ءالىبي جانگەلدين. مەنىڭ عۇمىر جولىم*(جالعاسى)
(جالعاسى. باسىن مىنا جەردەن وقي الاسىزدار: http://old.abai.kz/content/elibi-zhangeldin-menin-gymyr-zholym)
*1946 جىلدىڭ جەلتوقسان - 1947 جىلدىڭ قاڭتار ايلارىندا ءا.ت.جانگەلديننىڭ ءوز اۋزىنان تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ر.ي. گولۋبەۆا جازىپ العان بۇل ەستەلىكتەر كەيبىر قىسقارتۋلارمەن ۇسىنىلىپ وتىر.
***
پولشاداعى ساياحاتىمدى 1910 جىلى 29 تامىزدا اياقتادىم. مەنىڭ كىتاپشاما تومەندەگىدەي جازۋلار ءتۇستى:
18 تامىزدا ءبىز ۆارشاۆادان شىقتىق.
19 تامىزدا ءبىز ۋگولتسى قالاسىنا كەلدىك.
21 تامىزدا - رادوم قالاسىندامىز.
23 تامىزدا - يلجۋ كەنتىندەمىز.
25 تامىزدا - كەلتسى قالاسىنا سوقتىق.
27 تامىزدا - مەحوۆ مەكەنىنە كەلدىك.
1910 جىلى 29 تامىزدا ءبىز ميحالوۆيتسك كەدەنى ارقىلى ءوتىپ، ودان سوڭ اۆسترياعا كەلدىك. كەدەندە ءبىزدى شەشىندىرىپ ءتىنتتى. ءتورت ساعات بويىنا ءبىز اۆتريالىقتارمەن كەلىسسوز جۇرگىزدىك، ايتەۋىر، اقىرىندا شەكارادان وتۋىمىزگە رۇقسات بەرىلدى.
كراكوۆتان، پراگادان، بۋداپەشتەن جانە ۆەنادان سوڭ مەن جالعىز كەتتىم: پلامەنەتسكي ۆەنادا قالدى، پولەۆوي مەن كوروۆين شۆەيتسارياعا بەت الدى.
(جالعاسى. باسىن مىنا جەردەن وقي الاسىزدار: http://old.abai.kz/content/elibi-zhangeldin-menin-gymyr-zholym)
*1946 جىلدىڭ جەلتوقسان - 1947 جىلدىڭ قاڭتار ايلارىندا ءا.ت.جانگەلديننىڭ ءوز اۋزىنان تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ر.ي. گولۋبەۆا جازىپ العان بۇل ەستەلىكتەر كەيبىر قىسقارتۋلارمەن ۇسىنىلىپ وتىر.
***
پولشاداعى ساياحاتىمدى 1910 جىلى 29 تامىزدا اياقتادىم. مەنىڭ كىتاپشاما تومەندەگىدەي جازۋلار ءتۇستى:
18 تامىزدا ءبىز ۆارشاۆادان شىقتىق.
19 تامىزدا ءبىز ۋگولتسى قالاسىنا كەلدىك.
21 تامىزدا - رادوم قالاسىندامىز.
23 تامىزدا - يلجۋ كەنتىندەمىز.
25 تامىزدا - كەلتسى قالاسىنا سوقتىق.
27 تامىزدا - مەحوۆ مەكەنىنە كەلدىك.
1910 جىلى 29 تامىزدا ءبىز ميحالوۆيتسك كەدەنى ارقىلى ءوتىپ، ودان سوڭ اۆسترياعا كەلدىك. كەدەندە ءبىزدى شەشىندىرىپ ءتىنتتى. ءتورت ساعات بويىنا ءبىز اۆتريالىقتارمەن كەلىسسوز جۇرگىزدىك، ايتەۋىر، اقىرىندا شەكارادان وتۋىمىزگە رۇقسات بەرىلدى.
كراكوۆتان، پراگادان، بۋداپەشتەن جانە ۆەنادان سوڭ مەن جالعىز كەتتىم: پلامەنەتسكي ۆەنادا قالدى، پولەۆوي مەن كوروۆين شۆەيتسارياعا بەت الدى.
بۋداپەشتە مەن ءۇشىن جۇرتشىلىق قابىلداۋى ۇيىمداستىرىلدى. ۆەنگريا ينتەلليگەنتسياسى اراسىندا قازاق دالاسىندا ساياحاتتا بولىپ، قازاقتاردىڭ ءومىرى مەن تۇرمىس-سالتىن زەرتتەگەن عالىمدار، پروفەسسورلار كەزدەستى. ءتىپتى ول جەردە ءبىر اۋداندا ءوز قانداس تۋىستارىمدى تاپتىم. ماعان سول جەردە قالۋعا ۇسىنىس جاسادى. ولار مەنىڭ فوتوسۋرەتىمدى ۇلكەيتىپ الىپ، پورترەتتەرىمدى ۇلتتىق مۇراجايعا ورنالاستىرىپ، ونىڭ استىنا «وسىنداي دا وسىنداي ساياحاتشى 1909 (10) جىلى 30 قىركۇيەكتە ءبىزدىڭ قالادا بولىپ كەتتى» دەگەن مازمۇندا جازىپ قويدى.
بۋداپەشتەن بەلگرادقا كەلدىم، ول تۋرالى مەنىڭ كىتاپشامدا سەربياداعى ورىس ميسسياسىنىڭ حاتشىسى مۋراۆەۆتىڭ بەلگىسى بار. 26 قازاندا نيشەدە بولدىم. 28 قازاندا «كۇندەلىكتى حابارشى» - «تاۋەلسىز كۇندەلىك»، «سوفيا كۇندەلىك-حابارشىسى» رەداكتورى قابىلدادى. سول كۇنى «بالقان مىنبەسى» گازەتى رەداكتسياسىندا دا بولدىم.
1909 جىلى 29 قازاندا سوفياعا «بولعاريادان سلاۆيان قايىرىمدىلىق ىنتىماقتاستىعىندا» بولدىم. سوندا 30 قازاندا «بولعاريا تۋريستىك ىنتىماقتاستىقتا»، «الەكو كونستانتينوۆ-سوفيادا» قاۋىمداستىعىندا بولدىم. ول وسى قوعامنىڭ توراعاسىنىڭ قولىمەن كىتاپتا بەلگىلەنگەن. بولعاريادا مەنى ەرەكشە قۇرمەتپەن قارسى الدى، بانكەت ۇيىمداستىرىلدى، ونداعى بولعان جەرلەرىمدە كىتاپشاما ءوز بەلگىلەرىن زور ىنتامەن سالىپ وتىردى. ال حالىق تەاترىنا بارعانىم ساياحاتشى كۇندەلىگىمدە تەاتردىڭ باس رەجيسسەرىنىڭ قولىمەن راستالىندى. مەن بولعان قوعامداردىڭ، ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى: حالىق جينالىسىنىڭ توراعاسى جانە حالىق وكىلدەرى - ۇيىمداستىرىلعان بانكەتتەردەن كەيىن كىتاپشاما ءوز بەلگىلەرىن قويدى.
ماعان بولعاريا ەداۋىر ازات ويلى ەل كورىندى. وندا رەۆوليۋتسيونەرلەرگە پانا بولارلىق ەكەن. مەنى قانالۋشى حالىق وكىلى رەتىندە ەرەكشە جىلى قارسى الدى.
1909 جىلى 2 قاراشادا مەن كونستانتينوپولدە بولدىم. تىرشىلىك بازارداي قايناعان، الا-قۇلا، كوپ ءسوزدى، ءتۇرلى ءتىلدى جانە اسەم شىعىس ءبىرىنشى كۇننەن-اق مەنى باۋراپ الدى، ول جەردەن تەز اتتانىپ شىعۋعا ەركىم جەتپەدى.
