Taghdyr, peshene, kimge neni qalay jazdy?!

Almatygha úshayyn desem, qala qúlazyp qalghan siyaqty.

Taghdyry bir, tatqany basqa ýsh agham bar-dy – Qabdesh Júmadilov, Janat Ahmәdi, Jәrken Bódeshúly. Ýsheui ýsh tau siyaqty edi – shyny bar, borany bar, yqtasyn-ormany bar. Pәny qonaghy bolghan olar býgin joq, aralaryna az ghana uaqyt salyp, baqilyq mekenge attanypty. Alataudyng bauyry syz, qoynauy suyq, ormany túman.

Bәrimizde arghy bette – Shyghys Týrkistan atalghan Shynjang jerinde tudyq.

Qabdesh, Janat 1962 jylghy kóshpen qazaq jerine oralsa, Jәrken qytaygha qarsy Shyghys Týrkistan tónkeristik halyqtyq partiyasynyng mýshesi degen kýdikke ilinip, 1969 jyly shekara búzyp qashyp keldi.

Ýsheui jay kelgen joq, qazaq әdebiyetine qúnarly topyraqtyng qúndy múrasyn, uyzgha jaryghan qúiqaly dalanyng qút-mәiegin arqalap keldi. Últany tesilse de últym dep, qabyrghasy sógilse de halqym dep qara qalamyn tastamady. Qazaq әdebiyetining roman janryna, sonyng ishinde tarihy roman taqyrybynda qara sózding jiligin shaghyp mayyn ishken Q.Júmadilov pen J.Ahmәdy atan kótere almas – sýbesi qalyng syily sybaghamen ólmesting izin tasqa qashady. J.Bódeshúly jyraular saryny men sarghayghan saghynyshty matap, qazaq jyryna ózgeshe әr qosty. Ýsheuin qazaq әdebiyetinen alyp tastasa, uyghy synghan ordaday, oisyraghanymyzdy seziner me edik.

Aytty, aitpady, ne kerek. Olar kelmesting kemesimen mәngilik sapargha attandy. Artynda aldanyshy – shygharmalary, joqtaushysy – halqy qaldy.

Arghy bette tudyq demekshi, 1980 jyldardyng ishinde 13-14 jastaghy bozbalalyq kezende Ór Altaydaghy myna biz paqyrynyz әdebiyet degen jemisti, jenisti, shuly, shúrqandy bosaghadan syghaladyq. Sol jyldardan bastalghan kenes odaghy men qytay arasyndaghy jylymyqtan M.Áuezov, S.Múqanov, Gh.Mýsirepov shygharmalary arghy bet baspalaryna qotaryla bastaghan bolatyn. Alyptar turaly anyz ben aqiqattyng arasynda ýlkenderding auzynan Qabdesh Júmadilov, Janat Ahmәdi, Jәrken Bódeshter turaly emis-emis esty bastadyq. «Qanday, taghdyr, qanday ghajayyp ómir, Á. Qytayda tuyp, Qazaqstangha baryp, qalam terbep, últ әdebiyetine iýlesimen qoltanbasyn qaldyru!» dep tamsana kýbirleytin edik. Erinning ishindegi sol kýbir qazaq eli tәuelsizdik alghasyn, til úshynan shyghyp, shyrayly әngimege túzdyq boldy. «Shirkin-ay, netken baqytty jandar, atajúrtynda ózgege jautandamay qalam ústau qanday ghaniybet. Bizge de solardikindey baqyt búiyrar ma eken deshi...» destik.

