«الماتىنىڭ قوجايىندارى كىمدەر؟» دەگەندە ەسكە ارىدەگى  نۇرقادىلوۆ تە، بەرىدەگى تاسماعامبەتوۆ تە ەمەس، ءدال حراپۋنوۆتىڭ تۇسەتىنى نەسى ەكەن؟ ءتىپتى بۇگىنگى كۇنى دە الماتىنى سول حراپۋنوۆتىڭ ەلەسى كەزىپ جۇرگەندەي كورىنەتىنى قالاي؟ ءبىر الماتىنى باسقارعاندا، ءبىر مەملەكەتتى باسقارعانداي بولىپتى. باسقاسى باسقا، وسى اەروپورتىمىزدى حراپۋنوۆقا سالعىزباي-اق قويساق تا بولعانداي ەكەن.

2000 جىلى 21 شىلدەدە «قازاق ادەبيەتى» گازەتى «الماتىنىڭ قوجايىندارى كىمدەر؟» دەگەن ماقالا باستى. قازاقتىلدى گازەت تاپ سونداي ماقالا باسادى دەپ ويلاماعان حراپۋنوۆ قاتتى شوشىپ كەتتى. ماقالانى اۋدارتىپ وقىپ، تالقىعا سالىپ: «مىناۋ ماعان ساباق بولدى»، - دەپ مايموڭكەلەپ شىعا كەلدى. شەتىن ماسەلەنىڭ تىگىسىن جاتقىزا جازىلعان جاۋاپ تا كەلىپ قالدى. بىراق باستالىپ كەتكەن پىكىرتالاسقا توقتاۋ بولعان جوق. قاراپ وتىرساق، سول ماقالالار بۇگىن دە قىزىقتى وقىلادى ەكەن.

بالكىم، وندا ايتىلعان كەيبىر پروبلەمالار قازىر ءىشىنارا شەشىمىن دە تاپقان بولار. ءتىپتى كەيبىر بۇرىس دەلىنگەن ماسەلە دۇرىس بولىپ تا شىققان شىعار. الايدا حراپۋنوۆتان قانداي قولتاڭبا قالعانىن ءبارىمىزدىڭ دە ءىشىمىز سەزىپ وتىر. «ءىس ءبىتتى، قۋ كەتتىنىڭ» كەرىن كەلتىرگەن مىرزانىڭ ورنىن سيپادىق تا قالدىق. گازەتتەر بۇگىندە ول تۋرالى كۇندە جازىپ جاتىر، بىراق كوزى بار كەزدەگى «قازاق ادەبيەتىنىڭ» جازعانىنداي ەلەڭ ەتكىزبەيدى. «جاۋ كەتكەن سوڭ، قىلىشىڭدى تاسقا شاپ»، - دەيدى مۇندايدا قازاق.

«الماتىنىڭ قوجايىندارى كىمدەر؟» دەگەندە ەسكە ارىدەگى  نۇرقادىلوۆ تە، بەرىدەگى تاسماعامبەتوۆ تە ەمەس، ءدال حراپۋنوۆتىڭ تۇسەتىنى نەسى ەكەن؟ ءتىپتى بۇگىنگى كۇنى دە الماتىنى سول حراپۋنوۆتىڭ ەلەسى كەزىپ جۇرگەندەي كورىنەتىنى قالاي؟ ءبىر الماتىنى باسقارعاندا، ءبىر مەملەكەتتى باسقارعانداي بولىپتى. باسقاسى باسقا، وسى اەروپورتىمىزدى حراپۋنوۆقا سالعىزباي-اق قويساق تا بولعانداي ەكەن.

2000 جىلى 21 شىلدەدە «قازاق ادەبيەتى» گازەتى «الماتىنىڭ قوجايىندارى كىمدەر؟» دەگەن ماقالا باستى. قازاقتىلدى گازەت تاپ سونداي ماقالا باسادى دەپ ويلاماعان حراپۋنوۆ قاتتى شوشىپ كەتتى. ماقالانى اۋدارتىپ وقىپ، تالقىعا سالىپ: «مىناۋ ماعان ساباق بولدى»، - دەپ مايموڭكەلەپ شىعا كەلدى. شەتىن ماسەلەنىڭ تىگىسىن جاتقىزا جازىلعان جاۋاپ تا كەلىپ قالدى. بىراق باستالىپ كەتكەن پىكىرتالاسقا توقتاۋ بولعان جوق. قاراپ وتىرساق، سول ماقالالار بۇگىن دە قىزىقتى وقىلادى ەكەن.

بالكىم، وندا ايتىلعان كەيبىر پروبلەمالار قازىر ءىشىنارا شەشىمىن دە تاپقان بولار. ءتىپتى كەيبىر بۇرىس دەلىنگەن ماسەلە دۇرىس بولىپ تا شىققان شىعار. الايدا حراپۋنوۆتان قانداي قولتاڭبا قالعانىن ءبارىمىزدىڭ دە ءىشىمىز سەزىپ وتىر. «ءىس ءبىتتى، قۋ كەتتىنىڭ» كەرىن كەلتىرگەن مىرزانىڭ ورنىن سيپادىق تا قالدىق. گازەتتەر بۇگىندە ول تۋرالى كۇندە جازىپ جاتىر، بىراق كوزى بار كەزدەگى «قازاق ادەبيەتىنىڭ» جازعانىنداي ەلەڭ ەتكىزبەيدى. «جاۋ كەتكەن سوڭ، قىلىشىڭدى تاسقا شاپ»، - دەيدى مۇندايدا قازاق.