كونستانتينوپولدە: ەۋروپالىق پەرا، ساۋدا گالاتا، تۇرىك ستامبۋلى، ەسكى ايا-سوفيا، ومار مەشىتى، پرينتسەۆى ارالى، سەرۋەن ءۇشىن عاجاپ بوسفور;
افينادا: قالا كوگىنە اسقاقتاي ۇمتىلعان اق مرامورلى اكروپول، ونىڭ ەتەگىندە ەجەلگىدەگى حالىق جينالىسى وتەتىن ورىن، وندا بۇدان مىڭدار جىل بۇرىن اريستوكراتتارعا قارسى كوتەرىلىسكە شىققان پلەبەيلەر رۋحى;
سيريادا: ونىڭ بۇكىل جاعالاۋىن الىپ جاتقان سميرنا;
بەيرۋت، ياففا، يەرۋساليم، سونداي-اق ءبىر كەزدەردە اتاقتى بولعان كىتاپحانانىڭ ءالى دە ساقتالىنعان قالدىقتارى ەرەكشەلەيتىن الەكساندريا;
كاير جانە كۇنقالا اتانعان گەليوپوليس، ءجۇز قاقپالى فيۆى - مىنە، بۇنىڭ ءبارى دە ۇمىتىلماس اسەرلەردىڭ نۇر ساۋلەلى اسەم تىزبەكتەرىن قۇرايدى، تەك وندا شىعىستىڭ بايلىعى مەن كول-كوسىر سالتاناتىمەن بىرگە بۇقارانىڭ قۇلدىققا تۇسكەن جانە قايىرشى كۇيى كوزگە ۇرادى.
ەگيپەت پەن پالەستينادا - اعىلشىندار، سيريادا - فرانتسۋزدار، تۋرتسيادا -نەمىستەر قوجا. مەن ەرىكسىز الىستا قالعان ءوزىمنىڭ تۋعان دالامدى ەسىمە الدىم. باتىستاعى جانە بىزدەگى حالىقتاردى وتارلاۋ مەن قۇلدىققا سالۋ تاسىلدەرى بىردەي.
كونستانتينوپولدەن كەيىن ماعان وتە كۇشتى اسەر ەتكەن سارى ءنىلدىڭ جاعالاۋىندا سوزىلىپ جاتقان جيناقى دا اسەم كاير بولدى. مۇندا مەن 1910 جىلى 4 (17) جەلتوقساندا كەلدىم. مەنى ونىڭ پريراميدالارى قايران ەتتى. ەلەكتر ترامۆاي قالادان قۇمدى شولگە دەيىن جۇرەدى. تۇيەمەن نەمەسە ەسەكپەن جۇرسەڭىز، الىپ سفينكستىڭ ەتەگىنە جەتەسىز. بۇل مىڭجىلدىقتار ەسكەرتكىشىندە قۇم كوشكىنى، ءشولدىڭ اڭىزاق جەلى، الاۋلاعان، ورتتەي جانعان كۇن ساۋلەسى ءوز ىزدەرىن قالدىرعان. قۇپيا سىرلى سفينكس نازارى شولگە باعىتتالعان. سول اسا قاشىق ەمەس حەون پيراميداسىنا جاقىن كەلەمىز. ارناۋلى جولباسشى مەنى ءبىر كەزدەردە قۇدىرەتتى بولعان فاراون مولاسىنىڭ دالىزدەرىمەن الىپ ءجۇردى. مەن پيراميدانىڭ اسا كۇردەلى كەرتپەشتەرىمەن كوتەرىلدىم، سول جولمەن كەيىن ورالدىم.
كايردە ۇلكەن جاڭا مۇراجايدا اينەك قاقپاقتار استىندا فاراونداردىڭ بالزامدالعان مۋميالارى ساقتالادى. 3-رامزەس دەيتىن بيلەۋشىنىڭ مۋمياسىن مۇقيات قارادىم، ونىڭ شىمقاي قارا تولقىندى شاشتارى سول قالپىندا ساقتالعان، بۇل مۋميانىڭ اينەك استىندا التى مىڭ جىل جاتىر دەگەنگە سەنۋ قيىن.
مەن ەلىمدى ساعىندىم. كايردىڭ پيراميدالارىنان 40-50 شاقىرىمداي جەردە ورىس ءساناتوريى بار دەپ ەستىگەن ەدىم. سوندا بارۋعا بەل بۋدىم.
تاماشا جەر ەكەن، ءسان-سالتاناتى اسقان باقتار. تەمىرجولمەن بارىپ، سودان سوڭ بەس شاقىرىمداي جاياۋ ءجۇرىپ، اسەم ءۇيدى كوردىم، تاماشا باۋدى كوردىم، ەۋروپالىق تالعاممەن شارشىلاي ورنالاسقان كوشەلەردى كوردىم. دىتتەگەن ءساناتوريدى تاپتىم. ول جەردە ورىس تىلىندە «دوكتور ءرابينوۆيچتىڭ ءساناتوريى» دەپ جازىلىپ قويىلعان.
تاعاتىم تاۋسىلىپ، تىكە بارىپ، قوراسىنىڭ ەسىگىن قاقتىم. اق الجاپقىش بايلاپ العان، قىزىقتىرارلىقتاي كيىنگەن جاس ايەل شىقتى. مەن ورىس تىلىندە ءجون سۇرادىم. ال ول ورىسشا بىلمەيدى ەكەن. مەن يشارامەن ىمداپ ءتۇسىندىردىم. ول كۇلىپ جىبەردى. بىرنەشە مينوتتەن سوڭ باسقا ءبىر كورنەكتى جاسامىس ايەل شىقتى. ول مەنەن:
- سىزگە نە كەرەك ەدى؟ - دەپ سۇرادى.
مەن دوكتور ءرابينوۆيچتى كورگىم كەلەتىندىگىن ايتتىم. ءوزىم تۋرالى قىسقا باياندادىم. ول كەيىن كەتتى، 5-10 مينوتتەن سوڭ ورالىپ، مەنىڭ تورلەتۋىمدى ءوتىندى. مەن قوراعا ەندىم. ساناتوري ءىشى تازا، سالتاناتتى ءتارتىپ. قابىلداۋ بولمەسى ۇلكەن. قابىلداۋ بولمەسىنەن ءارى - دوكتور ءرابينوۆيچتىڭ كابينەتى.
مەن ءوزىمدى تانىستىردىم. ول قاتتى قۋانىپ، ءوزىنىڭ بارلىق تۋىستارىن شاقىرىپ الدى. رەسەي تۋرالى سۇراپ جاتىر، اسىرەسە ماسكەۋ، پەتەربۋرگ جايىندا سۇرايدى. مەن ەلىمە كەلگەندەي بولدىم. ولاردا التى-جەتى كۇن تۇرىپ قالدىم. وتە جاقسى اسەر الدىم. ۇزاق ساپاردان سوڭ ءبىر ءتۇرلى جاڭارعاندايمىن.
گەلۆاندا مەنى وتە جاقسى قارسى الدى. وندا بولعان ءبىر اپتا ماعان ساپارىمدى ودان ءارى جالعاستىرۋعا كۇش-جىگەر بەردى. دوكتور رابينوۆيچ وتە مادەنيەتتى، تاماشا تاربيە العان، ەلگەزەك ادام ەكەن.
تۇركيادا بولعانىمدا، تاياۋ شىعىستا تۇرىك ءتىلىن بىلگەنىم كوپ كومەك بولدى. ءتىپتى ءۇندىستاننىڭ وزىندە اقسۇيەكتەر اعىلشىن تىلىنەن گورى تۇرىك تىلىندە كوبىرەك سويلەيدى، ال ءۇندى ءتىلى وركەنيەت ءتىلى رەتىندە جالپى قابىلدانباعان. بۇل - قارا حالىق ءتىلى. تۇركيا، ارابيا، اۋعانستان، تاياۋ شىعىس زيالىلارى تۇرىك تىلىندە سويلەيدى. شەتەلدەردە جۇرگەن كەزدەرىمدە بايقاعانىم - بارلىق ەلدەردە ءۇش ءتىل: اعىلشىن، نەمىس جانە فرانتسۋز تىلدەرى ءوزارا باسەكەلەس ەكەن. فرانتسۋز ءتىلى - مادەنيەت ءتىلى رەتىندە، ال نەمىس جانە اعىلشىن تىلدەرى - ساۋدا ءتىلى رەتىندە سانالادى.