Qazaqtyng kónergen, tozbaghan sózi: «qúlaq estigendi kóz kóredi» – bizding basymyzgha da keldi. Alystan asqar tau, jaqyndaghanda jan aghalar. Jinalys, toy-tomalaq, ólim-jitim basymyzdy jii qosatyn edi. Jalyn sipatpas asauday ór, Tarbaghatay taularynday pan-takappar kórinetin Qabdesh aghamyzdan kóbinese yghysyp jýretinbiz. Solay da jaqyndasyp ta, qasynysyp ta etimiz ýirendi. Bazynasy tausylmas ómir bazarynda jii jolghastyq. Biraq taudyng aty tau, biyikting aty biyik! Kósem sózge kelgende kórigi qyzyp, aiyz qandyrar aitqyshtyghy shólimizdi basatyn. Noqtagha moyyn úsynbas aighyrday arqyrap, basyn qyransha on-solyna tolghap tógilgende «sóiley berse eken» dep meyirlenetinbiz. Mәngýrtterding bydyghy men ejiginen sharshaghanda qaymaqty sózben qaryghymyz ashylyp, saryghymyz basylatyn. Ótken ghasyrda «ólip bitken» kóne kózderding biri myna ghasyrgha qalay tiri kelgen dep tandanatyndar da kóp edi.

Ádebiyet – jeke bastyng mýlki emes, halyq qazynasy. Ádebiyettik syn-talas ta bireuding jeke basyna soyyl ala jýgiru emes, últ ónerining qamy ýshin.  Q.Júmadilov әdebiyettik maydanda kimmen bolsa da betpe bet keluden taysap kórgen joq. Sonday әdeby ómir ortasynda mening aghamyzdyng «Tanghajayyp dýniye» romanyna syn lebiz bildirgenim bar. Óz basym әdebiyettegi  «balapan basyna, túrymtay túsyna tartqan» býgingi kýnge qonyraulatqym kelgen. Alayda synnan әdebiyettik synay emes, pendelik izdegender de kóp boldy. Solay bolsa da aghamyzdyng ór túlghasyna degen baghamyz ben qúrmetimizdi joymadyq. 2018 jyldyng 20 shildesinde «qazaq әdebiyeti» gazetinde jariyalanghan «Shynjandyq qalamgerler altyn ordanyng qara shanyraghyna qadylghan kýmis uyq» atty maqalamda:  Qabdesh Júmadilov esimin búl kýnde jalpaq qazaq biledi. Alghashqy enbek jolyn Shynjanda bastap, qalamyn sonda úshtaghan Qabekeng qazaq topyraghyna ózin ghana alyp kelgen joq. Qazaq sóz ónerining qaymaghyn qalqyp, mayyn tamyzatyn taza tabighatymen keldi...

Keshegi M.Áuezov, S.Múqanov, Gh.Mýsirepov mektebin jalghastyrghan qalamgerding ózindik qoltanbasy aishyqty sóz ónerinde kórinis tapty. Baghasyn aldy» dep jazghan edim. «Qazaq әdebiyeti» gazetining bas redaktory Dәuren Quat  atalghan maqala jariyalana sala maghan telefon shalyp: «Jәke, maqalanyzdy Qabdesh aghagha aparyp, oqyp berip edim, quanyp qaldy» dep rizashylyghyn bildirgeni bar. Taular alystaghan sayyn biyik.

Qabdesh aghanyng teteles inisi, kóne biylerding maqamymymen marjan sózderin tizbektey jóneletin Janat aghanyng da jóni bólek-ti. Qanday zeyin, qanday zerde – syrtyn tot basugha ainalghan altyndy kóne sýrleuden tauyp, jarqyrata, jaynata suretpen kesteleu. Ómirde de, óneri – shygharmasynda da shymyr, kesteli sózdi lek-lek, týidek-týidegimen júrtqa shýlendeu – J.Ahmәdy mektebining dәrisi bolatyn.