وسىدان ون جىل بۇرىنعى الماتى مەن قازىرگى الماتىنى تومەندەگى ماقالالار توپتاماسىن وقي وتىرىپ سالىستىرۋعا ابدەن بولادى ەكەن. گازەتتى سول تۇستا شىعارىپ تۇرعان ازاماتتاردىڭ كەلىسىمىمەن «حالىق ءسوزىنىڭ» وقىرماندارىنا قايىرا ۇسىنىلىپ وتىرعان بۇل پىكىرتالاستىڭ ءمانىن جويماعان جاقتارى دا از ەمەس، قاراپ شىقساڭىز. ونى بىلاي قويعاندا، ەكىنشى ونجىلدىقتا تاۋەلسىزدىك كوشىنىڭ قالاي تۇزەلىپ قالعانىن دا بايقايسىز. حراپۋنوۆ كەتكەنمەن، قالا ورنىندا قالدى، ەندەشە سودان بەرى نە شەشىلىپ، نە شەشىلمەگەنىن وي ەلەگىنەن تاعى ءبىر وتكىزىپ قويعاننىڭ ارتىعى جوق دەپ بىلدىك.

1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە قازاق جاستارىنىڭ نەگىزگى ۇرانى ۇلتتىق تەڭسىزدىكتى جويۋ، قازاق تىلىندە باسىمدىق بەرۋ ماسەلەسى بولعانى بەلگىلى. الماتىدا الاڭعا شىققان جاستاردى قالاداعى قازاق تۇرعىندارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ءۇيسىز-كۇيسىز ۇزاق جىل سارسىلىپ جۇرەتىنى، ولاردىڭ ءتىپتى تولقۇجاتىن تىركەۋدىڭ ءوزى زور بەينەت ەكەنى، تىركەۋدە بولماعان سوڭ جۇمىسقا ورنالاسا المايتىنى، جۇمىسقا ورنالاسقان كۇندە پاتەرگە قولى جەتپەي، جاتاقحانالاردا ونداعان جىل ءومىر كەشەتىنى اشىندىرعان ەدى. سونداي-اق، بارلىق ىقپالدى، باسشى ورىنداردا، زاۋىت-فابريكالار مەن مەكەمەلەردە قازاقتاردىڭ نەكەن-ساياق ۇشىراساتىنى، مۇنداعىلاردىڭ ءبارى دەرلىك قازاق ءتىلىن بىلمەيتىنى نارازىلىقتى ءورشىتىپ، اشۋ-ىزاعا بوكتىرگەندى. وسى كوتەرىلىستىڭ تۋىنداۋ سەبەپتەرى ىزدەستىرىلگەندە، مۇنداي تالاپ-تىلەكتەردىڭ ورىندى ەكەنى كەڭىنەن دالەلدەنىپ، باسشىلاردان قازاق ءتىلىن ءبىلۋ تالاپ ەتىلىپ، قازاق جۇمىسشىلارىنا تۇرعىن ءۇي بەرۋ، جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى دە كۇن تارتىبىنە قويىلعان بولاتىن. سونىڭ بارىسىندا قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلىپ، الماتىداعى قازاق تۇرعىندارعا ءۇي نەمەسە ءۇي سالۋ ءۇشىن جەر ءبولىنىپ، كاسىپورىندار ەسىگى ايقارا اشىلا باستاعان-دى. كەيىننەن ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن العان كەزدە بوركىن اسپانعا اتىپ قۋانباعان قازاق جوق دەسە دە بولادى. بۇرىن ماسكەۋدىڭ قىسىمى ارقىلى قازاق ۇلتى تەڭسىزدىككە ۇشىراسا، قازاق ءتىلى شەتقاقپاي بولىپ كەلسە، ەندى ءوز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتىپ، قاعاناعىمىز قارق، ساعاناعىمىز سارق بولدى دەگەندەي سەنىمگە اركىم-اق يەك ارتقانى كۇمانسىز. ءسويتىپ الماتىداعى كاسىپورىنداردىڭ، مەكەمەلەردىڭ ماماندارى، جۇمىسشىلارى قازاق جاستارىمەن تولىعۋىنا كەڭىنەن جول اشىلاتىنى كۇمانسىز ەدى. ويتكەنى، الماتىداعى وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ اتامەكەنىنە قايتۋ اعىنى كۇرت كۇشەيىپ، ەڭبەككە قابىلەتتى جاستار نەگىزىنەن قازاق بولىپ قالىپتاساتىنىنا، سول كەزەڭدە، ەندى ونشاقتى جىلدان كەيىن ەلىمىزدىڭ بايىرعى استاناسى الماتىداعى ەڭبەك ورىندارى اۋىلدار مەن شەت جۇرتتاردان اعىلىپ كەلىپ جاتقان قازاقتارعا ەسىگىن ايقارا اشاتىنىنا ەشكىم ءشۇبا كەلتىرمەگەن-ءدى. ويتكەنى، سول كەزەڭنىڭ وزىندە-اق، الماتى قالاسىندا قازاقتان وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ جاستارى كۇرت سيرەي تۇسكەنى وڭاي اڭعارىلاتىن.

تاۋەلسىزدىك العالى ون جىلداي ۋاقىت بولدى. 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە الاڭعا شىققان جاستاردىڭ تالاپ-تىلەگى مەن ارمانى ءدال وسى الماتىدا قالاي جۇزەگە استى؟ قالاداعى ۇلت ماسەلەسى قالاي شەشىمىن تاۋىپ كەلەدى؟ وسىنداي ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەستىرىپ، الماتى قالاسىنىڭ قازىرگى ومىرىنە كوز جىبەرەيىكشى.

