«Almatynyng qojayyndary kimder?» degende eske әridegi  Núrqadilov te, beridegi Tasmaghambetov te emes, dәl Hrapunovtyng týsetini nesi eken? Tipti býgingi kýni de Almatyny sol Hrapunovtyng elesi kezip jýrgendey kórinetini qalay? Bir Almatyny basqarghanda, bir memleketti basqarghanday bolypty. Basqasy basqa, osy aeroportymyzdy Hrapunovqa salghyzbay-aq qoysaq ta bolghanday eken.

2000 jyly 21 shildede «Qazaq әdebiyeti» gazeti «Almatynyng qojayyndary kimder?» degen maqala basty. Qazaqtildi gazet tap sonday maqala basady dep oilamaghan Hrapunov qatty shoshyp ketti. Maqalany audartyp oqyp, talqygha salyp: «Mynau maghan sabaq boldy», - dep mәimónkelep shygha keldi. Shetin mәselening tigisin jatqyza jazylghan jauap ta kelip qaldy. Biraq bastalyp ketken pikirtalasqa toqtau bolghan joq. Qarap otyrsaq, sol maqalalar býgin de qyzyqty oqylady eken.

Bәlkim, onda aitylghan keybir problemalar qazir ishinara sheshimin de tapqan bolar. Tipti keybir búrys delingen mәsele dúrys bolyp ta shyqqan shyghar. Alayda Hrapunovtan qanday qoltanba qalghanyn bәrimizding de ishimiz sezip otyr. «Is bitti, qu kettinin» kerin keltirgen myrzanyng ornyn sipadyq ta qaldyq. Gazetter býginde ol turaly kýnde jazyp jatyr, biraq kózi bar kezdegi «Qazaq әdebiyetinin» jazghanynday eleng etkizbeydi. «Jau ketken son, qylyshyndy tasqa shap», - deydi múndayda qazaq.

«Almatynyng qojayyndary kimder?» degende eske әridegi  Núrqadilov te, beridegi Tasmaghambetov te emes, dәl Hrapunovtyng týsetini nesi eken? Tipti býgingi kýni de Almatyny sol Hrapunovtyng elesi kezip jýrgendey kórinetini qalay? Bir Almatyny basqarghanda, bir memleketti basqarghanday bolypty. Basqasy basqa, osy aeroportymyzdy Hrapunovqa salghyzbay-aq qoysaq ta bolghanday eken.

2000 jyly 21 shildede «Qazaq әdebiyeti» gazeti «Almatynyng qojayyndary kimder?» degen maqala basty. Qazaqtildi gazet tap sonday maqala basady dep oilamaghan Hrapunov qatty shoshyp ketti. Maqalany audartyp oqyp, talqygha salyp: «Mynau maghan sabaq boldy», - dep mәimónkelep shygha keldi. Shetin mәselening tigisin jatqyza jazylghan jauap ta kelip qaldy. Biraq bastalyp ketken pikirtalasqa toqtau bolghan joq. Qarap otyrsaq, sol maqalalar býgin de qyzyqty oqylady eken.

Bәlkim, onda aitylghan keybir problemalar qazir ishinara sheshimin de tapqan bolar. Tipti keybir búrys delingen mәsele dúrys bolyp ta shyqqan shyghar. Alayda Hrapunovtan qanday qoltanba qalghanyn bәrimizding de ishimiz sezip otyr. «Is bitti, qu kettinin» kerin keltirgen myrzanyng ornyn sipadyq ta qaldyq. Gazetter býginde ol turaly kýnde jazyp jatyr, biraq kózi bar kezdegi «Qazaq әdebiyetinin» jazghanynday eleng etkizbeydi. «Jau ketken son, qylyshyndy tasqa shap», - deydi múndayda qazaq.

Osydan on jyl búrynghy Almaty men qazirgi Almatyny tómendegi maqalalar toptamasyn oqy otyryp salystyrugha әbden bolady eken. Gazetti sol tústa shygharyp túrghan azamattardyng kelisimimen «Halyq sózinin» oqyrmandaryna qayyra úsynylyp otyrghan búl pikirtalastyng mәnin joymaghan jaqtary da az emes, qarap shyqsanyz. Ony bylay qoyghanda, ekinshi onjyldyqta tәuelsizdik kóshining qalay týzelip qalghanyn da bayqaysyz. Hrapunov ketkenmen, qala ornynda qaldy, endeshe sodan beri ne sheshilip, ne sheshilmegenin oy eleginen taghy bir ótkizip qoyghannyng artyghy joq dep bildik.