گەلۆاننان سوڭ حارتۋمعا بەت الدىم. حارتۋم - اعىلشىندار قالاسى. اباتتالعان، ينتەرناتسيونالدى قالا. حارتۋمنان سولتۇستىك سۋدانعا، قىزىل تەڭىزگە ءوتتىم. وندا تانىستار ارقىلى جولباسشى تاۋىپ، كارتا ساتىپ الىپ، سۋداننىڭ سولتۇستىك بولىگىنە تەزىرەك جەتەتىن جولدى بەلگىلەپ الدىم.
حارتۋمنان افريكا قۇمدارى ارقىلى سۋداننىڭ سولتۇستىگىنە جىل سايىن اسىپ جۇرەتىن ءبىر ارابتى ۇشىراستىردىم. سونى جالداپ، ازىق-تۇلىگىمدى قامداپ الىپ، جولعا شىقتىم. اپتاپ ىستىقتا جولدا كوپتەگەن قيىندىقتارعا توزۋگە تۋرا كەلدى. كوشكىن قۇم تاۋلارعا تاپ بولعان كەزدەرىمىز دە بولدى. ونداي جەرلەردەن تەزىرەك وتۋگە تىرىستىق.
كۇندىز جىلجۋ مۇمكىن بولمادى. جولباسشىم كۇدىز-ءتۇنى جۇرە الادى ەكەن، ولار، جالپى، ادەتتەنگەن جانە شارشاۋدى بىلمەيتىن حالىق. تەك مەن ىستىققا شىداي المادىم. سوندىقتان تۇندە عانا ءجۇرىپ، كۇندىز كۇن شىعا دەمالۋعا توقتاپ وتىردىق. جول قيىن بولدى، ءبىر جاعىنان قىزىق تا ەدى: بىركەلكى قۇمدار، ستراۋستار، جابايى اڭدار. مەنىڭ ەسىمدە ءومىر بويى قالعان ءبىر كۇلكىلى جاعداي ەسكە تۇسەدى.
سولتۇستىك سۋدان باعىتىندا حارتۋمنان ءۇش ءجۇز شاقىرىمداي شىققان ەدىك، جولباسشىنىڭ جولدى بىلەتىنىنىڭ ارقاسىندا قۇمداردىڭ اراسىنداعى كوگالدى جەرلەردى تاۋىپ، ايالداپ كەلەمىز. ول جەرلەردە قۇرما پالمالارى مەن قۇراقتى قامىستار وسەدى. ءبىز ءتۇنى بويى ءجۇرىپ وتىرىپ، تاڭەرتەڭ كوگال شەتىنە توقتادىق. جولباسشى اس ءپىسىرۋ ءۇشىن تەزەك تەرىپ كەلگەنشە، مەن سۋ ىزدەۋگە شىقتىم. كوگالدىڭ ورتاسىنا جاقىندادىم، وندا قۇرما پالماسى مەن بۇتا-توعاي ءوسىپ تۇر. جاقىنىراق بارعانىمدا، قامىستاردىڭ ەكى ايىرىلا ىسىرىلىپ كەلە جاتقانىن بايقادىم. باسقا ەشتەڭە دە ەمەس: نە ارىستان، نە جولبارىس سياقتى تاعى اڭدار ما دەپ ويلادىم. ول كەزدە ونداي جابايى اڭدار بۇل جەرلەردە بولا بەرەتىن. ساقتىقتا قورلىق جوق دەپ، بەلدىگىمنەن ەشقاشان تاستامايتىن براۋنينگىمدى قورابىنان سۋىرىپ، كۇتىپ تۇرمىن. وسى ساتتە قۇراقتار اراسىنان ۇزىندىعى شامامەن 10-12 مەتر الىپ جىلان شىقتى.
مەنى كورە سالىپ، باسىن جەردەن ءبىر مەتردەي كوتەرىپ الىپ، ءتىلىن شىعارىپ، ىسقىرا باستادى. قۇرما پالمالار مەن اعاشتار ىشىندە ونىڭ دا ءتۇسى جاسىلدانىپ كەتكەن، جەردەگى ۋ جىلاندار اعاشتا ورالىپ تۇرعان كەزىمەن سالىستىرعاندا، اسا قاۋىپتى ەمەس ەكەنىن بىلەتىنمىن، ۇرەيلەنىپ ساسپادىم، تۋرا باسىنان اتىپ جىبەردىم. ءبىرىنشى وقتان ول قۇلامادى، ماعان قاراي جىلجي ءتۇستى. مەن ەكىنشى رەت اتتىم. ەكىنشى وقتان سوڭ ول جەردە جاتىپ ءبىر جيىرىلىپ، ءبىر جازىلىپ، يرەلەڭ قاقتى. سول كەزدە جولباسشىم جۇگىرىپ جەتىپ: «قۇداي بىزگە ەت جىبەردى» دەپ قۋانىپ كەتتى. سويتسەم، ولار جىلان ەتىن جەيدى ەكەن. مەن بۇرىلىپ كەتىپ قالدىم، ال جولباسشىم جىلاننىڭ دەنەسىنەن كەسىپ الىپ، قابىعىن تازالاي باستادى. مەن ۇيىقتاۋعا جاتتىم، ۇيىقتاپ تۇرعانىمشا، جولباسشىم جىلان ەتىن قۋىرىپ قويىپتى. بۇل جولى مەن جىلان ەتىن جەمەدىم، بىراق جول-جونەكەي اشىعا باستاعانىمىزدا، جىلان ەتى بىزدەرگە بىردەن-ءبىر تاماق بولدى.
مەن بۇل كەزدەردە پالەستينادا، يەرۋساليمدە، ياففادا بولىپ ءوتتىم، ال 1911 جىلى 9 (22) اقپاندا پورت-سايدكە كەلدىم. پور-سايد ارقىلى سۋەتس كانالىنا جانە قىزىل تەڭىزگە دجەداعا جەتىپ، كەرۋەنمەن مەككەگە باردىم. مەن قاجىلىق ساپارعا وتىز-قىرىق تۇيەمەن شىققان ەلۋ شاقتى ادامدارعا قوسىلدىم.
جول-جونەكەي بىزدەرگە باداۋيلەر شابۋىل جاسادى، بايلاپ تاستاپ، تونادى، بىراق ەشكىمگە تيگەن جوق. ءۇش-ءتورت ساعاتتان سوڭ مەنى تاعى ءۇش-ءتورت ادامدى بوساتتى. ءبىز ءارى كەتتىك. مەككەگە ساپار ەكى اپتاعا سوزىلدى. قالا ماعان كوپ اسەر ەتە قويعان جوق.
مەككەدەن سوڭ مادينەدە بولدىم. مەككە مەن مادينە - ەگىزدەي. قاجىلىققا بارعانداردىڭ كوبى مەككەدەن سوڭ مىندەتتى تۇردە مادينەگە كەلەدى. مادينەدە كوك وسىمدىك كوبىرەك. قالا الدەقايدا جىلى شىرايلىلاۋ. ەۋروپالىقتار دا ۇشىراسىپ جاتادى. مۇندا مۇحاممەد پايعامداردىڭ شەكپەنى، تاياعى، شاركەيى، سالدەسى ساقتالعان: عاسىرلار بويى جاتسا دا، ولار پايعامبار جاڭا عانا وسى جەردەن شىققانداي كۇيدە. مادينە- مۇسىلمانداردىڭ قاسيەتتىسىنەن دە قاسيەتتىسى.
ءۇندى مۇحيتىمەن جانە پارسى تەڭىزدەرىمەن كەمەگە وتىرىپ، باسراعا بەت الدىم، ول جەرگە 1911 جىلى 8 (21) ناۋرىزدا جەتتىم. ءبىز كەمەمەن بارا جاتىپ، كۇشتى داۋىلعا تاپ بولدىق. كەمەمىز باعىتىنان اۋىپ، ماداگاسكار ارالىنان ءبىر-اق شىقتى، وندا ءبىر اپتا بولىپ، قايتا جولعا شىقتىق.