راس، بۇرىن قالالىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقتار ەمەس ەدى. ال قازىر كوشەلەر مەن بازارلارداعى حالىقتىڭ 80-90 پايىزى قازاقتار ەكەنىن اڭعارۋ وڭاي. سونداي-اق، قالا ىشىندەگى اۆتوبۋستار مەن ترامۆايلاردىڭ جۇرگىزۋشىلەرىنەن باستاپ، ساۋدا ورىندارىنىڭ  كوبىندە دەرلىك قازاقتاردىڭ ىستەپ جۇرگەنى بىردەن بايقالادى. 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىنگى ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى ايتىس-تارتىستاردى قازاقتار ساۋداعا بەيىم ەمەس، سوندىقتان دا، ساۋدا سالاسىندا ولار نەكەن-ساياق، قازاقتار كاسىپورىنداردا  تەحنيكانى يگەرۋگە قۇلىقسىز، ولار نەگىزىنەن، مال باعۋعا عانا بەيىمدەلگەن دەگەندەي ءۋاج ايتىلسا، قازىر مۇنداي سىلتاۋلاردىڭ مۇلدە قيسىنسىز، جالا ەكەنىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر. سىرتتاي قاراساڭىز، الماتىداعى تىرلىكتىڭ بارلىق سالاسىندا قازاقتاردىڭ، اسىرەسە قازاق جاستارىنىڭ باسىم ەكەندىگىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

ال قالا اكىمشىلىگىنىڭ ايتقاندارىنا زەر سالساق، الماتىدا جۇمىسپەن قامتۋ، ادامداردىڭ تابىس تابۋىنا قامقورلىق جاساۋ جىلدان-جىلعا جاقسارىپ كەلەدى ەكەن. بيىلعى ءبىرىنشى توقساندا قالا ونەركاسىبىندەگى ءوندىرىس كولەمى رەسپۋبليكاداعى ورتاشا دەڭگەيدەن اسىپ، 20 پايىزعا جەتىپ، ءىرى جانە ورتا كاسىپورىندار جۇمىسىندا وڭدى وزگەرىستەر بايقالا باستاعان. بۇل سالاداعى ءوندىرىس كولەمى 27 پايىزعا كوتەرىلىپتى. ياعني، قالاداعى ءاربىر ەكىنشى كاسىپورىن ءوندىرىس كولەمىن ارتتىرۋدا. بيىل جىل باسىنان بەرى 25 ونەركاسىپتىك كاسىپورىن اشىلىپ، 520 ادام جۇمىسپەن قامتىلدى. التى كاسىپورىن ءوندىرىسىن قايتا جانداندىرىپ، بۇلاردا 627 جۇمىس ورنى قالپىنا كەلتىرىلگەن. جالپى قالادا كاسىپكەرلىكپەن 164 مىڭنان اسا ادام اينالىسادى ەكەن. ءار توقسان سايىن ولاردىڭ سانى 12 مىڭعا ءوسىپ كەلەدى. ءسويتىپ، بيىلعى العاشقى توقساندا-اق 2000-عا جۋىق ادام ەڭبەكپەن قامتىلىپ، 9 مىڭ ادامدى جۇمىسپەن قامتۋ مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا تەندەر وتكىزىلەتىن بولىپ وتىر. مىنە، مۇنداي ساندارعا كوز جۇگىرتسەڭىز، الماتى ومىرىندە جاقسى سەرپىن قالىپتاسقانىن ۇعىناسىز. الايدا بۇل ىلگەرىلەۋدىڭ قازاقتارعا قاتىسى شامالى ەكەندىگىنە دالەلدەر از ەمەس. ال وسىناۋ اسقاق سانداردىڭ استارىنا ۇلت ماسەلەسىنە قىرىنان ۇڭىلسەڭىز، كوپتەگەن كۇدىكتى جايتتاردى ۇعىنباۋ مۇمكىن ەمەس. قالا كوشەلەرىندەگى قاپتاعان قازاقتارعا قاراپ، ولاردىڭ جاعدايى وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن بىردەي دەگەنگە سەنۋ قيىن. نەگە؟ سەبەبى، جۇمىس ىزدەۋشىلەر مەن جۇمىسسىز قالعانداردىڭ باسىم بولىگى قازاقتار بولىپ كەلەدى دە، جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى وزگە ۇلت وكىلدەرى.

راس، ءاۋ باستا جابايى بازار كەڭىنەن قانات جايىپ، الماتى تۇرعىندارى جاپپاي ۇساق-تۇيەكتى ساۋدالاۋعا كوشسە، ولاردىڭ بۇل ىسكە بەيىمدىلەرى ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن دۇڭگىرشەكتەر ورناتىپ، تۇرمىسىن، تابىسىن ەداۋىر جاقسارتۋعا قول جەتكىزسە، ولاردىڭ دەنى قازاق وتباسىلارى ەدى. قالا اكىمىنىڭ شەشىمى بويىنشا الماتى كوشەلەرىنەن دۇڭگىرشەكتەر تۇگەلدەي دەرلىك الىنىپ تاستالۋىنا وراي، مىڭداعان قازاق وتباسىلارى جۇمىسسىزدار قاتارىن تولىقتىردى. ال قالا باسشىلارىنىڭ سوزىنە قاراعاندا، مۇنداي دۇڭگىرشەكتەر قالا ءسانىن بۇزاتىن كورىنەدى، سوندىقتان دا بۇنداي ساۋدا ورىندارى نەگىزىنەن كوپ قاباتتى ۇيلەردىڭ استىڭعى قاباتىنداعى پاتەرلەرگە ويىستىرىلعانى ءجون. دەمەك، شاعىن بيزنەسكە قامقورلىق جاساۋ، نەگىزىنەن ۇيلەردىڭ استىڭعى قاباتىنان ساۋدا ورنىن ۇيىمداستىرۋعا باعىتتالۋى ءتيىس. مىنە، ۇلتتىق تەڭسىزدىك وسىنداي ەلەۋسىز ماسەلەدەن دە قىلاڭ بەرە باستادى. نەگە؟ سەبەبى، الماتى قالاسىندا 1990 جىلدارعا دەيىن قازاقتاردىڭ ۇلەس سانى ستۋدەنتتەردى قوسىپ ەسەپتەگەندە 20 پايىزداي عانا بولعان-دى. دەمەك، قالاداعى تۇرعىن ۇيلەردىڭ 90 پايىزىندا قازاقتار تۇرماعان. كەيىن تۇرعىن ءۇيدى جەكەشەلەندىرۋ بارىسىندا وسىناۋ 90 پايىز تۇگەلدەي وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ مەنشىگىنە ءوتتى. ال قالاعا اعىلعان قازاقتاردىڭ ءبىراز تيىن-تەبەنى بارلارى، وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ باسى ارتىق ۇيلەرىن قىپ-قىزىل اقشاعا ساتىپ الۋعا ءماجبۇر بولىپ كەلەدى. قالاداعى تۇرعىن ءۇيدىڭ نەگىزى وزگە ۇلت تۇرعىندارىنىكى بولعاندىقتان دا، كوشەدەگى دۇڭگىرشەكتەردى سىپىرىپ تاستاۋ بارىسىندا نەگىزىنەن قازاقتار تابىستان قاعىلىپ، وزگە ۇلت وكىلدەرى تۇرعىن ۇيلەرىندە ساۋدا ورنىن اشۋعا مۇمكىندىك الدى.