1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisinde qazaq jastarynyng negizgi úrany últtyq tensizdikti jon, qazaq tilinde basymdyq beru mәselesi bolghany belgili. Almatyda alangha shyqqan jastardy qaladaghy qazaq túrghyndarynyng basym kópshiligining ýisiz-kýisiz úzaq jyl sarsylyp jýretini, olardyng tipti tólqújatyn tirkeuding ózi zor beynet ekeni, tirkeude bolmaghan song júmysqa ornalasa almaytyny, júmysqa ornalasqan kýnde pәterge qoly jetpey, jataqhanalarda ondaghan jyl ómir keshetini ashyndyrghan edi. Sonday-aq, barlyq yqpaldy, basshy oryndarda, zauyt-fabrikalar men mekemelerde qazaqtardyng neken-sayaq úshyrasatyny, múndaghylardyng bәri derlik qazaq tilin bilmeytini narazylyqty órshitip, ashu-yzagha bóktirgendi. Osy kóterilisting tuyndau sebepteri izdestirilgende, múnday talap-tilekterding oryndy ekeni keninen dәleldenip, basshylardan qazaq tilin bilu talap etilip, qazaq júmysshylaryna túrghyn ýy beru, júmyspen qamtamasyz etu mәselesi de kýn tәrtibine qoyylghan bolatyn. Sonyng barysynda qazaq tiline memlekettik mәrtebe berilip, Almatydaghy qazaq túrghyndargha ýy nemese ýy salu ýshin jer bólinip, kәsiporyndar esigi aiqara ashyla bastaghan-dy. Keyinnen elimiz tәuelsizdigin alghan kezde bórkin aspangha atyp quanbaghan qazaq joq dese de bolady. Búryn Mәskeuding qysymy arqyly qazaq últy tensizdikke úshyrasa, qazaq tili shetqaqpay bolyp kelse, endi óz qolymyz óz auzymyzgha jetip, qaghanaghymyz qarq, saghanaghymyz sarq boldy degendey senimge әrkim-aq iyek artqany kýmәnsiz. Sóitip Almatydaghy kәsiporyndardyn, mekemelerding mamandary, júmysshylary qazaq jastarymen tolyghuyna keninen jol ashylatyny kýmәnsiz edi. Óitkeni, Almatydaghy ózge últ ókilderining atamekenine qaytu aghyny kýrt kýsheyip, enbekke qabiletti jastar negizinen qazaq bolyp qalyptasatynyna, sol kezende, endi onshaqty jyldan keyin elimizding bayyrghy astanasy Almatydaghy enbek oryndary auyldar men shet júrttardan aghylyp kelip jatqan qazaqtargha esigin aiqara ashatynyna eshkim shýbә keltirmegen-di. Óitkeni, sol kezenning ózinde-aq, Almaty qalasynda qazaqtan ózge últ ókilderining jastary kýrt siyrey týskeni onay angharylatyn.

Tәuelsizdik alghaly on jylday uaqyt boldy. 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisi kezinde alangha shyqqan jastardyng talap-tilegi men armany dәl osy Almatyda qalay jýzege asty? Qaladaghy últ mәselesi qalay sheshimin tauyp keledi? Osynday saualdargha jauap izdestirip, Almaty qalasynyng qazirgi ómirine kóz jibereyikshi.