باسرا - تاريحي ءماندى قالا. قالانىڭ نوبايى ۆەنەتسيانى ەسكە سالادى: تۇگەلىنەن كانالداردا تۇرعانداي. كوشەلەرىنەن قايىقپەن وتەدى. ادامدار اشىق ءتۇستى كيىنەدى. حالىقتارعا ەۋروپالىق مادەنيەت ءتىپتى كەلمەگەن دە. ءبارى دە بايىرعى ءداستۇر-سالتىمەن ءومىر سۇرەدى. مەنىڭ ەسىمە «مىڭ ءبىر ءتۇن» ەرتەگىلەرىن ءتۇسىردى: مىڭداعان جىلدار وتسە دە، سول ەرتەگىلەردە ايتىلعان وبرازدار ساقتالعان. كوشەلەرىندە كوشە انشىلەرى كوپ. سوت اشىق تۇردە كوشەلەردە ءجۇرىپ جاتادى. ءومىر كوشەدە ءوتىپ جاتقان سياقتى: كوشەلەردە تاماق قۋىرادى، تاماق پىسىرەدى، ەرتەگىلەر ايتادى، وسى جەردە سوت ۇكىمى ورىندالادى. سوت قازىلارى - قاريا شالدار، ورتا ازياداعى «اقساقال» دەپ قۇرمەتتەيتىن ادامدار. ولار ۇرىلار مەن باسقاداي قىلمىسكەرلەردى سوتتايدى.
مەن ەرەكشە ءبىر بولەك الەمگە تاپ بولعاندايمىن. بۇنىڭ ءبارىن كورىپ، اراب حالقىنىڭ وتكەن داڭقتى زاماندارى ەسكە تۇسەدى.
1911 جىلى 13 كوكەكتە باعدادقا كەلدىم. ول - ۆاۆيلوننان قىرىق شاقىرىمداي ەفراتتاعى مەسسوپاتاميدە ورنالاسقان ءزاۋلىم قالا.
مۇندا مەنىڭ ءبىر قىزىقتى كەزدەسۋىم بولدى: اتاقتى باتىر ءشامىلدىڭ ۇلى، باعدات گەنەرال-گۋبەرناتورى مۇحاممەد-پاشامەن كەزدەستىم.
مەنىڭ جەر شارىن ارالاپ، ساپار شەگىپ جۇرگەنىمدى ءبىلىپ، بالا كەزىنەن تانىس ورىس سوزدەرىن ەسىتىپ، ول مەنى ناعىز كول-كوسىر شىعىستىق تارتىپپەن قوناق ەتتى، رەسەي تۋرالى كوپ سۇرادى، وتانىنا دەگەن ساعىنىشتان جۇرەگى ەزىلەتىنىن ايتتى، سونىمەن قاتار پاتشا ۇكىمەتىنە ءوزىنىڭ ىمىرالاسپاس وشپەندىلىگىن دە جاسىرمادى، ءبارىمىز ونىڭ داڭقتى اكەسىن ەسكە الدىق، ول قولعا بەرىلىپ، تۇتقىندالعان سوڭ، مەككەگە بارۋعا رۇقسات الىپ، سوندا قازا بولعان.
باعداد - شىعىستىڭ دۋماندى ساۋدا قالاسى، وندا ءالى كۇنگە دەيىن ەجەلگى حالدەيلەردىڭ، فينيكتەردىڭ ىزدەرى ساقتالعان، ءتىپتى قازىرگە دەيىن گارۋن-ءال-راشيد كولەڭكەسى ەلەس بەرىپ تۇرعانداي، قالا اۋاسى شاحريزادانىڭ ەرتەگىلەرىنە قانىققانداي اسەر ەتەدى.
جازدا وندا وتە ىستىق. جابىق بازارلارى ەكى-ءۇش شاقىرىمعا سوزىلعان. كوشەلەرگە سۋ شاشىلادى. ءومىر كوشەلەر مەن بازاردا ءوتىپ جاتادى. ءبارى دە كوشەدە بولىپ، كوشەدە جۇزەگە اسادى. وندا مەيرامحانالار، ءدامحانالار، ءتاتتى دامدەر مەن جەمىستەر اسا مول. مەن ءۇشىن ول تاماشا اسەرلەر قالدىردى.
بۇل قالادا سۋنيتتەر مەن شەيتتەردىڭ ءوزارا كۇرەسى بىردە باسەڭسىپ، بىردە جاڭا كۇشپەن ۋشىعىپ ءجۇرىپ جاتادى، بۇلار - مۇحاممەدتىڭ ساقاباسى ازىرەت-ءالى مەن ونىڭ ۇلدارى ەنگىزىپ كەتكەن ءوزىنىڭ شىرقاۋ بيىگىنە شىققان تابىنۋشىلىقتىڭ بويعا ءسىڭىپ، ادەتكە اينالعانىنان تۋىنداعان ءدىني اعىمدار قاقتىعىسى.
1911 جىلى 7 ماۋسىمدا استراباد، كەرمانشاح ارقىلى مەن پەرسيا استاناسى تەگەرانعا كەلدىم. اياعىم پارسى جەرىنە تيگەندە، جۇرەگىم دۇرسىلدەپ قويا بەردى. اناۋ تاۋلاردىڭ ارعى جاعىندا تۋعان دالام جاتقانداي سەزىندىم. وتباسىم، تۋىپ-وسكەن قازاق قۇمدارى ەسكە ءتۇستى.
ساپارىمدى جالعاستىرا بەردىم.
فاناتتاردىڭ قايماعى شوعىرلانعان، وزىنشە ءبىر يەرۋساليم بولىپ تابىلاتىن، بارىنە دە شاريعات بيلىگى ۇستەمدىك ەتەتىن قۇم قالاسىنان كەيىن مەن يسفاحانعا، شيرازعا، بەندەرگە، ودان بۋشەرگە تارتتىم. بۇلار - تاريحي ءماندى اتاقتى قالالار. مۇندا، بۇكىل پەرسياداعى سياقتى، سوعىستار كوپ بولعان، حالىقتاردىڭ قونىس اۋدارۋلارى جۇرگەن.
31 تامىزدا مەن بومبەيگە كەلدىم. ءۇندىستاننىڭ ەجەلگى استاناسى دەلي ەدى. ءۇندىستاندى اعىلشىندار جاۋلاپ العاننان كەيىن، تەڭىزگە جاقىن جاڭا ورتالىق بومبەي سالىنعان. بۇل قالا اعىلشىندار قالاۋىمەن سالىنعان، سەبەبى، بىرىنشىدەن، تەڭىزگە جاقىن; ەكىنشىدەن، ساۋدا ورتالىعى رەتىندە سانالعان. بارلىق شيكىزاتتاردى انگلياعا جىبەرۋگە قولايلى ەدى. ول قالادا اعىلشىندار كوپ. اكىمشىلىك جانە ەكونوميكالىق قۇرىلىمى وزگەشە قىزىق.
بومبەيدە ءسىز حالىق ىشىنەن ءتۇرلى ءدىني اعىمدار كەزدەستىرەسىز. وندا ۇندىستەر، مۇسىلماندار، اعىلشىندار بار. وتقا تابىنۋشىلار، تەڭىزگە تابىنۋشىلار سەكتالارى دا بار.
ماعان جەرلەۋ راسىمىنە قاتىسۋعا تۋرا كەلدى. ادام قايتىس بولعان سوڭ، ونى ورمانعا اپارادى. وندا وراسان ۇلكەن قۇدىقتار بار: تەرەڭدىكتەرى 30-40 سارجىداي بولادى. ادەتتە ءمايىتتى اكەلىپ، سوندا ءتۇسىرىپ، قاقپاعىن جاۋىپ كەتەدى. جەرلەگەن سوڭ، سوندا قالۋعا بولمايدى: جىن-شايتان مەكەنى سانالادى. تەڭىز جاق بۇيىرىندە تەسىكتەر بولادى. ءشيبورى قارساقتار كەلىپ ءمايىتتى جەپ كەتەدى.