قاپتاعان قالا بازارلارىنداعى ساۋدا جاساۋشىلاردىڭ باسىم بولىگى قازاقتار بولسا، بازارداعى ساۋدا ورنى ءۇشىن تولەم اي سايىن قىمباتتاي تۇسۋدە. مۇنداي تولەمگە شاماسى جەتپەگەندەر (مۇندايلاردىڭ ءبارى دەرلىك قازاقتار) بازار سىرتىندا ساۋدا جاساۋعا ءماجبۇر بولسا، ولاردى پوليتسيا  ارقىلى قۋالاۋ مەن جازالاۋ شارالارى قولدانىلعانى، سونىڭ بارىسىندا بيىلدىڭ وزىندە بىرنەشە مارتە قاقتىعىستار بولعانى ءمالىم. جالپى، قالانىڭ بازارلارى مەن ساۋدا ورىندارىنا زەر سالساڭىز، وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ساۋدالايتىنى ءىرى، قىمبات دۇنيەلىكتەر، قازاقتاردىكى ۇساق-تۇيەك زاتتار ەكەنىن دە اڭعارۋ قيىن ەمەس. وسىنداي جايتكە قاراپ-اق، قازاقتار مەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ تۇرمىسىن سالىستىرۋعا بولادى.

ال جۇمىسپەن قامتۋعا كەلسەك، قالادا بۇرىننان وتباسىنىڭ ءار مۇشەسىنىڭ تۇرعىن ءۇيى بولعان وزگە ۇلت وكىلدەرى ءبىر ءۇيىن جالعا بەرىپ، ەكىنشى ۇيىنە بيزنەس ورنىن جاساپ، ەندى ءبىر ءۇيىن ساتىپ، قارجىلانىپ جاتقانىن بايقايسىز. ال قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگىندە مۇنداي ءۇي قورى بولماعاندىقتان بيزنەس ءۇشىن قارجى كوزى تابىلماي، ۇساق-تۇيەك ساۋدالاۋدان اسا الماي كەلەدى. بۇعان قاراپ تا ۇلتتىق تەڭسىزدىكتى اجىراتۋعا بولماي ما؟ بازبىرەۋلەر مۇنداي ءجايتتىڭ استارىن تۇسىنبەگەندىكتەن دە قازاقتار بيزنەسكە بەيىم ەمەس، ولار جالقاۋ، بەرەكەسىز، قۇلىقسىز دەگەندەي جازعىرۋلاردى ءۇستى-ۇستىنە توپەلەيتىنىن قايتەرسىز.

ءجا، قازاقتار بيزنەسكە بەيىم ەمەس-اق بولسىن. ال وزگەلەر بيزنەسكە بەيىم بە ەدى؟ جالپى، كەڭەس زامانىندا ءبارىمىزدىڭ دە ساۋدا-ساتتىققا دەگەن كوزقاراسىمىز بەن بەيىمدىلىگىمىز بىردەي قالىپتاسقان جوق پا ەدى. بۇل ارادا ءبىر حالىقتى جالقاۋ، ەكىنشىسىن ىسكەر دەۋگە ەشقانداي نەگىز جوق ەكەنىن دالەلدەۋ قيىن بولماسا كەرەك. قازىر قالا كوشەلەرىندە قاپتاعان دۇكەندەر مەن مەيرامحانالاردىڭ، ءدارىحانا مەن اسحانالاردىڭ ماڭدايشالارىنا قازاقشا اتاۋلار جاپسىرىلىپ، بۇلارداعى قىزمەت ەتۋشىلەر قازاق قىز-جىگىتتەرى ەكەنىن ءجيى بايقاساڭىز، قازاقتاردىڭ تۇرمىسى وڭالا باستاعان-اۋ دەپ ويلاۋىڭىز دا مۇمكىن. ال مۇنداي جايتكە زەردەلەي ۇڭىلسەڭىز، وسىنداي ساۋدا ورىندارىنىڭ قوجالارى وزگە ۇلت وكىلدەرى دە، قازاقتار تەك جالدانۋشىلار عانا ەكەنىن بىلەر ەدىڭىز. مۇنداي جايتتەن دە تەڭسىزدىكتى اڭعارۋعا بولادى.

