تاعدىر، پەشەنە، كىمگە نەنى قالاي جازدى؟!

الماتىعا ۇشايىن دەسەم، قالا قۇلازىپ قالعان سياقتى.

تاعدىرى ءبىر، تاتقانى باسقا ءۇش اعام بار-دى – قابدەش ءجۇمادىلوۆ، جانات ءاحمادي، جاركەن بودەشۇلى. ۇشەۋى ءۇش تاۋ سياقتى ەدى – شىڭى بار، بورانى بار، ىقتاسىن-ورمانى بار. ءپاني قوناعى بولعان ولار بۇگىن جوق، ارالارىنا از عانا ۋاقىت سالىپ، باقيلىق مەكەنگە اتتانىپتى. الاتاۋدىڭ باۋىرى سىز، قويناۋى سۋىق، ورمانى تۇمان.

بارىمىزدە ارعى بەتتە – شىعىس تۇركىستان اتالعان شىنجاڭ جەرىندە تۋدىق.

قابدەش، جانات 1962 جىلعى كوشپەن قازاق جەرىنە ورالسا، جاركەن قىتايعا قارسى شىعىس تۇركىستان توڭكەرىستىك حالىقتىق پارتياسىنىڭ مۇشەسى دەگەن كۇدىككە ءىلىنىپ، 1969 جىلى شەكارا بۇزىپ قاشىپ كەلدى.

ۇشەۋى جاي كەلگەن جوق، قازاق ادەبيەتىنە قۇنارلى توپىراقتىڭ قۇندى مۇراسىن، ۋىزعا جارىعان قۇيقالى دالانىڭ قۇت-مايەگىن ارقالاپ كەلدى. ۇلتانى تەسىلسە دە ۇلتىم دەپ، قابىرعاسى سوگىلسە دە حالقىم دەپ قارا قالامىن تاستامادى. قازاق ادەبيەتىنىڭ رومان جانرىنا، سونىڭ ىشىندە تاريحي رومان تاقىرىبىندا قارا ءسوزدىڭ جىلىگىن شاعىپ مايىن ىشكەن ق.ءجۇمادىلوۆ پەن ج.ءاحمادي اتان كوتەرە الماس – سۇبەسى قالىڭ سىيلى سىباعامەن ولمەستىڭ ءىزىن تاسقا قاشادى. ج.بودەشۇلى جىراۋلار سارىنى مەن سارعايعان ساعىنىشتى ماتاپ، قازاق جىرىنا وزگەشە ءار قوستى. ۇشەۋىن قازاق ادەبيەتىنەن الىپ تاستاسا، ۋىعى سىنعان ورداداي، ويسىراعانىمىزدى سەزىنەر مە ەدىك.

ايتتى، ايتپادى، نە كەرەك. ولار كەلمەستىڭ كەمەسىمەن ماڭگىلىك ساپارعا اتتاندى. ارتىندا الدانىشى – شىعارمالارى، جوقتاۋشىسى – حالقى قالدى.

ارعى بەتتە تۋدىق دەمەكشى، 1980 جىلداردىڭ ىشىندە 13-14 جاستاعى بوزبالالىق كەزەڭدە ءور التايداعى مىنا ءبىز پاقىرىڭىز ادەبيەت دەگەن جەمىستى، جەڭىستى، شۋلى، شۇرقاندى بوساعادان سىعالادىق. سول جىلداردان باستالعان كەڭەس وداعى مەن قىتاي اراسىنداعى جىلىمىقتان م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ شىعارمالارى ارعى بەت باسپالارىنا قوتارىلا باستاعان بولاتىن. الىپتار تۋرالى اڭىز بەن اقيقاتتىڭ اراسىندا ۇلكەندەردىڭ اۋزىنان قابدەش ءجۇمادىلوۆ، جانات ءاحمادي، جاركەن بودەشتەر تۋرالى ەمىس-ەمىس ەستي باستادىق. «قانداي، تاعدىر، قانداي عاجايىپ ءومىر، ءا. قىتايدا تۋىپ، قازاقستانعا بارىپ، قالام تەربەپ، ۇلت ادەبيەتىنە ىۇلەسىمەن قولتاڭباسىن قالدىرۋ!» دەپ تامسانا كۇبىرلەيتىن ەدىك. ەرىننىڭ ىشىندەگى سول كۇبىر قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العاسىن، ءتىل ۇشىنان شىعىپ، شىرايلى اڭگىمەگە تۇزدىق بولدى. «شىركىن-اي، نەتكەن باقىتتى جاندار، اتاجۇرتىندا وزگەگە جاۋتاڭداماي قالام ۇستاۋ قانداي عانيبەت. بىزگە دە سولاردىكىندەي باقىت بۇيىرار ما ەكەن دەشى...» دەستىك.