Ras, búryn qalalyqtardyng basym kópshiligi qazaqtar emes edi. Al qazir kósheler men bazarlardaghy halyqtyng 80-90 payyzy qazaqtar ekenin angharu onay. Sonday-aq, qala ishindegi avtobustar men tramvaylardyng jýrgizushilerinen bastap, sauda oryndarynyn  kóbinde derlik qazaqtardyng istep jýrgeni birden bayqalady. 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisinen keyingi últ mәselesi jónindegi aitys-tartystardy qazaqtar saudagha beyim emes, sondyqtan da, sauda salasynda olar neken-sayaq, qazaqtar kәsiporyndarda  tehnikany iygeruge qúlyqsyz, olar negizinen, mal baghugha ghana beyimdelgen degendey uәj aitylsa, qazir múnday syltaulardyng mýlde qisynsyz, jala ekenin ómirding ózi kórsetip otyr. Syrttay qarasanyz, Almatydaghy tirlikting barlyq salasynda qazaqtardyn, әsirese qazaq jastarynyng basym ekendigin angharu qiyn emes.

Al qala әkimshiligining aitqandaryna zer salsaq, Almatyda júmyspen qamtu, adamdardyng tabys tabuyna qamqorlyq jasau jyldan-jylgha jaqsaryp keledi eken. Biylghy birinshi toqsanda qala ónerkәsibindegi óndiris kólemi respublikadaghy ortasha dengeyden asyp, 20 payyzgha jetip, iri jәne orta kәsiporyndar júmysynda ondy ózgerister bayqala bastaghan. Búl saladaghy óndiris kólemi 27 payyzgha kóterilipti. Yaghni, qaladaghy әrbir ekinshi kәsiporyn óndiris kólemin arttyruda. Biyl jyl basynan beri 25 ónerkәsiptik kәsiporyn ashylyp, 520 adam júmyspen qamtyldy. Alty kәsiporyn óndirisin qayta jandandyryp, búlarda 627 júmys orny qalpyna keltirilgen. Jalpy qalada kәsipkerlikpen 164 mynnan asa adam ainalysady eken. Ár toqsan sayyn olardyng sany 12 myngha ósip keledi. Sóitip, biylghy alghashqy toqsanda-aq 2000-gha juyq adam enbekpen qamtylyp, 9 myng adamdy júmyspen qamtu memlekettik tapsyrys boyynsha tender ótkiziletin bolyp otyr. Mine, múnday sandargha kóz jýgirtseniz, Almaty ómirinde jaqsy serpin qalyptasqanyn úghynasyz. Alayda búl ilgerileuding qazaqtargha qatysy shamaly ekendigine dәlelder az emes. Al osynau asqaq sandardyng astaryna últ mәselesine qyrynan ýnilseniz, kóptegen kýdikti jayttardy úghynbau mýmkin emes. Qala kóshelerindegi qaptaghan qazaqtargha qarap, olardyng jaghdayy ózge últ ókilderimen birdey degenge senu qiyn. Nege? Sebebi, júmys izdeushiler men júmyssyz qalghandardyng basym bóligi qazaqtar bolyp keledi de, júmys berushilerding basym kópshiligi ózge últ ókilderi.

Ras, әu basta jabayy bazar keninen qanat jayyp, Almaty túrghyndary jappay úsaq-týiekti saudalaugha kóshse, olardyng búl iske beyimdileri biraz uaqyttan keyin dýngirshekter ornatyp, túrmysyn, tabysyn edәuir jaqsartugha qol jetkizse, olardyng deni qazaq otbasylary edi. Qala әkimining sheshimi boyynsha Almaty kóshelerinen dýngirshekter týgeldey derlik alynyp tastaluyna oray, myndaghan qazaq otbasylary júmyssyzdar qataryn tolyqtyrdy. Al qala basshylarynyng sózine qaraghanda, múnday dýngirshekter qala sәnin búzatyn kórinedi, sondyqtan da búnday sauda oryndary negizinen kóp qabatty ýilerding astynghy qabatyndaghy pәterlerge oiystyrylghany jón. Demek, shaghyn bizneske qamqorlyq jasau, negizinen ýilerding astynghy qabatynan sauda ornyn úiymdastyrugha baghyttaluy tiyis. Mine, últtyq tensizdik osynday eleusiz mәseleden de qylang bere bastady. Nege? Sebebi, Almaty qalasynda 1990 jyldargha deyin qazaqtardyng ýles sany studentterdi qosyp eseptegende 20 payyzday ghana bolghan-dy. Demek, qaladaghy túrghyn ýilerding 90 payyzynda qazaqtar túrmaghan. Keyin túrghyn ýidi jekeshelendiru barysynda osynau 90 payyz týgeldey ózge últ ókilderining menshigine ótti. Al qalagha aghylghan qazaqtardyng biraz tiyn-tebeni barlary, ózge últ ókilderining basy artyq ýilerin qyp-qyzyl aqshagha satyp alugha mәjbýr bolyp keledi. Qaladaghy túrghyn ýiding negizi ózge últ túrghyndaryniki bolghandyqtan da, kóshedegi dýngirshekterdi sypyryp tastau barysynda negizinen qazaqtar tabystan qaghylyp, ózge últ ókilderi túrghyn ýilerinde sauda ornyn ashugha mýmkindik aldy.