1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە ءتىل ماسەلەسى وتە قاتتى كوتەرىلگەن ەدى. ال وسى ءتىل ماسەلەسىندەگى تەڭسىزدىك، كەمسىتۋشىلىك جويىلدى ما؟ قالانىڭ قاتارداعى فيرمالارىنان باستاپ، كاسىپورىندار مەن باسقارۋ مەكەمەلەرىن، زاڭ ورىندارىن ارالاساڭىز، قازاق تىلىنە باسىمدىق بەرۋ تەك ءسوز جۇزىندە عانا ايتىلىپ، ال ءىس جۇزىندە، ءتىپتى، 1986 جىلعىدان دا كەرى كەتكەنىن اڭعاراسىز. 1986 جىلدارى مەكەمەلەر مەن كاسىپورىندار باسشىلارى مەن قىزمەتكەرلەرى اراسىندا قازاقتار ۇشىراسسا، ولاردىڭ ءبارى دەرلىك قازاق تىلىندە سويلەيتىن ەدى. ال قازىر، راس، زاڭ ورىندارىندا، وقۋ، مادەنيەت سەكىلدى بىرقاتار سالالاردا قازاقتاردىڭ سانى باسىم بولا باستاعان. الايدا، كوپتەگەن مەكەمەلەر مەن كاسىپورىندارداعى باسشى ورىندار مەن جاۋاپتى قىزمەتتەگىلەر ۇلتى قازاق بولسا دا، قازاقشا بىلمەيتىنىن ءجيى ۇشىراتاسىز. 1986 جىلى الماتىدا قازاقتاردىڭ ۇلەس سانى 20 پايىز بولسا، قازىر تولقۇجات ورىندارىنا تىركەلگەنى، تىركەلمەگەنى بار، جالپى قالادا تۇراتىن حالىقتىڭ 60-70 پايىزدايى قازاق ەكەنىن كوشەلەر مەن بازارلارعا كوز جۇگىرتىپ-اق اڭعارۋعا بولادى. سولاي بولسا دا، قالانىڭ اكىمشىلىكتەرى مەن مەكەمەلەرىندە، كاسىپورىندارىندا قازاق ءتىلىن بىلەتىندەر مۇلدە از ەكەنىن تاڭدانارلىق-اق جايت. ءتىپتى، باسشىلار كابينەتىنىڭ الدىندا وتىراتىن حاتشى قىزداردىڭ ءوزىن قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەردەن ىرىكتەپ العانداي كورىنەدى. نەگە بۇلاي؟ بۇعان ونداي باسشىلاردىڭ وزدەرى دە جاۋاپ بەرە قويمايدى. «ءىستىڭ ءبارى ورىس تىلىندە جۇرەدى عوي، وندا تۇرعان نە بار»، - دەپ قولىن سىلتەيدى. شىنىندا دا، باسقارۋ مەكەمەلەرىنىڭ باسشىلارى عانا ەمەس، بۇكىل قىزمەتكەرلەر قۇرامىندا قازاق ءتىلىن بىلەتىندەردىڭ ءوزى ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا بولىپ قالىپتاسىپتى. الماتى قالاسىنىڭ اكىمى ۆ.ۆ.حراپۋنوۆتىڭ ءوزى قازاقشا بىلمەگەن سوڭ، وزگە باسشىلار دا سوعان مىقتاپ ەلىكتەيتىن بولسا كەرەك. ءسويتىپ، قالادا قازمەتكە نەگىزىنەن قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەردى تاڭداپ الۋ - الماتىدا «موداعا» اينالعانعا ۇقسايدى.

جۋىقتا قالانىڭ بوستاندىق اۋدانىنداعى قازاق ءتىلى قوعامىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن بولعان «دوڭگەلەك ۇستەلگە» قاتىسقانىمدا، قالانىڭ باسشى ورىندارىندا قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەر قاپتاپ كەتكەن، ءتىپتى، 1986 جىلعىداي قازاق مەكتەپتەرى مەن قازاق بالاباقشالارىنا قامقورلىق كەمشىن بولىپ كەلە جاتقانى، كوپتەگەن قازاقتاردىڭ بالالارىن قازاق مەكتەبىنەن الىپ، جاپپاي ورىس مەكتەبىنە بەرە باستاعانى، قازاق مەكتەبىندە وقيتىنداردىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر دەگەندەي پىكىر، اسىرەسە، باسشى ورىنداردا مىقتاپ قالىپتاسقانى كەڭىنەن ءسوز بولدى. الايدا «دوڭگەلەك ۇستەلگە» قاتىسۋشىلار مۇنداي كەلەڭسىزدىكتى جويۋ جولدارىن تابا المادى. ويتكەنى، قالانىڭ اكىمى ۆ.ۆ.حراپۋنوۆتان باستاپ، الماتىنىڭ 6 اۋدانىنىڭ باسشىلارىنىڭ كوبى قازاقشا بىلمەگەندىكتەن، ءتىل ماسەلەسى تەك ءسوز جۇزىندە عانا ايتىلا سالاتىن ادەتكە اينالعانى اركىمگە-اق تۇسىنىكتى بولسا كەرەك. ماسەلەن، مەدەۋ اۋدانىنىڭ اكىمى ۆ.ۆاسيلەۆ، اۋەزوۆ اۋدانىنىڭ اكىمى ۆ.ۋستيۋگوۆ، تۇركسىب اۋدانىنىڭ اكىمى ۆ.مالينوۆسكي قالادا كوپ جىل باسشى قىزمەتتە جۇرسە دە قازاق ءتىلىن مەڭگەرمەگەن. ءتىل ساياساتى باتىل جۇرگىزىلسە، مۇنداي باسشىلار ەندىگى نە قازاقشا سايراپ كەتەتىنى، نە مانسابىمەن ءبىرجولاتا قوشتاساتىنا تۇسىنىكتى.