ءۇندىستاندا ءۇش ايداي ايالدادىم. كالكۋتتادا، دەليدە، باسقا قالالاردا بولدىم. قادام اتتاپ باسقان سايىن اعىلشىنداردىڭ ءۇندىستاندى وتارلاۋ تاسىلدەرىن كورىپ باقىلاپ، تۋعان دالامدا پاتشا اكىمدەرىنىڭ قازاقتاردى قالاي تالاپ جاتقانى ەرىكسىز ەسىمە ءتۇسىپ، كوڭىلىم جابىرقاۋ تارتىپ ءجۇردى.
ودان ارىدەگى كەزەڭ - مادراس قالاسى، تسەيلون ارالى، تيتيكۋرين، كولومبو، سينگاپۋر.
1911 جىلى قىركۇيەكتە بانگكوكتا، سيام كورولدىگىنىڭ ەجەلگى استاناسى ايۋتيادا بولدىم. بارلىق كورولدەردىڭ تاققا وتىرۋ ءراسىمى ايۋتيادا وتەدى ەكەن. وندا مەن سيام كورولىنىڭ تاققا وتىرۋ راسىمىنە قاتىستىم.
ودان ارىدە اننام كورولدىگىنىڭ استاناسى سايگوندا، ودان ءارى گونكوگتا، كانتوندا، حانكوۋدا بولدىم. كونتوندا مەن امەريكان گەنەرالدىق كونسۋلدىعىندا توقتادىم. قىتاي ءتىلىن بىلمەيتىن ەدىم، اعىلشىنشا جارىم-جارتىلاي سويلەي باستادىم. اعىلشىن جانە امەريكان تىلدەرىنىڭ ايىرماشىلىعى كوپ ەمەس بولىپ شىقتى.
كانتونعا مەن كەمەمەن 1-كلاستىق كايۋتادا كەلدىم. شەتەلدىك ساياحاتشىلارداي اق قالپاق كيدىم. كورشى كايۋتادا ءبىر ازامات كەلە جاتتى. ول ماعان نازار اۋدارىپ، اڭگىمەلەسىپ كەتتىك. ول كانتونداعى امەريكان گەنەرالدىق كونسۋلى ەكەن. مەنىڭ كانتوندا تانىسىم بار-جوعىن سۇراپ، سودان سوڭ وتە سىپايى قۇرمەت كورسەتىپ، وزىنە شاقىردى. تاڭەرتەڭگى استان سوڭ قالانى ارالاۋعا شىقتىم.
مەن قىتاي ومىرىمەن ابدەن تانىستىم: سۋدا دىڭگەك تىرەۋلەرگە ۇستاتىلىپ سالىنعان ىلمەلى ۇيشىكتەر سىعىلىسا ورنالاسقان. كانتوندا حالىقتىڭ ءجيى تۇراتىنى سونشا، سۋعا ىلمەلى ۇيشىكتەر سالىنىپتى. قامىس اراسىندا، قايىق ۇستىندە دە ادامدار تۇرادى.
مەن قالاعا شىققاندا، كونسۋلدىقتا جۇمىس ىستەيتىن ءبىر قىتايدى جولباسشى ەتىپ قوسىپ بەردى. قالاعا شىقتىق. قالا كونە جانە لاس. كوشەلەرى تار، ءۇش-ءتورت قاتارلى ۇلكەن ۇيلەر. ءومىر مۇندا دا كوشەدە وتەدى. كەلە جاتتىق. كەسپەكتە ۇلكەن جىلان جاتىر. قىتاي جىلاندى موينىنان ۇستاپ كەسپەكتەن شىعارىپ، باسىن كەسىپ، تەرىسىن سىدىردى. افريكادا بولعانداعى جىلاندارمەن كەزدەسۋىم تۇرشىكتىرگەن جوق ەدى، ال مۇندا ول ماعان جاعىمسىز اسەر قالدىردى. بۇلار سۋدا جۇرەتىن ۋسىز جىلاندار ەكەن. ءبىز قالانى ارالاپ، دۇكەندەر كوردىك. اقىرىندا مەن شارشادىم، قارنىم اشتى. تاماقتانعىم كەلدى. دامحاناعا كەلدىك. ستولدار تازا. ماعان ءداممازىر ۇسىندى. مەن ەشتەڭە دە تۇسىنبەيمىن، ايتەۋىر ەڭ جاقسىسىن اكەل دەدىم. ماعان جىلان اكەلدى. بۇل ەڭ تاڭسىق ءدام ەكەن. مەن جەمەدىم. سودان سوڭ تاۋىق جانە كۇرىش اكەلدى، تاۋىقتىڭ ەتى تىم قاتتى بولدى. تاۋىقتىڭ ورنىنا قارعا ەتىن اكەلگەن ەكەن. قاتتىلىعى سونشا ءتىس باتپايدى.
العان اسەرىم: تىرەۋاياقتارعا ىلىنگەن ۇيلەر، قايىرشىلىق، شىعانداي ۇيمەلەگەن حالىق. بۇل كورىنىستىڭ ارعى جاعى - بايلار. مۇندا ءبىرىنشى رەت ادام سۇيرەگەن اربا-ريكشيلەردى كوردىم، بايلاردى زەمبىلگە سالىپ، ات ورنىنا ادام الىپ جۇرەدى. رەسسورلى دوڭگەلەككە قۇرىلعان كۇيمەشىكتەرگە ادام جەگىلىپ، جىلدام جۇگىرىپ تاسيدى. العاشقى كەزدە ۇنامسىز كورىنەدى. ونىڭ ىشىندە اعىلشىندار تەمەكى سورىپ جاتادى.
1911 جىلى 20 قاراشادا شانحايدا بولدىم. وندا شارشىلانا سالىنعان ەۋروپالىق كوشەلەر بار: فرانتسۋزدار، اعىلشىندار، يتالياندىقتار جانە قىتايلىقتار تۇراتىن كۆارتالدار. قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى ەۋروپالىق كۆارتالداردا «حيتي پارك» ورنالاسقان. قىتايلىقتاردى تومەنگى ءناسىل سانايدى. قىتايدىڭ بايلارى عانا ەۋروپالىقتارمەن قاتىسا الادى، ال ورتا جاماعات پەن كەدەيلەر وعان قولدارى جەتپەيدى. «حيتي پاركتە» ۇلكەن ەتىپ «يتتەر مەن قىتايلارعا كىرۋگە بولمايدى» دەپ جازىلىپ قويعان.
1911 جىلى 4 جەلتوقساندا ناگاساكيدە بولدىم. جاپونيادا كوپ تۇردىم. توكيودا، تسۋرۋگادا، نيكادا بولدىم.
رومانوۆتاردىڭ پاتشالىق قۇرۋىنىڭ ءۇش ءجۇز جىلدىعىندا امنيستياعا ءىلىندىم دە، 1913 جىلى جاپونيادان ءسىبىر ارقىلى رەسەيگە ورالدىم، بۇل تۋرالى ماسكەۋ گەنەرال-مايورى دجۋكوۆسكيدىڭ بەلگىسى سوعىلعان.
مەنىڭ جەردۇنيەنى ارالاپ شىققان ساپارىم تۋرالى «جەردۇنيەنى ارالاعان ساياحاتشى ن. ستەپانوۆتىڭ (بۇل مەنىڭ لاقاپ ەسىمىم، سونىمەن قاتار ونىڭ ءوزى الي-بەي دجانگەلدين بولىپ تابىلادى) كىتاپشاسى» دەپ اتالعان كىتاپشا ساقتالعان. وندا مەنىڭ بولۋىما تۋرا كەلگەن بارلىق ەلدەر مەن قالالارداعى ورىس گەنەرال-كونسۋلدىقتارىنىڭ بەلگىلەرى سوعىلعان. قويىلعان قولدار ءتيىستى مورلەرمەن بەكىتىلگەن.
بومبەي مۋنيتسيپاليتەتىنىڭ بەدەرلەپ باسىلعان ءمورى ەرەكشە قىزىق. بۇل مورلەرگە قاراپ وتىرىپ، بارلىق ونداعى ەلدەر مەن قالالار اتاۋلارىنىڭ جازۋىن وقىپ وتىرىپ، سول جەرلەر بويىنشا قايتادان شەكسىز-شەتسىز قيالمەن ساياحات جاسايسىڭ.