Qaptaghan qala bazarlaryndaghy sauda jasaushylardyng basym bóligi qazaqtar bolsa, bazardaghy sauda orny ýshin tólem ay sayyn qymbattay týsude. Múnday tólemge shamasy jetpegender (múndaylardyng bәri derlik qazaqtar) bazar syrtynda sauda jasaugha mәjbýr bolsa, olardy polisiya  arqyly qualau men jazalau sharalary qoldanylghany, sonyng barysynda biyldyng ózinde birneshe mәrte qaqtyghystar bolghany mәlim. Jalpy, qalanyng bazarlary men sauda oryndaryna zer salsanyz, ózge últ ókilderining saudalaytyny iri, qymbat dýniyelikter, qazaqtardiki úsaq-týiek zattar ekenin de angharu qiyn emes. Osynday jәitke qarap-aq, qazaqtar men ózge últ ókilderining túrmysyn salystyrugha bolady.

Al júmyspen qamtugha kelsek, qalada búrynnan otbasynyng әr mýshesining túrghyn ýii bolghan ózge últ ókilderi bir ýiin jalgha berip, ekinshi ýiine biznes ornyn jasap, endi bir ýiin satyp, qarjylanyp jatqanyn bayqaysyz. Al qazaqtardyng basym kópshiliginde múnday ýy qory bolmaghandyqtan biznes ýshin qarjy kózi tabylmay, úsaq-týiek saudalaudan asa almay keledi. Búghan qarap ta últtyq tensizdikti ajyratugha bolmay ma? Bazbireuler múnday jәitting astaryn týsinbegendikten de qazaqtar bizneske beyim emes, olar jalqau, berekesiz, qúlyqsyz degendey jazghyrulardy ýsti-ýstine tópeleytinin qaytersiz.

Jә, qazaqtar bizneske beyim emes-aq bolsyn. Al ózgeler bizneske beyim be edi? Jalpy, Kenes zamanynda bәrimizding de sauda-sattyqqa degen kózqarasymyz ben beyimdiligimiz birdey qalyptasqan joq pa edi. Búl arada bir halyqty jalqau, ekinshisin isker deuge eshqanday negiz joq ekenin dәleldeu qiyn bolmasa kerek. Qazir qala kóshelerinde qaptaghan dýkender men meyramhanalardyn, dәrihana men ashanalardyng mandayshalaryna qazaqsha ataular japsyrylyp, búlardaghy qyzmet etushiler qazaq qyz-jigitteri ekenin jii bayqasanyz, qazaqtardyng túrmysy onala bastaghan-au dep oilauynyz da mýmkin. Al múnday jәitke zerdeley ýnilseniz, osynday sauda oryndarynyng qojalary ózge últ ókilderi de, qazaqtar tek jaldanushylar ghana ekenin biler ediniz. Múnday jәitten de tensizdikti angharugha bolady.