سوڭعى جىلدارى الماتىداعى وزبەكستاننان، قىتايدان، تۇركيادان، موڭعولستاننان جانە قازاقستاننىڭ شالعاي اۋداندارىنان سان مىڭداعان قازاقتار كوشىپ كەلگەنى، ءالى دە كوشىپ كەلىپ جاتقانى، ال ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ورىسشا بىلمەيتىنى بەلگىلى. ال ۆ.ۆاسيلەۆ، ۆ.ۋستيۋگوۆ سەكىلدى اكىمدەر قاراپايىم ازاماتتارمەن ءتىلماش ارقىلى بولسا دا سويلەسۋگە نيەت ءبىلدىرىپ قابىلدامايتىنى، ولاردىڭ تالاپ-تىلەگىن ءوز قۇلاعىمەن ەستىگىسى دە كەلمەيتىنى جونىندە رەنىشتەر از ەستىلمەيدى. ءتىپتى، قالانىڭ كوشى-قون دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى سۆەتلانا يديريسوۆانىڭ دا، ورىنباسارىنىڭ دا قازاقشا مۇلدە بىلمەيتىندىكتەن ورىسشاعا شورقاق ورالماندارمەن اۋىلدان كوشىپ كەلگەن قازاق تۇرعىندارىنىڭ تىلدەسە الماي، سەرگەلدەڭگە ءتۇسىپ جۇرگەنىن ايتساق، بۇعان ەكىنىڭ ءبىرى سەنە قويماۋى دا مۇمكىن. بىراق بۇل دا اششى شىندىق. سوندا ۆاسيلەۆ، ۋستيۋگوۆ، يديريسوۆا، مالينوۆسكي سەكىلدىلەردىڭ قاندايلىق قادىر-قاسيەتى ەرەكشە اسپەتتەلىپ، اكىم، دەپارتامەنت باسشىسى بولىپ تاعايىندالىپ وتىر؟ قازاق ءتىلىن بىلمەگەندەرى ءۇشىن بە؟ قالانىڭ باسقارۋ ورىندارىن ارالاساڭىز وسى سەكىلدى قازاقشا بىلمەيتىن باسشىلار مەن قىزمەتكەرلەردەن اياق الىپ جۇرە المايسىز. ولاردىڭ اراسىندا قازاقشاعا شورقاق قازاق جىگىتتەرى مەن قىزدارى دا از ۇشىراسپايدى. ال قازاقشاعا دا، ورىسشاعا دا جەتىك نەبىر بىلىكتى ماماندار، ءتىپتى، عىلىم كانديداتتارىنا دەيىن بازارلاردا نەمەسە جۇمىسسىز جۇرگەنى راس.

مىنە، وسىنداي كەرەعار قۇبىلىس بەلەڭ العاندىقتان دا بايىرعى استانادا قازاق ءتىلى عانا ەمەس، قازاقتىڭ ۇلتتىق كادرلارى دا شەتقاقپاي بولۋى بارعان سايىن كورىنۋدە. قالاداعى نەگىزگى جۇمىس بەرەتىن كاسىپورىندار مەن تابىستى سالالاردىڭ ءبارى دەرلىك وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ يەلىگىنە كوشكەنى تاۋەلسىزدىگىمىزگە ون جىل تولعان كەزەڭدە تاڭدانارلىق جايت ەمەس پە؟ ماسەلەن، الماتى اۋىر ماشينا جاساۋ زاۋىتىندا بۇرىن سان مىڭداعان جۇمىسشى ەڭبەك ەتسە، قازىر ولاردىڭ سانى ەكى-ءۇش ەسە قىسقارىپ، بۇل كاسىپورىن اكتسيونەرلىك قوعام بولىپ قۇرىلعان. ونىڭ پرەزيدەنتى ۆ.سۋلمەنوۆتەن باستاپ باسقارۋ اپپاراتى مەن تابىستى ورىندار وزگە ۇلت وكىلدەرىنەن تاڭدالعان كادرلارمەن جاساقتالعان.

ارينە، قىسقارۋ بارىسىندا ەڭ ءبىرىنشى قازاق جۇمىسشىلارى مەن قازاق ماماندارى ىعىستىرىلعان. كاسىپورىننىڭ اكىمشىلىگى ورنالاسقان ءتورت قاباتتى ەڭسەلى عيماراتتاعى قاپتاعان كابينەتتەردەن قازاقشا بىلەتىندەردى بىلاي قويىپ، ءيىسى قازاقتى ۇشىراتا المايسىز. ارينە، ەڭبەك ورنىن كىم باسقارسا، ول ءوزىنىڭ اينالاسىنا تۋىستارى مەن جەكجاتتارىن، دوس-جاراندارىن توپتاستىراتىنى قازىر بۇلجىماس زاڭدىلىققا اينالىپ بارا جاتقانىن دالەلدەۋ قيىن بولماسا كەرەك. ەڭبەك ورنى مەن مەكەمەنىڭ ءبىرىنشى باسشىسى ەۆرەي بولسا، بۇل ۇجىم نەگىزىنەن ەۆرەيلەردەن، ورىس بولسا ورىستاردان، ۇيعىر بولسا ۇيعىرلاردان، تۇرىك بولسا تۇرىكتەردەن قالىپتاساتىنى بەلگىلى جايت. ءبىر كەزدە اتى ايگىلى بولعان الماتى ماقتا-ماتا كومبيناتىن كەڭەس زامانىندا الەكساندرا زايتسەۆا باسقارسا، قازىر ونىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان اكتسيونەرلىك قوعامنىڭ باسشىسى دا وسى كىسى. دەمەك، وعان بۇل كۇندەرى قازاق جۇمىسشىلارى مەن ماماندارىن ىرىكتەپ ال دەگەندەي تالاپ قويۋ ەشقانداي قيسىنعا كەلمەيدى. سونداي-اق «ەلەكتروماش» زاۋىتى اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ باسشىسى ۆيكتور يكونوۆقا، «رەمدورتەحنيكا»، «ماشينا جاساۋ» زاۋىتتارى سەكىلدى ءىرى كاسىپورىندار باسشىلارى ۆ.شيرياۆقا، گەلمان يۋسۋپوۆكە قازاققا قامقورلىق جاسا دەپ قالاي ايتۋعا بولادى؟ سول سەكىلدى «ەتالون»، «قىزىل تۋ» سەكىلدى كاسىپورىنداردىڭ ءبىرىنشى باسشىلارى و.ۆاسيلەۆ، ا.ميليۋتين، قالانىڭ سانيتارلىق ەپيدەميولوگيالىق ستانتسياسىنىڭ باستىعى ۆ.مەركەر، ارينە، ەڭ ءبىرىنشى ءوزىنىڭ اعايىندارىنا قامقور بولۋعا تىرىساتىنى زاڭدىلىق. مۇنداي كاسىپورىنداردان قىسقارۋعا ءبىرىنشى كەزەكتە قازاق كادرلارى مەن جۇمىسشىلارى ىلىككەنى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى. جالپى، كاسىپورىنداردى ونىڭ باسشىلارى اكتسيونەرلىك قوعامعا، سەرىكتەستىككە اينالدىرۋ نەمەسە بانكروتقا ءتۇسىرۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ باسىبايلى مەنشىگى ەتىپ يەلەنۋگە ۇمتىلاتىنىن بولجاۋ قيىن ەمەس.