قازاقتىڭ كونەرگەن، توزباعان ءسوزى: «قۇلاق ەستىگەندى كوز كورەدى» – ءبىزدىڭ باسىمىزعا دا كەلدى. الىستان اسقار تاۋ، جاقىنداعاندا جان اعالار. جينالىس، توي-تومالاق، ءولىم-ءجىتىم باسىمىزدى ءجيى قوساتىن ەدى. جالىن سيپاتپاس اساۋداي ءور، تارباعاتاي تاۋلارىنداي پاڭ-تاكاپپار كورىنەتىن قابدەش اعامىزدان كوبىنەسە ىعىسىپ جۇرەتىنبىز. سولاي دا جاقىنداسىپ تا، قاسىنىسىپ تا ەتىمىز ۇيرەندى. بازىناسى تاۋسىلماس ءومىر بازارىندا ءجيى جولعاستىق. بىراق تاۋدىڭ اتى تاۋ، بيىكتىڭ اتى بيىك! كوسەم سوزگە كەلگەندە كورىگى قىزىپ، ايىز قاندىرار ايتقىشتىعى ءشولىمىزدى باساتىن. نوقتاعا مويىن ۇسىنباس ايعىرداي ارقىراپ، باسىن قىرانشا وڭ-سولىنا تولعاپ توگىلگەندە «سويلەي بەرسە ەكەن» دەپ مەيىرلەنەتىنبىز. ماڭگۇرتتەردىڭ بىدىعى مەن ەجىگىنەن شارشاعاندا قايماقتى سوزبەن قارىعىمىز اشىلىپ، سارىعىمىز باسىلاتىن. وتكەن عاسىردا «ءولىپ بىتكەن» كونە كوزدەردىڭ ءبىرى مىنا عاسىرعا قالاي ءتىرى كەلگەن دەپ تاڭداناتىندار دا كوپ ەدى.

ادەبيەت – جەكە باستىڭ مۇلكى ەمەس، حالىق قازىناسى. ادەبيەتتىك سىن-تالاس تا بىرەۋدىڭ جەكە باسىنا سويىل الا جۇگىرۋ ەمەس، ۇلت ونەرىنىڭ قامى ءۇشىن.  ق.ءجۇمادىلوۆ ادەبيەتتىك مايداندا كىممەن بولسا دا بەتپە بەت كەلۋدەن تايساپ كورگەن جوق. سونداي ادەبي ءومىر ورتاسىندا مەنىڭ اعامىزدىڭ «تاڭعاجايىپ دۇنيە» رومانىنا سىن لەبىز بىلدىرگەنىم بار. ءوز باسىم ادەبيەتتەگى  «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا تارتقان» بۇگىنگى كۇنگە قوڭىراۋلاتقىم كەلگەن. الايدا سىننان ادەبيەتتىك سىڭاي ەمەس، پەندەلىك ىزدەگەندەر دە كوپ بولدى. سولاي بولسا دا اعامىزدىڭ ءور تۇلعاسىنا دەگەن باعامىز بەن قۇرمەتىمىزدى جويمادىق. 2018 جىلدىڭ 20 شىلدەسىندە «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالانعان «شىنجاڭدىق قالامگەرلەر التىن وردانىڭ قارا شاڭىراعىنا قادىلعان كۇمىس ۋىق» اتتى ماقالامدا:  قابدەش ءجۇمادىلوۆ ەسىمىن بۇل كۇندە جالپاق قازاق بىلەدى. العاشقى ەڭبەك جولىن شىنجاڭدا باستاپ، قالامىن سوندا ۇشتاعان قابەكەڭ قازاق توپىراعىنا ءوزىن عانا الىپ كەلگەن جوق. قازاق ءسوز ونەرىنىڭ قايماعىن قالقىپ، مايىن تامىزاتىن تازا تابيعاتىمەن كەلدى...