1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisinde til mәselesi óte qatty kóterilgen edi. Al osy til mәselesindegi tensizdik, kemsitushilik joyyldy ma? Qalanyng qatardaghy firmalarynan bastap, kәsiporyndar men basqaru mekemelerin, zang oryndaryn aralasanyz, qazaq tiline basymdyq beru tek sóz jýzinde ghana aitylyp, al is jýzinde, tipti, 1986 jylghydan da keri ketkenin angharasyz. 1986 jyldary mekemeler men kәsiporyndar basshylary men qyzmetkerleri arasynda qazaqtar úshyrassa, olardyng bәri derlik qazaq tilinde sóileytin edi. Al qazir, ras, zang oryndarynda, oqu, mәdeniyet sekildi birqatar salalarda qazaqtardyng sany basym bola bastaghan. Alayda, kóptegen mekemeler men kәsiporyndardaghy basshy oryndar men jauapty qyzmettegiler últy qazaq bolsa da, qazaqsha bilmeytinin jii úshyratasyz. 1986 jyly Almatyda qazaqtardyng ýles sany 20 payyz bolsa, qazir tólqújat oryndaryna tirkelgeni, tirkelmegeni bar, jalpy qalada túratyn halyqtyng 60-70 payyzdayy qazaq ekenin kósheler men bazarlargha kóz jýgirtip-aq angharugha bolady. Solay bolsa da, qalanyng әkimshilikteri men mekemelerinde, kәsiporyndarynda qazaq tilin biletinder mýlde az ekenin tandanarlyq-aq jayt. Tipti, basshylar kabiynetining aldynda otyratyn hatshy qyzdardyng ózin qazaq tilin bilmeytinderden iriktep alghanday kórinedi. Nege búlay? Búghan onday basshylardyng ózderi de jauap bere qoymaydy. «Isting bәri orys tilinde jýredi ghoy, onda túrghan ne bar», - dep qolyn silteydi. Shynynda da, basqaru mekemelerining basshylary ghana emes, býkil qyzmetkerler qúramynda qazaq tilin biletinderding ózi sausaqpen sanarlyqtay ghana bolyp qalyptasypty. Almaty qalasynyng әkimi V.V.Hrapunovtyng ózi qazaqsha bilmegen son, ózge basshylar da soghan myqtap elikteytin bolsa kerek. Sóitip, qalada qazmetke negizinen qazaq tilin bilmeytinderdi tandap alu - Almatyda «modagha» ainalghangha úqsaydy.

Juyqta qalanyng Bostandyq audanyndaghy qazaq tili qoghamynyng úiymdastyruymen bolghan «Dóngelek ýstelge» qatysqanymda, qalanyng basshy oryndarynda qazaq tilin bilmeytinder qaptap ketken, tipti, 1986 jylghyday qazaq mektepteri men qazaq balabaqshalaryna qamqorlyq kemshin bolyp kele jatqany, kóptegen qazaqtardyng balalaryn qazaq mektebinen alyp, jappay orys mektebine bere bastaghany, qazaq mektebinde oqityndardyng bolashaghy búlynghyr degendey pikir, әsirese, basshy oryndarda myqtap qalyptasqany keninen sóz boldy. Alayda «Dóngelek ýstelge» qatysushylar múnday kelensizdikti jon joldaryn taba almady. Óitkeni, qalanyng әkimi V.V.Hrapunovtan bastap, Almatynyng 6 audanynyng basshylarynyng kóbi qazaqsha bilmegendikten, til mәselesi tek sóz jýzinde ghana aityla salatyn әdetke ainalghany әrkimge-aq týsinikti bolsa kerek. Mәselen, Medeu audanynyng әkimi V.Vasiliev, Áuezov audanynyng әkimi V.Ustugov, Týrksib audanynyng әkimi V.Malinovskiy qalada kóp jyl basshy qyzmette jýrse de qazaq tilin mengermegen. Til sayasaty batyl jýrgizilse, múnday basshylar endigi ne qazaqsha sayrap ketetini, ne mansabymen birjolata qoshtasatyna týsinikti.