Mening «Qaraly kósh» atalatyn romanym jaryq kórgende jaryqtyqtyng sonshama quanghany, sýiine, sýisine oqyp, ózgelerge sýiinshilegeni әli kóz aldymda. «2010 jyldyng jazy. Taldyqorghannyng Qapal Arasanyna kelip, búlaq boyynda em alyp jatqanmyn. Qolymda jazushy Jәdy Shәkenúlynyng janadan shyqqan «Qaraly kósh» romany. Bas almay oqydym. Kóz jasyma ie bolmay, sor keshkendey bolyp otyryp, ayaghyna qalay jetkenimdi de bilmey qaldym. Menen song әielim oqyp, ol da jylady. Jazushy Naghashybek Qapalbekúlyna telefondap, «oybay, solay da solay. «Qaraly kóshti» tauyp oqyshy. Qazaq әdebiyetine jana dýnie kelipti» dep sýiinshiledim. Kóp úzamay N.Qapalbekúly da tamsana, tandana oqyghannan aityp, qonyrau shaldy. Shyn mәninde, jazushy Jәdy Shәkenúlynyng «Qaraly kósh» atalatyn romany qazaq kórkem әdebiyetine kelip qosylghan ýlken olja boldy» dep eske alatyn marqúm. Atalghan kitabym haqynda Jazushylar odaghynda, baspa sózde de aitty. Maqalalar jazdy. Syrlasqan, syilasqan kezderimiz de az bolghan joq. Keyde qonyraulatyp: «sender emes, men ghana qonyraulatuym kerek pe?!» dep birden dýrse qoya bergendik bazynamen bastap, aghynan aqtarylyp, aghalyq qúrmeti men saghynyshyn jetkizetin.

Men atajúrtqa 1997 jyldyng 16 qantary kýni keldim. Almatyda aldymyzdan shyghyp, tebirene quanghan, mandayymyzdan sýiip, tughan dalasynyng iysin izdegen Jәrken aghamyz boldy. Amankeldi-Chepshenko kóshelerining qilysyndaghy jataqhanadan oryn alyp edik, eki kýnning birinde bizding qasymyzdan tabylatyn. Balapanyn kórgen ana qússha ýirilip, ainalatyn. Bas qosuymyzdyng kóbi Jәkenning óleng oquyna úlasyp, tarqamas toyday tamasha kýnderge kuә bolatynbyz.

2003 jyly 12 sәuirde jarym Armangýlmen toyymyz ótti. Toydyng basy-qasynda taghy da Jәrken aghamyz. Toy batasynda jana týsip jatqan kelinge: «myna kelin bes bala tapsyn!» dep, bes sausaghyn biyik kótere qaytalap edi. «Adamnyng qúlaghynda Allanyng nazaryna iligedi» demekshi, sol kelini býgingi kýnde bes balanyng anasy. «Jәrken aghamyz qaytypty ghoy» dep, janary jasauray maghan kónil aityp otyr.

Ómir, óner bizdi kóp toghystyrdy. Jәrken aghamen birge ótken kýnderdi sanasam, qazir qaghazgha da siya qoymas. Eng bastysy, taghdyrly kýnderding taramysyna   ilinip jýrse de, ózi sýigen ólenge adaldyghynan ainymady. Sirilengen qoly asau jyrdyng shoqtyghyna jarmasqan kýii arpalysyp ótti.

Alataudyng baurayynda tóbeler kóp. Olardyng әlde nesheui shógip ketkendey, úshaq bauyryna qalay qararymdy bilmeymin.

Almaty syndy alyp shahardyng aq ordasynyng birining týniligi jabyq, qara tamaq nayzasyna qara tu ilingen, túlpary túldanghan. Mazdaghan oshaqta býiiri qyp-qyzyl sekseuilding shoghy ghana jaynap jatyr. Oshaqtyng ýsh bútynday ýsh agham jýrip ótken eski soqpaqtar anyz ólkesine jeteleydi.

Kýrkeshesi ýshin emes, kórkem sóz ýshin jaghyn jaldap, tilin tolghap, qonyrqalta tirlikte patshaday kýsh keshken, qayran, aghalarym-ay!

Jatqan jerlering jannat, topyraqtaryng torqa bolsyn!

Jәdy Shәkenúly

Abai.kz