كەشەگى م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ مەكتەبىن جالعاستىرعان قالامگەردىڭ وزىندىك قولتاڭباسى ايشىقتى ءسوز ونەرىندە كورىنىس تاپتى. باعاسىن الدى» دەپ جازعان ەدىم. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى داۋرەن قۋات  اتالعان ماقالا جاريالانا سالا ماعان تەلەفون شالىپ: «جاكە، ماقالاڭىزدى قابدەش اعاعا اپارىپ، وقىپ بەرىپ ەدىم، قۋانىپ قالدى» دەپ ريزاشىلىعىن بىلدىرگەنى بار. تاۋلار الىستاعان سايىن بيىك.

قابدەش اعانىڭ تەتەلەس ءىنىسى، كونە بيلەردىڭ ماقامىمىمەن مارجان سوزدەرىن تىزبەكتەي جونەلەتىن جانات اعانىڭ دا ءجونى بولەك-ءتى. قانداي زەيىن، قانداي زەردە – سىرتىن توت باسۋعا اينالعان التىندى كونە سۇرلەۋدەن تاۋىپ، جارقىراتا، جايناتا سۋرەتپەن كەستەلەۋ. ومىردە دە، ونەرى – شىعارماسىندا دا شىمىر، كەستەلى ءسوزدى لەك-لەك، تۇيدەك-تۇيدەگىمەن جۇرتقا شۇلەندەۋ – ج.ءاحمادي مەكتەبىنىڭ ءدارىسى بولاتىن.

مەنىڭ «قارالى كوش» اتالاتىن رومانىم جارىق كورگەندە جارىقتىقتىڭ سونشاما قۋانعانى، سۇيىنە، سۇيسىنە وقىپ، وزگەلەرگە سۇيىنشىلەگەنى ءالى كوز الدىمدا. «2010 جىلدىڭ جازى. تالدىقورعاننىڭ قاپال اراسانىنا كەلىپ، بۇلاق بويىندا ەم الىپ جاتقانمىن. قولىمدا جازۋشى ءجادي شاكەنۇلىنىڭ جاڭادان شىققان «قارالى كوش» رومانى. باس الماي وقىدىم. كوز جاسىما يە بولماي، سور كەشكەندەي بولىپ وتىرىپ، اياعىنا قالاي جەتكەنىمدى دە بىلمەي قالدىم. مەنەن سوڭ ايەلىم وقىپ، ول دا جىلادى. جازۋشى ناعاشىبەك قاپالبەكۇلىنا تەلەفونداپ، «ويباي، سولاي دا سولاي. «قارالى كوشتى» تاۋىپ وقىشى. قازاق ادەبيەتىنە جاڭا دۇنيە كەلىپتى» دەپ سۇيىنشىلەدىم. كوپ ۇزاماي ن.قاپالبەكۇلى دا تامسانا، تاڭدانا وقىعاننان ايتىپ، قوڭىراۋ شالدى. شىن مانىندە، جازۋشى ءجادي شاكەنۇلىنىڭ «قارالى كوش» اتالاتىن رومانى قازاق كوركەم ادەبيەتىنە كەلىپ قوسىلعان ۇلكەن ولجا بولدى» دەپ ەسكە الاتىن مارقۇم. اتالعان كىتابىم حاقىندا جازۋشىلار وداعىندا، باسپا سوزدە دە ايتتى. ماقالالار جازدى. سىرلاسقان، سىيلاسقان كەزدەرىمىز دە از بولعان جوق. كەيدە قوڭىراۋلاتىپ: «سەندەر ەمەس، مەن عانا قوڭىراۋلاتۋىم كەرەك پە؟!» دەپ بىردەن دۇرسە قويا بەرگەندىك بازىنامەن باستاپ، اعىنان اقتارىلىپ، اعالىق قۇرمەتى مەن ساعىنىشىن جەتكىزەتىن.