Songhy jyldary Almatydaghy Ózbekstannan, Qytaydan, Týrkiyadan, Mongholstannan jәne Qazaqstannyng shalghay audandarynan san myndaghan qazaqtar kóship kelgeni, әli de kóship kelip jatqany, al olardyng basym kópshiligi oryssha bilmeytini belgili. Al V.Vasiliev, V.Ustugov sekildi әkimder qarapayym azamattarmen tilmash arqyly bolsa da sóilesuge niyet bildirip qabyldamaytyny, olardyng talap-tilegin óz qúlaghymen estigisi de kelmeytini jóninde renishter az estilmeydi. Tipti, qalanyng kóshi-qon departamentining bastyghy Svetlana Idirisovanyng da, orynbasarynyng da qazaqsha mýlde bilmeytindikten orysshagha shorqaq oralmandarmen auyldan kóship kelgen qazaq túrghyndarynyng tildese almay, sergeldenge týsip jýrgenin aitsaq, búghan ekining biri sene qoymauy da mýmkin. Biraq búl da ashy shyndyq. Sonda Vasiliev, Ustugov, Idirisova, Malinovskiy sekildilerding qandaylyq qadyr-qasiyeti erekshe әspettelip, әkim, departament basshysy bolyp taghayyndalyp otyr? Qazaq tilin bilmegenderi ýshin be? Qalanyng basqaru oryndaryn aralasanyz osy sekildi qazaqsha bilmeytin basshylar men qyzmetkerlerden ayaq alyp jýre almaysyz. Olardyng arasynda qazaqshagha shorqaq qazaq jigitteri men qyzdary da az úshyraspaydy. Al qazaqshagha da, orysshagha da jetik nebir bilikti mamandar, tipti, ghylym kandidattaryna deyin bazarlarda nemese júmyssyz jýrgeni ras.

Mine, osynday kereghar qúbylys beleng alghandyqtan da bayyrghy astanada qazaq tili ghana emes, qazaqtyng últtyq kadrlary da shetqaqpay boluy barghan sayyn kórinude. Qaladaghy negizgi júmys beretin kәsiporyndar men tabysty salalardyng bәri derlik ózge últ ókilderining iyeligine kóshkeni tәuelsizdigimizge on jyl tolghan kezende tandanarlyq jayt emes pe? Mәselen, Almaty auyr mashina jasau zauytynda búryn san myndaghan júmysshy enbek etse, qazir olardyng sany eki-ýsh ese qysqaryp, búl kәsiporyn aksionerlik qogham bolyp qúrylghan. Onyng preziydenti V.Sulimenovten bastap basqaru apparaty men tabysty oryndar ózge últ ókilderinen tandalghan kadrlarmen jasaqtalghan.

Áriyne, qysqaru barysynda eng birinshi qazaq júmysshylary men qazaq mamandary yghystyrylghan. Kәsiporynnyng әkimshiligi ornalasqan tórt qabatty enseli ghimarattaghy qaptaghan kabiynetterden qazaqsha biletinderdi bylay qoyyp, iyisi qazaqty úshyrata almaysyz. Áriyne, enbek ornyn kim basqarsa, ol ózining ainalasyna tuystary men jekjattaryn, dos-jarandaryn toptastyratyny qazir búljymas zandylyqqa ainalyp bara jatqanyn dәleldeu qiyn bolmasa kerek. Enbek orny men mekemening birinshi basshysy evrey bolsa, búl újym negizinen evreylerden, orys bolsa orystardan, úighyr bolsa úighyrlardan, týrik bolsa týrikterden qalyptasatyny belgili jayt. Bir kezde aty әigili bolghan Almaty maqta-mata kombinatyn kenes zamanynda Aleksandra Zayseva basqarsa, qazir onyng negizinde qúrylghan aksionerlik qoghamnyng basshysy da osy kisi. Demek, oghan búl kýnderi qazaq júmysshylary men mamandaryn iriktep al degendey talap qoy eshqanday qisyngha kelmeydi. Sonday-aq «Elektromash» zauyty aksionerlik qoghamynyng basshysy Viktor Ikonovqa, «Remdortehnika», «Mashina jasau» zauyttary sekildi iri kәsiporyndar basshylary V.Shiryavqa, Geliman Yusupovke qazaqqa qamqorlyq jasa dep qalay aitugha bolady? Sol sekildi «Etalon», «Qyzyl tu» sekildi kәsiporyndardyng birinshi basshylary O.Vasiliev, A.Milutiyn, qalanyng sanitarlyq epiydemiologiyalyq stansiyasynyng bastyghy V.Merker, әriyne, eng birinshi ózining aghayyndaryna qamqor bolugha tyrysatyny zandylyq. Múnday kәsiporyndardan qysqarugha birinshi kezekte qazaq kadrlary men júmysshylary ilikkeni aitpasaq ta týsinikti. Jalpy, kәsiporyndardy onyng basshylary aksionerlik qoghamgha, seriktestikke ainaldyru nemese bankrotqa týsiru arqyly ózderining basybayly menshigi etip iyelenuge úmtylatynyn boljau qiyn emes.