شەتەلدەن ورالىسىمەن، تۋعان ولكەم - تورعاي وبلىسىنا كەتتىم. مەن وزىممەن بىرگە جاڭا عانا شىققان «كوك» دەپ اتالاتىن سۋ جاڭا كينوماتوگرافيالىق اپپاراتىمدى الا باردىم. ونىڭ كولەمى شاعىن، سالماعى جارتى پۇتتان كوپ ەمەس ەدى. اپپاراتتىڭ اينالاتىن تۇتقاسى بولدى. تۇتقا اينالعاندا، دينامو جۇمىس ىستەيدى، ەلەكتروقوزعاعىش قوزعالىسقا كەلەدى. تاياققا ورالعان اقجايما ەكران قىزمەتىن اتقارادى، تارقاتساڭ، - ەكران بولىپ شىعادى. اپپاراتپەن بىرگە مەن 40 ورام كينوپلەنكا الا كەلدىم. ولار رەۆوليۋتسيالىق مازمۇندا بولدى: يسپانياداعى ايلاق جۇمىسشىلارى، ءۇندىستان، قىتاي جۇمىسكەرلەرىنىڭ ومىرلەرى. ولاردا سول ەلدەردىڭ ادامدارىنىڭ ءومىرى تۋرالى، ولارعا اعىلشىندار مەن امەريكاندىقتاردىڭ كوزقاراسى تۋرالى ايتىلادى.
ماعان رەسەيدىڭ كەز كەلگەن قالاسىندا تۇرۋعا رۇقسات بەرىلدى. مەن ەلىمە بارىپ، وسى كينو-اپپاراتتى قولدانعىم كەلدى. ادەتتە مەن بىلاي ىستەدىم: ستولگە اپپارات سالىنعان جاشىكتى قويىپ، تاياقتى شەگەگە ىلەمىن، ءسويتىپ اق جايمانى اشامىن. قابىرعادا وزىنشە ءبىر ەكران پايدا بولادى. اپپاراتتىڭ تۇتقاسىن اينالدىرىپ، دينامونى قوزعالىسقا كەلتىرەمىن، كينوكارتينالار كورسەتەمىن.
بۇل - ۇلكەن جاڭالىق ەدى. ول كەزدە ول جەردە كينو تۋرالى تۇسىنىك جوق بولاتىن. جۇزدەگەن ادامدار جينالاتىن. قارتتار، بالا ەرتكەن ايەلدەر، جاستار كەلەتىن. مەن ولارعا اپپاراتتىڭ قۇرىلىسى تۋرالى، ءوزىم بولعان ەلدەر تۋرالى، ەۋروپانىڭ مادەنيەتى تۋرالى، شىعىس تۋرالى، حالىقتاردىڭ سالتتارى تۋرالى ايتاتىنمىن.
العاشقى كەزدەردە ولار ۇركە قارادى، بۇل شايتاننىڭ ءىسى دەپ ويلادى. مەن بۇل قالىپتى قۇبىلىس ەكەنىن، ونىڭ سىرىن: حيميالىق قۇرامدار ارقىلى بەينەلەر پايدا بولاتىنىن - ءتۇسىندىردىم.
ءۇندىستان، قىتاي، يسپان جۇمىسشىلارىنىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنى تۋرالى كورسەتە وتىرىپ، بىزدە جۇمىسشىلارعا كوزقاراس ودان دا جامان، قاناۋ ودان دا كۇشتى ەكەنىن، تيىن تولەپ، سوم پايدا تاباتىنىن اڭگىمەلەدىم.
ءۇش-ءتورت وسىنداي سەانستان سوڭ، بۇكىل تورعاي دالاسىنا بۇل تۋرالى داقپىرت تاراپ كەتتى، 30-40 شاقىرىمداي جەرلەردەن قۇيىلىپ كەلىپ جاتتى. مەنىڭ قازاعىم كينو كورسەت دەپ تالاپ ەتتى. وزدەرىنىڭ اۋىلىنا بارىپ، كورگەن كينولارىنىڭ مازمۇنىن اڭگىمەلەدى، مەنىڭ ايتقاندارىمدى دا ءبىر-بىرىنە جەتكىزدى.
مەن كينوكارتينكالاردى تورعاي وبلىسىنىڭ اۋىلدارى مەن قالالارىندا كورسەتتىم، سونىڭ ىشىندە ۋەزد باسشىلارى مەن پوليتسمەيستەر ءوتىنىشى بويىنشا، تورعايدىڭ وزىندە كورسەتتىم، ولار كينوعا جاڭالىق دەپ قىزىعا قاراپ، ولاردىڭ مازمۇنىنىڭ ەرەكشەلىگىنە كۇدىكتەنبەدى. كينونى ولار راحاتتانا كوردى. كينونىڭ مازمۇنىمەن تانىسقان سوڭ، ءبىر-ەكى اپتادان كەيىن ورىنبورعا جوعارى باسشىلارعا حابارلايدى. ال ولار كينوعا تىيىم سالىپ، اپپاراتتى تارتىپ الۋعا جانە مەنى تۇتقىنداۋعا بۇيىرادى.
مەنى تۇتقىنداۋ جاندارم ۆاحميستەرى يۆانوۆقا تاپسىرىلىپتى. قازاقتار ونى كارى يۆان دەيتىن، ول الپىستاردا بولاتىن. تورعاي قالاسىندا ورىستار، تاتارلار تۇردى، قازاقتار وندا الدەقايدا از بولدى. ورىستار ءجۇز ەلۋ ءۇي، قالعانى تاتارلار ەدى. تورعايدا تۇراتىن بارلىق ورىستار قازاقشا سويلەيتىن، سونىڭ ىشىندە باستىق يۆانوۆ تا قازاقشا بىلەتىن.
گۋبەرنيا جاندارمىنىڭ باسقارماسى مەنى تۇتقىنداۋ تۋرالى بۇيرىق بەرگەندە، يۆانوۆ تورعايدان شىعىپ بارا جاتىپ: «اناعان بارىپ ايتىڭدار، مەن ونى تۇتقىنداۋعا شىقتىم، الىسىراق ىشكە كەتىپ قالسىن» دەپ، قازاق اۋىلدارىنا ادام جىبەرىپ ايتقىزىپتى. مەن تورعايدان 300 شاقىرىم الىس تۇراتىنمىن. حابارشىلار كارى يۆان تۇتقىنداعالى كەلە جاتىر دەپ ماعان حابارلاپ: «مەن جەتكەنشە، تىعىلىپ ۇلگەرسىن» دەگەن ونىڭ سالەمىن دە جەتكىزدى. ەرتەڭ جەتىپ قالۋى ءتيىس. مەن تىعىلىپ ۇلگەردىم. ءبىر جارىم ايداي قازاق دالاسىندا كينواپپاراتپەن تەگىن كينو كورسەتتىم. مەنىمەن امانگەلدى يمانوۆ ىلەسىپ ءجۇردى. تورعاي وبلىسىندا جاندارمدار قۋعىنداۋىنان امان قالۋ مۇمكىن بولماعان سوڭ، تۇركىستان ولكەسىنە ءوتىپ كەتتىم، قىزىلورداعا (اقمەشىتكە) جەتتىم.