مەن اتاجۇرتقا 1997 جىلدىڭ 16 قاڭتارى كۇنى كەلدىم. الماتىدا الدىمىزدان شىعىپ، تەبىرەنە قۋانعان، ماڭدايىمىزدان ءسۇيىپ، تۋعان دالاسىنىڭ ءيسىن ىزدەگەن جاركەن اعامىز بولدى. امانكەلدى-چەپششەنكو كوشەلەرىنىڭ قيلىسىنداعى جاتاقحانادان ورىن الىپ ەدىك، ەكى كۇننىڭ بىرىندە ءبىزدىڭ قاسىمىزدان تابىلاتىن. بالاپانىن كورگەن انا قۇسشا ءۇيرىلىپ، اينالاتىن. باس قوسۋىمىزدىڭ كوبى جاكەڭنىڭ ولەڭ وقۋىنا ۇلاسىپ، تارقاماس تويداي تاماشا كۇندەرگە كۋا بولاتىنبىز.

2003 جىلى 12 ساۋىردە جارىم ارمانگۇلمەن تويىمىز ءوتتى. تويدىڭ باسى-قاسىندا تاعى دا جاركەن اعامىز. توي باتاسىندا جاڭا ءتۇسىپ جاتقان كەلىنگە: «مىنا كەلىن بەس بالا تاپسىن!» دەپ، بەس ساۋساعىن بيىك كوتەرە قايتالاپ ەدى. «ادامنىڭ قۇلاعىندا اللانىڭ نازارىنا ىلىگەدى» دەمەكشى، سول كەلىنى بۇگىنگى كۇندە بەس بالانىڭ اناسى. «جاركەن اعامىز قايتىپتى عوي» دەپ، جانارى جاساۋراي ماعان كوڭىل ايتىپ وتىر.

ءومىر، ونەر ءبىزدى كوپ توعىستىردى. جاركەن اعامەن بىرگە وتكەن كۇندەردى ساناسام، قازىر قاعازعا دا سيا قويماس. ەڭ باستىسى، تاعدىرلى كۇندەردىڭ تارامىسىنا   ءىلىنىپ جۇرسە دە، ءوزى سۇيگەن ولەڭگە ادالدىعىنان اينىمادى. سىرىلەنگەن قولى اساۋ جىردىڭ شوقتىعىنا جارماسقان كۇيى ارپالىسىپ ءوتتى.

الاتاۋدىڭ باۋرايىندا توبەلەر كوپ. ولاردىڭ الدە نەشەۋى شوگىپ كەتكەندەي، ۇشاق باۋىرىنا قالاي قارارىمدى بىلمەيمىن.

الماتى سىندى الىپ شاھاردىڭ اق ورداسىنىڭ ءبىرىنىڭ تۇڭىلىگى جابىق، قارا تاماق نايزاسىنا قارا تۋ ىلىنگەن، تۇلپارى تۇلدانعان. مازداعان وشاقتا ءبۇيىرى قىپ-قىزىل سەكسەۋىلدىڭ شوعى عانا جايناپ جاتىر. وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنداي ءۇش اعام ءجۇرىپ وتكەن ەسكى سوقپاقتار اڭىز ولكەسىنە جەتەلەيدى.

كۇركەشەسى ءۇشىن ەمەس، كوركەم ءسوز ءۇشىن جاعىن جالداپ، ءتىلىن تولعاپ، قوڭىرقالتا تىرلىكتە پاتشاداي كۇش كەشكەن، قايران، اعالارىم-اي!

جاتقان جەرلەرىڭ جاننات، توپىراقتارىڭ تورقا بولسىن!

ءجادي شاكەنۇلى

Abai.kz