Búl kýnderi bizneste de, sauda әleminde de, óndiriste de eng tiyimdi sala azyq-týlik ekeni әrkimge belgili. Al Almatydaghy ashytqy zauytynyng basshysy Yuriy Yagutkiyn, margarin zauyty aksionerlik qoghamynyng preziydenti Evgeniy Bibikov, shay zauyty seriktestigining basshysy Yu.Djey, әigili araq-sharap óndiretin «Bahus» kәsipornynyng basshysy Korepetyan bolsa, olar birinshi kezekte júmysqa óz qandastaryn tartatynyn aitpay-aq úghynugha bolmay ma? Demek, múnday kәsiporyndarda búl kýnderi qazaq júmysshylaryn enbekke tartu jóninde talap qondyng joldary sarqylghanyn úghynu da qiyn emes. Sonday-aq janadan ashylyp jatqan kolbasa, mayonez, týrli susyndar dayyndaytyn iri firmalardyng qojalarynyng da barlyghy derlik qazaq emes. Tipti, Almatydaghy uaqytsha avtotúraq aksionerlik qoghamynyng basshysy Igori Grachevten bastap, túrghyn ýi-kommunaldy sharuashylyghynyng basshysy Elena Simonovagha deyin su jýiesi qúrylymynyng basshysy Vasiliy Zuevtan bastap memlekettik energiya baqylau qúrylymynyng basshysy Anatoliy Bajenevke deyin enbek ornyna qazaqtardy tartugha qúlyqsyz ekenin aiyp etip tagha almaysyz. Óitkeni, búl salalardaghy júmys oryndary basshylardyng óz qandastarynan artylsa ghana qazaqtargha búiyrmaq. Jәne múnday kәsiporyndarda tabysy az, auyr enbekti qajet etetin salalarda ghana qazaqtar júmysqa tartyluda. Jalpy, Almatydaghy kez kelgen kәsiporynda qazaqtardyng ýles sany 20-30 payyzdan artpasa, múnyng ózi kәsiporyndaghy  eng auyr, tabyssyz júmys ornyn kórsetedi. Al tabysty salada basshylardyng qandastarynyng kempir-shaldaryna deyin enbek etip jýruinin, Almatygha, tipti, alys-jaqyn shetjúrttardan san myndaghan últ ókilderining aghylyp kelip jaqsy tabysqa keneluining qúpiyasy osynday ýrdiste jatsa kerek.

Onyng ýstine, qazir biraz mekemeler men óndiris salalarynyng basshylary qazaq bolsa, endi olardy yghystyru ýrdis bola bastaghanyn da angharugha bolady. Qazaq tili qoghamy qyzmetkerleri arasynda «til sayasatyn kim belsendi jýrgizse, sol qyzmetimen, mansabymen qoshtasady» degen mәtel beker aitylyp jýrgen joq. Mәselen, Týrkisib audanynyng bayyrghy әkimi Saghadilda Hasenov qazaq tiline basa mәn bergendigi ýshin de ornynan quylghangha úqsaydy. Hasenovting sonynan qazaqtildi qyzmetkerler de alastalghany týsinikti. Bir sózben aitqanda, qaladaghy «jilikting mayly basy» tabysty salalar basshylyghynan qazaq kadrlary týgeldey derlik shettetile bastaghan.

Ras, qala әkimi V.Hrapunovtyng qalanyng tazalyghy men sәn-saltanatyn saqtau jolynda aitarlyqtay sharalar úiymdastyryp jatqandyghy qazir basa aityluda. Al qala kóshelerin asfalittap, betondap retke keltirip jýrgen júmysshylargha zer salynyzshy. Olardyng arasynan qazaqtardy óte siyrek úshyratasyz. Nege? Sebebi týsinikti. Qalanyng kógaldandyru jýiesin Anatoliy Karpov basqaryp otyr. Osy sekildi telefon qyzmeti jylu-kommunaldyq jýiesi, biznes sekildi salalardyng basynan da qazaqtardy kóre almaysyz.