بۇل كۇندەرى بيزنەستە دە، ساۋدا الەمىندە دە، وندىرىستە دە ەڭ ءتيىمدى سالا ازىق-تۇلىك ەكەنى اركىمگە بەلگىلى. ال الماتىداعى اشىتقى زاۋىتىنىڭ باسشىسى يۋري ياگۋتكين، مارگارين زاۋىتى اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى ەۆگەني بيبيكوۆ، شاي زاۋىتى سەرىكتەستىگىنىڭ باسشىسى يۋ.دجەي، ايگىلى اراق-شاراپ وندىرەتىن «باحۋس» كاسىپورنىنىڭ باسشىسى كورەپەتيان بولسا، ولار ءبىرىنشى كەزەكتە جۇمىسقا ءوز قانداستارىن تارتاتىنىن ايتپاي-اق ۇعىنۋعا بولماي ما؟ دەمەك، مۇنداي كاسىپورىنداردا بۇل كۇندەرى قازاق جۇمىسشىلارىن ەڭبەككە تارتۋ جونىندە تالاپ قويۋدىڭ جولدارى سارقىلعانىن ۇعىنۋ دا قيىن ەمەس. سونداي-اق جاڭادان اشىلىپ جاتقان كولباسا، مايونەز، ءتۇرلى سۋسىندار دايىندايتىن ءىرى فيرمالاردىڭ قوجالارىنىڭ دا بارلىعى دەرلىك قازاق ەمەس. ءتىپتى، الماتىداعى ۋاقىتشا اۆتوتۇراق اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ باسشىسى يگور گراچەۆتەن باستاپ، تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدى شارۋاشىلىعىنىڭ باسشىسى ەلەنا سيمونوۆاعا دەيىن سۋ جۇيەسى قۇرىلىمىنىڭ باسشىسى ۆاسيلي زۋەۆتان باستاپ مەملەكەتتىك ەنەرگيا باقىلاۋ قۇرىلىمىنىڭ باسشىسى اناتولي باجەنەۆكە دەيىن ەڭبەك ورنىنا قازاقتاردى تارتۋعا قۇلىقسىز ەكەنىن ايىپ ەتىپ تاعا المايسىز. ويتكەنى، بۇل سالالارداعى جۇمىس ورىندارى باسشىلاردىڭ ءوز قانداستارىنان ارتىلسا عانا قازاقتارعا بۇيىرماق. جانە مۇنداي كاسىپورىنداردا تابىسى از، اۋىر ەڭبەكتى قاجەت ەتەتىن سالالاردا عانا قازاقتار جۇمىسقا تارتىلۋدا. جالپى، الماتىداعى كەز كەلگەن كاسىپورىندا قازاقتاردىڭ ۇلەس سانى 20-30 پايىزدان ارتپاسا، مۇنىڭ ءوزى كاسىپورىنداعى  ەڭ اۋىر، تابىسسىز جۇمىس ورنىن كورسەتەدى. ال تابىستى سالادا باسشىلاردىڭ قانداستارىنىڭ كەمپىر-شالدارىنا دەيىن ەڭبەك ەتىپ ءجۇرۋىنىڭ، الماتىعا، ءتىپتى، الىس-جاقىن شەتجۇرتتاردان سان مىڭداعان ۇلت وكىلدەرىنىڭ اعىلىپ كەلىپ جاقسى تابىسقا كەنەلۋىنىڭ قۇپياسى وسىنداي ۇردىستە جاتسا كەرەك.

ونىڭ ۇستىنە، قازىر ءبىراز مەكەمەلەر مەن ءوندىرىس سالالارىنىڭ باسشىلارى قازاق بولسا، ەندى ولاردى ىعىستىرۋ ءۇردىس بولا باستاعانىن دا اڭعارۋعا بولادى. قازاق ءتىلى قوعامى قىزمەتكەرلەرى اراسىندا «ءتىل ساياساتىن كىم بەلسەندى جۇرگىزسە، سول قىزمەتىمەن، مانسابىمەن قوشتاسادى» دەگەن ماتەل بەكەر ايتىلىپ جۇرگەن جوق. ماسەلەن، تۇركىسىب اۋدانىنىڭ بايىرعى اكىمى ساعادىلدا حاسەنوۆ قازاق تىلىنە باسا ءمان بەرگەندىگى ءۇشىن دە ورنىنان قۋىلعانعا ۇقسايدى. حاسەنوۆتىڭ سوڭىنان قازاقتىلدى قىزمەتكەرلەر دە الاستالعانى تۇسىنىكتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قالاداعى «جىلىكتىڭ مايلى باسى» تابىستى سالالار باسشىلىعىنان قازاق كادرلارى تۇگەلدەي دەرلىك شەتتەتىلە باستاعان.

راس، قالا اكىمى ۆ.حراپۋنوۆتىڭ قالانىڭ تازالىعى مەن ءسان-سالتاناتىن ساقتاۋ جولىندا ايتارلىقتاي شارالار ۇيىمداستىرىپ جاتقاندىعى قازىر باسا ايتىلۋدا. ال قالا كوشەلەرىن اسفالتتاپ، بەتونداپ رەتكە كەلتىرىپ جۇرگەن جۇمىسشىلارعا زەر سالىڭىزشى. ولاردىڭ اراسىنان قازاقتاردى وتە سيرەك ۇشىراتاسىز. نەگە؟ سەبەبى تۇسىنىكتى. قالانىڭ كوگالداندىرۋ جۇيەسىن اناتولي كارپوۆ باسقارىپ وتىر. وسى سەكىلدى تەلەفون قىزمەتى جىلۋ-كوممۋنالدىق جۇيەسى، بيزنەس سەكىلدى سالالاردىڭ باسىنان دا قازاقتاردى كورە المايسىز.