امانكەلدى يمانوۆ مەنىمەن ءبىر اۋىلدان ەدى. ءبىز بىرگە وستىك. مەن ونى كىشكەنتاي كۇنىنەن باتىل، وجەت، اق كوڭىل رەتىندە بىلەتىنمىن. شەتەلدەن مەنىڭ ورالعانىمدى ەستىپ، قىردان ءتۇسىپ، بارلىق ۋاقىتتا قاسىمدا بولدى. بۇل ۋاقىت ىشىندە مەن وعان كوپ اڭگىمە ايتتىم، وعان ءوزىمنىڭ ءبىلىمىمدى، تاجىريبەمدى بەردىم، ساياحات كەزىندە كورگەندەرىمدى، رەسەي، باتىس، شىعىس جۇمىسشىلارىنىڭ ءومىرى تۋرالى بىلگەنىمدى ايتتىم. ول مەنىمەن بىرگە ءبىر جارىم اي بولدى، كينونىڭ بارلىق سەانستارىنا قاتىستى، ولاردىڭ بارىندە مەن ءوزىم بولعان ەلدەردىڭ ءومىرى تۋرالى، كەدەيلەردى ۇستەم تاپتاردىڭ قاناپ جاتقانى تۋرالى قال-قادەرىمشە لەكتسيا ەتىپ ايتىپ وتىردىم. مەن امانكەلدىگە ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ كىتاپتارىنىڭ مازمۇنىن اۋىزەكى ايتىپ بەرىپ ءجۇردىم، ءتىپتى «مىڭ ءبىر ءتۇن» ەرتەگىلەرىن دە جەتكىزەتىنمىن.
ول ەرجۇرەك جىگىت ەدى، ءوزى كەدەي بولسا دا، نامىسىن ەشكىمگە دە جىبەرمەيتىن. ول ءوز وتباسىمەن كەدەي تۇردى، ايەلى، ەكى ۇلى بولدى.
امانكەلدى باسقا قازاقتار سياقتى باي مالىمەن بىرگە كوشىپ-قونىپ كۇن كەشتى. ونى بايلار دا، كەدەيلەر دە، بىلەتىن. كەدەيلەر ودان كومەك كۇتسە، بايلار ىشتەي قورقاتىن.
قىزىلورداعا كەلىپ، وندا بەس كۇن جۇمىس ىستەي الدىم. مەن كينوكارتينالار كورسەتتىم، ولارعا باسشىلار، سونىڭ ىشىندە پوليتسمەيستەرلەر، باسقالار دا قاتىستى. قالالىق بولىس مۋن-قۇتباس حالىققا جاقسى قارايتىن، ونى قۇرمەتتەيتىن. ول پوليتسمەيستەرمەن ماعان كلۋبتا كينو كورسەتۋگە رۇقسات ەتۋ تۋرالى كەلىسەتىن دە، مەن كورسەتەتىنمىن.
قىزىلوردادان مەن شيەلى بەكەتىنە، ودان تۇركىستان قالاسىنا بارىپ، كينو كورسەتتىم، ءسويتىپ ۇگىت جۇمىسىن جۇرگىزدىم.
تۇركىستاندا اتاقتى احمەت ياسساۋي مەشىتى بار. ول تەمىر كەزىندە بەس عاسىردان استام بۇرىن سالىنعان. بۇل مەشىتكە مىڭداعان ادامدار اللاعا ءمىناجات ەتۋگە كەلەدى. مولدا مەن تۋرالى باس شەيحقا (احمەت ءياسساۋيدىڭ باس شىراقشىسى) بارىپ ايتادى: بەلگىسىز ءبىر ماشينەسى بار ادام كەلدى دەپ. ول قىزىعىپ، مەنى ۇيىنە شاقىردى. مۇسىلمان سالتىندا بۇل وتە ۇلكەن كۇنا، سولاي بولسا دا، مەن ونىڭ ۇيىندە بولدىم. ونىڭ ءۇيى وتە ادەمى ەكەن. ماعان بولمە ءبولىپ بەردى. ساعات ونداردا ول كەلىپ، قوناق ەتتى. مەن ءوزىمنىڭ كىم ەكەنىمدى، شەتەلدە بولعانىمدى، تورعاي وبلىسىنا ورالعانىمدى، بىراق وندا تۇرۋعا تىيىم سالعانىن ايتىپ بەردىم. ول كينونى كورسەتۋدى ءوتىندى. 30-40 شاقتى تۋىستارى، جاقىندارى ايەلدەرىمەن، بالالارىمەن جينالدى. ەكراندا ءبىرىنشى كادردى كورگەندە، ەستەرى شىعىپ، ابىرجىپ، تاڭدانىپ، ايقايلاپ تا جىبەردى. مەن ولارعا، بۇرىندارى ەتكەنىمدەي، ءتۇسىندىرىپ، كوڭىلدەرىن تىنىشتاندىردىم. شەيحتىڭ ىقپالى ۇلكەن بولدى، وزبەكتەر ونى قۇرمەتتەيدى ەكەن.
مەن ونىڭ ۇيىندە ءۇش-ءتورت كۇن بولدىم. تۇركىستان قالاسىنىڭ بەكتەرى، اقسۇيەكتەرى كينو كورگىسى كەلەدى. مەن شەيحتىڭ ۇلكەن ۇيىندە ولارعا كينو كورسەتتىم، ءجۇز ادامداي جينالدى. بۇدان كەيىن كينونى حالىققا كورسەتۋىمدى ءوتىندى. پوليتسمەيستەر كينونى قالالىق وفيتسەرلەر كلۋبىندا كورسەتۋگە رۇقسات ەتتى. كەيىن ماعان كينوعا پوليتسمەيستەردىڭ ءوزى قاتىسقانىن ايتتى. كينونىڭ كورسەتىلەتىنى تۋرالى حالىققا ءار ءتۇرلى جاريالاندى: رۋپور-ترۋبا جاساپ حابارلادى، وسىلايشا كينو كورۋگە حالىق جينالدى. مەن حالىققا ەكى رەت قانا كورسەتە الدىم، ءۇشىنشى جولى سەانس ورتا تۇستان بۇزىلدى. پوليتسمەيستەر تاشكەنتكە حابارلاپتى. پوليتسيا كلۋبتى قورشاپ الدى، بىراق مەن قاشىپ ۇلگەردىم. مەن تەرەزەدەن سەكىرىپ شىقتىم، وزبەكتەر اپپاراتىمدى قولعا تۇسىرمەي، وزدەرىمەن بىرگە الا كەتتى.
مەن شەيحقا قايتىپ ورالدىم. كەلەسى كۇنى تۇركىستاندى تاستاپ كەتۋگە تۋرا كەلدى. مەنىڭ جولىم وڭتۇستىككە قاراي جاتتى. پويىزعا وتىرىپ، قىرىمعا تارتتىم.
بۇل 1913 جىلدىڭ جازى ەدى.
قىرىمدا مەن قىرىم سۋ ىزدەۋ مەتەورولوگياسىنىڭ سالاسىندا جۇمىس ىستەدىم. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا قىرىم تاتارلارى اراسىندا رەۆوليۋتسيالىق جۇمىس جۇرگىزۋگە تۋرا كەلدى. قىرىمنان مەن ارحانگەلسكىگە كەتتىم.
بۇل 1915 جىلى ەدى.
ارحانگەلسكىدە مەن ەسكى دوسىمدى كەزدەستىرىپ، ءوزىمنىڭ ءومىرىم تۋرالى ايتتىم. بۇل جولداس مەنى بىلەتىن، مەنىڭ رەۆوليۋتسيالىق كوڭىل-كۇيىمدى بىلەتىن، سوندىقتان مەنى استىرتىن جينالىسقا شاقىردى، ونىڭ مەكەنجايىن، پارول قۇقپياسىن بەردى. مەن بارىپ قاتىستىم، سول كەش مەنىڭ بارلىق الداعى جولىمدى انىقتاپ بەلگىلەپ بەردى. مۇندا مەن بىرنەشە جولداستاردى كەزدەستىردىم، ولارمەن كەيىننەن جاقىن ارالاسىپ كەتتىم، ءسويتىپ ءومىر بويىندا ءبىز دوستار بولىپ قالدىق.
وسى ۋاقىتتا مەنى يا.م.سۆەدلوۆپەن كەزدەستىردى. ول مەنىڭ قازاق ەكەنىمدى ءبىلىپ، كوپ اڭگىمەلەسىپ، قازاق حالقىنىڭ ءومىرى تۋرالى جان-جاقتى سۇرادى. ول ماعان پەتەربۋرگتاعى №2 ليتەينىي داڭعىلىنداعى قۇپيا ءۇيدىڭ مەكەنجايىن بەردى، ول جەرگە مەن ارنايى تاپسىرما الۋ ءۇشىن بارۋعا ءتيىس بولدىم.