Al qazaq basshylardyng shettetilui degeniniz, qazaq qyzmetkerler men júmysshylardyng júmyssyz qaluy ekenin de aitpay-aq úghynugha bolady. Osynday jәitterge kóz jýgirtseniz, Almaty qalasynyng negizgi qojayyndary qazaqtar emes ekenin, sondyqtan da qazaqtar júmyssyzdardyng 99 payyzyn qúrap otyrghanyn da úghynu qiyn bolmas.

1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisinde Almatydaghy qalyptasqan naq osynday jaghdaylargha ashynghan jastardy alangha shygharghan patriottyq sezimdi oy eleginen ótkizgende, sol bozdaqtardyng arman-tilegi elimiz tәuelsizdikke qol jetkizgeli on jyl uaqyt ótse de oryndalmay kele jatqanday kórinedi. Tipti, býkil әlemge әigili bolghan, úly imperiyany silkiniske bastaghan Almatynyng bas alanynda qazaq jastary últtyq tensizdikti jondy әli kýnge deyin aityp jýrgendey seziledi. Osy alangha ornatylghan asqaq biyik Tәuelsizdik monumentining qarsy betindegi aibarly ghimarattaghy qalalyq әkimshilikting qaptaghan kabiynetterinde qazaqsha biletinder neken-sayaq úshyrasatyny býgingi jastardy da qynjyldyrmaydy deuge bola ma?

Al múny retteuding qanday amal-aylasy bar, ony Ýkimet pen basqaru oryndary oilastyra qoyar ma eken? Almaty qalasyndaghy qazaq júrtshylyghynyng pikirine sýiensek, Ýkimetting ózi últ mәselesin mýlde esten shygharyp alghandyqtan, múnday jәitke mәn berui de neghaybyl. Óitkeni, Ýkimet mýsheleri men ondaghy apparattyng mamandary men qyzmetkerlerining basym kópshiligi qazaq tilin bilmeytin sheneunikter degendey renishti de jii estiytin boldyq. Qalay degenmen de, múnday búra tartushylyqtyng aldyn alu, últ mәselesine den qong zaman talabyna ainalatyny da kýmәnsiz. Tek, 1986 jylghy jeltoqsandaghyday dýrbeleng kýshimen emes, zandylyq, týsinistik negizinde búl mәseleni bayypty týrde sheshu ghaniybet bolar edi.

IYә, Almaty qojayyndary kimder? Áriyne, bas әkim V.Hrapunov pen qala audandarynyng әkimderi, týrli salalar men kәsiporyndardyn, firmalardyng basshylary, bir sózben aitqanda, bastyqtar men qaltaly baylar emes pe? Al bas әkim Hrapunov qanday basshy? Múnday saualgha mәdeniyetti, inabatty, biyazy minezdi, qala sharuashylyghyn dóngeletip jýrgizip otyrghan iskerligi basym basshy degendey jauaptar da az estilmeydi. Búl arada tyrnaq astynan kir izdep, onyng qyzmetinen ilik tabudy niyet etip otyrghan joqpyn. Almatynyng qojalary kimder ekenin aiqyndap, olardyng qala túrghyndarymen ara-qatynasyn býkpesiz ashyp aita bilsek, últ, til mәselesinde qordalanyp kele jatqan biraz jәitter bar ekenin úghynugha bolady-au degen oidamyn.

Jalpy sóz bostandyghy, baspasóz bostandyghy túrghysynan da, elimizding negizgi Zany túrghysynan da búl pikirding jariyalanuy demokratiyalyq ýrdiske sayady. Demek, mening búl zerdeleulerim býtindey bir gazetting ústanghan kózqarasy degendey birjaqty pikir tumasa kerek. Solay bolsa da, Almaty túrghyndarynyng pikirlerimen oraylasqan búl maqala basqaru oryndarynyng nazaryna alynsa, ontayly baghyt-baghdar izdestirilui de әbden mýmkin.

Quanbek BOQAEV

21.07.2000 j.

«Halyq sózi» gazeti