kettim.

Búl 1915 jyly edi.

Arhangeliskide men eski dosymdy kezdestirip, ózimning ómirim turaly aittym. Búl joldas meni biletin, mening revolusiyalyq kónil-kýiimdi biletin, sondyqtan meni astyrtyn jinalysqa shaqyrdy, onyng mekenjayyn, paroli qúqpiyasyn berdi. Men baryp qatystym, sol kesh mening barlyq aldaghy jolymdy anyqtap belgilep berdi. Múnda men birneshe joldastardy kezdestirdim, olarmen keyinnen jaqyn aralasyp kettim, sóitip ómir boyynda biz dostar bolyp qaldyq.

Osy uaqytta meni Ya.M.Svedlovpen kezdestirdi. Ol mening qazaq ekenimdi bilip, kóp әngimelesip, qazaq halqynyng ómiri turaly jan-jaqty súrady. Ol maghan Peterburgtaghy №2 liyteynyy danghylyndaghy qúpiya ýiding mekenjayyn berdi, ol jerge men arnayy tapsyrma alu ýshin barugha tiyis boldym.

Birneshe kýnnen song men bir joldaspen birge Peterburgke shyqtym. Kórsetilgen mekenjaygha bardym. Meni birden kirgizgen joq. Men ýsh bólmeli pәterge kirdim, onda bir neshe adam otyrdy. Mening aty-jónimdi eshkim de súramady. Peterburgten men tapsyrmamen Qyrymgha oralyp, tatarlardyng arasynda revolusiyalyq júmys jýrgizudi jalghastyrdym.

Sonymen qatar bir uaqytta Qazaqstanmen baylanysyp túrdym. Amangeldi Imanovpen hat almastym. Ol maghan qazaqtardyng kónil-kýii turaly jazdy.

1916 jyl ótip jatty. Birinshi dýnie jýzilik soghys jyldary patsha әkimderining qanauy kýsheydi. Qazaqtardyng jaqsy jerlerin tartyp aldy, jer salyghyn arttyryp jiberdi, bolystardy ústaugha baylar jýzege asyratyn bolystyq shyghyn kóbeydi. Kóbeyip jatqan shyghyndar men salyqtar qazaq  halqyn qayyrshylyq kýige týsirdi. Sheneunikterding tonauy, paraqorlyghy, úrlyghy men jýgensiz ozbyrlyghy kýsheydi. 1916 jylgha qaray Qazaqstannyng qalalary men auyldaryndaghy enbekshilerding jaghdayy kýrt qúldyrap ketti. Soghysqa narazylyq óristep, júmysshylardyng ereuilderi bastaldy.

Patsha ýkimeti qazaqtar men Orta Aziyanyng basqa halyqtarynan patsha әskerine shaqyru turaly búiryq shyghardy, ol burjuaziyashyl últshyldar tarapynan qoldau tapty. Búl uaqytqa deyin patsha ýkimeti qyrghyzdar, qazaqtar, ózbekter t.b. Orta Aziya halyqtarynan әskerge adam almaytyn edi. Búlardyng qolyna qaru beruge qoryqty. Alayda soghystyng ýshinshi jylynan keyin Reseyding barlyq erkek kindiktileri shaqyrylyp bitken son, patsha ýkimeti shet aimaqtardyng halyqtaryn tyl júmystaryna shaqyrugha sheshim qabyldady. Sóitip 1916 jyly 26 mausymda Orta Aziya halyqtaryn tyl júmystaryna shaqyru turaly jarlyq shyqty.

Jarlyqta «shaqyru» sózining ornyna «rekvizisiya» dep kórsetildi. Búl - adamdardy әskerge shaqyru emes, beynebir maldy aidau turaly aitylghanday edi. Ol jarlyq ýlken narazylyq tudyryp, 1916 jylghy kóterilisting syltauyna ainaldy.

Búl kóterilis Resey patshalyghynyng әskeri-otarshyldyq sayasatyna qarsy baghyttaldy. Ol qazaqtardyng imperalizm dәuirindegi birinshi kóterilisi boldy, ol qazaq halqynyng patshalyq otarlaugha qarsy ózining azattyghy men tәuelsizdigi ýshin bolghan barlyq aldynghy kýresterding nәtiyjesining qorytyndysy edi.

Peterburgte bolu jәne Qyrymdaghy júmys mening tandap alghan jolymnyng dúrystyghyn týpkilikti bekitti. 1915 jyly men resmy týrde RSDP mýsheligine qabyldandym.

1916 jyly әli de Qyrymda júmys istedim.

Men Amankeldi Imanovtan hat aldym. Búl Orta Aziya halyqtaryn tyl júmystaryna shaqyru turaly jarlyq jariyalanghan song bolghan edi. Amankeldi halyq qatty qobaljuly ekenin, ýkimet songhy bala men maldy tartyp alyp jatqanyn jazdy. Amankeldi ne isteu kerektigin súraydy. Men oghan: halyqtyng kónil-kýiin qoldau kerek, qisynsyz ústamsyzdyqqa jibermey, úiymdasu kerek, halyqty ashyq shyghugha  dayyndau kerek, kóterilis úiymdastyru kerek dep jauap jazdym.

Qyrymda jýrsem de Amankeldi Imanov hattarynan әskerge barghysy kelmeytin qazaqtardyng kónil-kýii turaly, polisiya bólimderinde patsha sheneunikteri jasaghan tizimderdi halyqtyng joyyp jatqany turaly bilip otyrdym. Bolystyq basqarmalar talqandalyp jatty. Shaldar ózderining úldaryn jasyryp, bolystardy óltirdi. Búl kezde Amankeldi Imanovtan taghy da el jaghdayyn egjey-tegjeyli  aitqan  hat aldym, ol onda mening hatym turaly baz bireulermen keneskenin, halyqtyng kóteriliske dayyn ekenin, sóitip qaru jiyp jatqanyn jazyp, mening keluimdi ótindi.

Jarlyq jariyalanghannan keyin, qazaqtar beybit jolmen retteuge  qadam jasap kórdi, sóitip patshagha delegasiya jasaqtady. Torghay uezining qazaqtary Peterburgke jarlyqtyng kýshin jong turaly qoldau hat arqyly ótinish jasau ýshin arghyn ruynan Ysmaghúl Tókindi jәne qypshaq ruynan Kótibarovty attandyrdy. Delegattar patsha qabyldauyna qol jetkize almay, qúrqol qaytty. Búl adamdardyng kóteriliske shyghudyng qajettigi turaly oiyn nyghayta týsti. Alayda sol kezdegi barlyq qazaq ziyalylary patsha jaghynda bolghany belgili.

Orynborda qazaq tilinde shyghatyn «Qazaq» gazeti betterinde ziyaly qauym soldatta qyzmet etu mindetti týrde kerek dep ýgittep, shaqyrylghandar ýshin kiyim men azyq-týlik dayyndaugha ýn qosty.

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»