بىرنەشە كۇننەن سوڭ مەن ءبىر جولداسپەن بىرگە پەتەربۋرگكە شىقتىم. كورسەتىلگەن مەكەنجايعا باردىم. مەنى بىردەن كىرگىزگەن جوق. مەن ءۇش بولمەلى پاتەرگە كىردىم، وندا ءبىر نەشە ادام وتىردى. مەنىڭ اتى-ءجونىمدى ەشكىم دە سۇرامادى. پەتەربۋرگتەن مەن تاپسىرمامەن قىرىمعا ورالىپ، تاتارلاردىڭ اراسىندا رەۆوليۋتسيالىق جۇمىس جۇرگىزۋدى جالعاستىردىم.
سونىمەن قاتار ءبىر ۋاقىتتا قازاقستانمەن بايلانىسىپ تۇردىم. امانگەلدى يمانوۆپەن حات الماستىم. ول ماعان قازاقتاردىڭ كوڭىل-كۇيى تۋرالى جازدى.
1916 جىل ءوتىپ جاتتى. ءبىرىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس جىلدارى پاتشا اكىمدەرىنىڭ قاناۋى كۇشەيدى. قازاقتاردىڭ جاقسى جەرلەرىن تارتىپ الدى، جەر سالىعىن ارتتىرىپ جىبەردى، بولىستاردى ۇستاۋعا بايلار جۇزەگە اسىراتىن بولىستىق شىعىن كوبەيدى. كوبەيىپ جاتقان شىعىندار مەن سالىقتار قازاق حالقىن قايىرشىلىق كۇيگە ءتۇسىردى. شەنەۋنىكتەردىڭ توناۋى، پاراقورلىعى، ۇرلىعى مەن جۇگەنسىز وزبىرلىعى كۇشەيدى. 1916 جىلعا قاراي قازاقستاننىڭ قالالارى مەن اۋىلدارىنداعى ەڭبەكشىلەردىڭ جاعدايى كۇرت قۇلدىراپ كەتتى. سوعىسقا نارازىلىق ورىستەپ، جۇمىسشىلاردىڭ ەرەۋىلدەرى باستالدى.
پاتشا ۇكىمەتى قازاقتار مەن ورتا ازيانىڭ باسقا حالىقتارىنان پاتشا اسكەرىنە شاقىرۋ تۋرالى بۇيرىق شىعاردى، ول بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدار تاراپىنان قولداۋ تاپتى. بۇل ۋاقىتقا دەيىن پاتشا ۇكىمەتى قىرعىزدار، قازاقتار، وزبەكتەر ت.ب. ورتا ازيا حالىقتارىنان اسكەرگە ادام المايتىن ەدى. بۇلاردىڭ قولىنا قارۋ بەرۋگە قورىقتى. الايدا سوعىستىڭ ءۇشىنشى جىلىنان كەيىن رەسەيدىڭ بارلىق ەركەك كىندىكتىلەرى شاقىرىلىپ بىتكەن سوڭ، پاتشا ۇكىمەتى شەت ايماقتاردىڭ حالىقتارىن تىل جۇمىستارىنا شاقىرۋعا شەشىم قابىلدادى. ءسويتىپ 1916 جىلى 26 ماۋسىمدا ورتا ازيا حالىقتارىن تىل جۇمىستارىنا شاقىرۋ تۋرالى جارلىق شىقتى.
جارلىقتا «شاقىرۋ» ءسوزىنىڭ ورنىنا «رەكۆيزيتسيا» دەپ كورسەتىلدى. بۇل - ادامداردى اسكەرگە شاقىرۋ ەمەس، بەينەبىر مالدى ايداۋ تۋرالى ايتىلعانداي ەدى. ول جارلىق ۇلكەن نارازىلىق تۋدىرىپ، 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ سىلتاۋىنا اينالدى.
بۇل كوتەرىلىس رەسەي پاتشالىعىنىڭ اسكەري-وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى باعىتتالدى. ول قازاقتاردىڭ يمپەراليزم داۋىرىندەگى ءبىرىنشى كوتەرىلىسى بولدى، ول قازاق حالقىنىڭ پاتشالىق وتارلاۋعا قارسى ءوزىنىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن بولعان بارلىق الدىڭعى كۇرەستەردىڭ ناتيجەسىنىڭ قورىتىندىسى ەدى.
پەتەربۋرگتە بولۋ جانە قىرىمداعى جۇمىس مەنىڭ تاڭداپ العان جولىمنىڭ دۇرىستىعىن تۇپكىلىكتى بەكىتتى. 1915 جىلى مەن رەسمي تۇردە رسدپ مۇشەلىگىنە قابىلداندىم.
1916 جىلى ءالى دە قىرىمدا جۇمىس ىستەدىم.
مەن امانكەلدى يمانوۆتان حات الدىم. بۇل ورتا ازيا حالىقتارىن تىل جۇمىستارىنا شاقىرۋ تۋرالى جارلىق جاريالانعان سوڭ بولعان ەدى. امانكەلدى حالىق قاتتى قوبالجۋلى ەكەنىن، ۇكىمەت سوڭعى بالا مەن مالدى تارتىپ الىپ جاتقانىن جازدى. امانكەلدى نە ىستەۋ كەرەكتىگىن سۇرايدى. مەن وعان: حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىن قولداۋ كەرەك، قيسىنسىز ۇستامسىزدىققا جىبەرمەي، ۇيىمداسۋ كەرەك، حالىقتى اشىق شىعۋعا دايىنداۋ كەرەك، كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ كەرەك دەپ جاۋاپ جازدىم.
قىرىمدا جۇرسەم دە امانكەلدى يمانوۆ حاتتارىنان اسكەرگە بارعىسى كەلمەيتىن قازاقتاردىڭ كوڭىل-كۇيى تۋرالى، پوليتسيا بولىمدەرىندە پاتشا شەنەۋنىكتەرى جاساعان تىزىمدەردى حالىقتىڭ جويىپ جاتقانى تۋرالى ءبىلىپ وتىردىم. بولىستىق باسقارمالار تالقاندالىپ جاتتى. شالدار وزدەرىنىڭ ۇلدارىن جاسىرىپ، بولىستاردى ءولتىردى. بۇل كەزدە امانكەلدى يمانوۆتان تاعى دا ەل جاعدايىن ەگجەي-تەگجەيلى ايتقان حات الدىم، ول وندا مەنىڭ حاتىم تۋرالى باز بىرەۋلەرمەن كەڭەسكەنىن، حالىقتىڭ كوتەرىلىسكە دايىن ەكەنىن، ءسويتىپ قارۋ جيىپ جاتقانىن جازىپ، مەنىڭ كەلۋىمدى ءوتىندى.
جارلىق جاريالانعاننان كەيىن، قازاقتار بەيبىت جولمەن رەتتەۋگە قادام جاساپ كوردى، ءسويتىپ پاتشاعا دەلەگاتسيا جاساقتادى. تورعاي ۋەزىنىڭ قازاقتارى پەتەربۋرگكە جارلىقتىڭ كۇشىن جويۋ تۋرالى قولداۋ حات ارقىلى ءوتىنىش جاساۋ ءۇشىن ارعىن رۋىنان ىسماعۇل توكيندى جانە قىپشاق رۋىنان كوتىباروۆتى اتتاندىردى. دەلەگاتتار پاتشا قابىلداۋىنا قول جەتكىزە الماي، قۇرقول قايتتى. بۇل ادامداردىڭ كوتەرىلىسكە شىعۋدىڭ قاجەتتىگى تۋرالى ويىن نىعايتا ءتۇستى. الايدا سول كەزدەگى بارلىق قازاق زيالىلارى پاتشا جاعىندا بولعانى بەلگىلى.
ورىنبوردا قازاق تىلىندە شىعاتىن «قازاق» گازەتى بەتتەرىندە زيالى قاۋىم سولداتتا قىزمەت ەتۋ مىندەتتى تۇردە كەرەك دەپ ۇگىتتەپ، شاقىرىلعاندار ءۇشىن كيىم مەن ازىق-تۇلىك دايىنداۋعا ءۇن قوستى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