ال قازاق باسشىلاردىڭ شەتتەتىلۋى دەگەنىڭىز، قازاق قىزمەتكەرلەر مەن جۇمىسشىلاردىڭ جۇمىسسىز قالۋى ەكەنىن دە ايتپاي-اق ۇعىنۋعا بولادى. وسىنداي جايتتەرگە كوز جۇگىرتسەڭىز، الماتى قالاسىنىڭ نەگىزگى قوجايىندارى قازاقتار ەمەس ەكەنىن، سوندىقتان دا قازاقتار جۇمىسسىزداردىڭ 99 پايىزىن قۇراپ وتىرعانىن دا ۇعىنۋ قيىن بولماس.

1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە الماتىداعى قالىپتاسقان ناق وسىنداي جاعدايلارعا اشىنعان جاستاردى الاڭعا شىعارعان پاتريوتتىق سەزىمدى وي ەلەگىنەن وتكىزگەندە، سول بوزداقتاردىڭ ارمان-تىلەگى ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەلى ون جىل ۋاقىت وتسە دە ورىندالماي كەلە جاتقانداي كورىنەدى. ءتىپتى، بۇكىل الەمگە ايگىلى بولعان، ۇلى يمپەريانى سىلكىنىسكە باستاعان الماتىنىڭ باس الاڭىندا قازاق جاستارى ۇلتتىق تەڭسىزدىكتى جويۋدى ءالى كۇنگە دەيىن ايتىپ جۇرگەندەي سەزىلەدى. وسى الاڭعا ورناتىلعان اسقاق بيىك تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتىنىڭ قارسى بەتىندەگى ايبارلى عيماراتتاعى قالالىق اكىمشىلىكتىڭ قاپتاعان كابينەتتەرىندە قازاقشا بىلەتىندەر نەكەن-ساياق ۇشىراساتىنى بۇگىنگى جاستاردى دا قىنجىلدىرمايدى دەۋگە بولا ما؟

ال مۇنى رەتتەۋدىڭ قانداي امال-ايلاسى بار، ونى ۇكىمەت پەن باسقارۋ ورىندارى ويلاستىرا قويار ما ەكەن؟ الماتى قالاسىنداعى قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، ۇكىمەتتىڭ ءوزى ۇلت ماسەلەسىن مۇلدە ەستەن شىعارىپ العاندىقتان، مۇنداي جايتكە ءمان بەرۋى دە نەعايبىل. ويتكەنى، ۇكىمەت مۇشەلەرى مەن ونداعى اپپاراتتىڭ ماماندارى مەن قىزمەتكەرلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن شەنەۋنىكتەر دەگەندەي رەنىشتى دە ءجيى ەستيتىن بولدىق. قالاي دەگەنمەن دە، مۇنداي بۇرا تارتۋشىلىقتىڭ الدىن الۋ، ۇلت ماسەلەسىنە دەن قويۋ زامان تالابىنا اينالاتىنى دا كۇمانسىز. تەك، 1986 جىلعى جەلتوقسانداعىداي دۇربەلەڭ كۇشىمەن ەمەس، زاڭدىلىق، تۇسىنىستىك نەگىزىندە بۇل ماسەلەنى بايىپتى تۇردە شەشۋ عانيبەت بولار ەدى.

ءيا، الماتى قوجايىندارى كىمدەر؟ ارينە، باس اكىم ۆ.حراپۋنوۆ پەن قالا اۋداندارىنىڭ اكىمدەرى، ءتۇرلى سالالار مەن كاسىپورىنداردىڭ، فيرمالاردىڭ باسشىلارى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، باستىقتار مەن قالتالى بايلار ەمەس پە؟ ال باس اكىم حراپۋنوۆ قانداي باسشى؟ مۇنداي ساۋالعا مادەنيەتتى، يناباتتى، بيازى مىنەزدى، قالا شارۋاشىلىعىن دوڭگەلەتىپ جۇرگىزىپ وتىرعان ىسكەرلىگى باسىم باسشى دەگەندەي جاۋاپتار دا از ەستىلمەيدى. بۇل ارادا تىرناق استىنان كىر ىزدەپ، ونىڭ قىزمەتىنەن ىلىك تابۋدى نيەت ەتىپ وتىرعان جوقپىن. الماتىنىڭ قوجالارى كىمدەر ەكەنىن ايقىنداپ، ولاردىڭ قالا تۇرعىندارىمەن ارا-قاتىناسىن بۇكپەسىز اشىپ ايتا بىلسەك، ۇلت، ءتىل ماسەلەسىندە قوردالانىپ كەلە جاتقان ءبىراز جايتتەر بار ەكەنىن ۇعىنۋعا بولادى-اۋ دەگەن ويدامىن.

جالپى ءسوز بوستاندىعى، ءباسپاسوز بوستاندىعى تۇرعىسىنان دا، ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭى تۇرعىسىنان دا بۇل پىكىردىڭ جاريالانۋى دەموكراتيالىق ۇردىسكە سايادى. دەمەك، مەنىڭ بۇل زەردەلەۋلەرىم بۇتىندەي ءبىر گازەتتىڭ ۇستانعان كوزقاراسى دەگەندەي بىرجاقتى پىكىر تۋماسا كەرەك. سولاي بولسا دا، الماتى تۇرعىندارىنىڭ پىكىرلەرىمەن ورايلاسقان بۇل ماقالا باسقارۋ ورىندارىنىڭ نازارىنا الىنسا، وڭتايلى باعىت-باعدار ىزدەستىرىلۋى دە ابدەن مۇمكىن.

قۋانبەك بوقاەۆ

21.07.2000 ج.

«حالىق ءسوزى» گازەتى