Shynayy qyzghanysh

Songhy kezderi qazaq suretshilerining shygharmalaryna kóbirek zer salugha tyrysatyn әdet shygharyp jýrmin. Sebebi, qazaq әdebiyeti aita almay jýrgen ýlken shyndyqty osy qylqalam sheberleri sony mәnerdegi boyau tilimen birinshi bolyp aityp qoyatyn sekildi bolady da túrady. Olardan saf altynday baghaly әldeneni qyzghanatyndaymyn. Sanamnyng tereng bir týkpirinde suretshiler qauymymen jaqsy maghynasyndaghy shygharmashylyq bәsekege týssem, jenimpaz bolyp shyqsam degen qúlshynys jatqan siyaqty seziledi.

Bәri neden bastalyp edi?

Shynayy qyzghanysh

Songhy kezderi qazaq suretshilerining shygharmalaryna kóbirek zer salugha tyrysatyn әdet shygharyp jýrmin. Sebebi, qazaq әdebiyeti aita almay jýrgen ýlken shyndyqty osy qylqalam sheberleri sony mәnerdegi boyau tilimen birinshi bolyp aityp qoyatyn sekildi bolady da túrady. Olardan saf altynday baghaly әldeneni qyzghanatyndaymyn. Sanamnyng tereng bir týkpirinde suretshiler qauymymen jaqsy maghynasyndaghy shygharmashylyq bәsekege týssem, jenimpaz bolyp shyqsam degen qúlshynys jatqan siyaqty seziledi.

Bәri neden bastalyp edi?

IYә, iyә, Borhesting әngimesinen. HH ghasyrdyng shyn maghynasyndaghy Gomeri atanghan úly jazushynyng japon qalamgeri Akutagava jayly bir auyz pikirinen. Dәlirek aitqanda, Borhesting pikiri Akutagavanyng bir ghana әngimesi turaly bolatyn. Áriyne, búghan qarap Borhesti Akutagavany tereng oqymaghan dep aitugha bolmaydy. Oqymasa moyyndamas, bir әngimesin óz jinaghyna kirgizbes edi ghoy. Borhes Akutagavany keremet jaqsy bilgen, talantyn moyyndaghan, tipti qyzghanghan dese de bolady. Biraq Tolstoydyng Shekspirdi týkke alghysyz etip, byt-shyt qylghanynday at qúiryghyn shart kesisti әreketterge barmaghany jәne anyq. Degenmen bәribir Borhesting Akutagavanyng osal túsyn izdep tabugha әbden-aq yntaly bolghany angharylady. Talant iyesi, ózining әriptesi retinde bir túqyrtyp alghandy jón kórgen. «Úly Akutagava! Sening de qaydan, qalay tamyr baylap shyqqanyndy, kimderden ýirengenindi biz bes sausaghymyzday jaqsy bilemiz» degen әngimeni aitqysy kelgen. Jәne aitqan da.

Abyz Borhesting úly Akutagavanyng eshqanday da aspannan týspegen, ýirengeni, izdengeni bar kәdimdi júmyrbasty qarapayym talant iyesi ekendigin aighaqtauyna nendey jayt sebepshi boldy deysiz ghoy? Bar bolghany, bir әngimening mazmúny ghana.

Akiro Kurosavanyng «Rasemon» dep atalatyn ataqty filimi esinizde me? Mine, osy filimning negizinde Akutagava Runoskening «Rasemon qaqpasy» jәne «Ormanda» dep atalatyn ataqty әngimelerining jelisi jatqany belgili. Eger esinizge týspese aita keteyik, búl ekinshi shygharma orman ishinde bolghan bir qylmysty isti oghan kuә bolghan keyipkerlerding óz dýniyetanymy, adamy bolmysy túrghysynan әrqily etip suretteytini jayly shytyrman oqighaly psihologiyalyq әngime.

Mine, Kurosava ghajayyp kinotuyndygha ainaldyrghan osy klassikalyq әngimeni Borhes Akutagavanyng óz qiyalynan tudyrmaghanyn, nebary Amerikanyng HIH ghasyrda ómir sýrgen ortanqol bir jazushysynyng shygharmasynyng mazmúnynan ary qarata damytyp alyp ketkenin aitady. Akutagava jauharynyng negizinde Amerika ruhaniy-әdeby izdenisining qol jetkizgen tabysy jatyr degen tújyrymdy algha tartady. Ghajap! Qayda da Amerika birinshi boluy kerek! Tipti gumanist Horhe Luis Borhes ýshin de! Ne degen menmendik?!

Eger otyz bes jasynda ólip qalmaghanda, kózi tiri bolsa Akutagava Runoske Borhesting osy aiyptaularyna (Borhes Akutagavany mәdeny týrde plagiatshylyghy ýshin aiyptap otyr ghoy) nendey jauap qaytarar edi? Qaytarsa, ol jauap qanday boluy mýmkin-di?

Áriyne, Akutagavanyng óz jauaby joq. Bolmaydy da. Degenmen Akutagava ýshin ol qaytaruy mýmkin jauaptyng birneshe núsqasyn bizding jasap kóruimizge bolady. Ángimeni kóp sozbas ýshin, qazirge sol jauaptardyng bireuining ghana nobayyn mysalgha keltirsek te jetkilikti ghoy dep oilaymyz.

Bizdinshe, Akutagava Runoske Ernest Hemingueyding «Mening ózimning jazu mәnerimdi qalyptastyruyma Poli Sezann suretterinin, onyng boyaudy paydalanudaghy yjdahatty izdenisterining tikeley әseri boldy» degen pikirin japonsha damytqan bolar edi.

Ol Borheske «Bauyrym Horhe, ras, men әlem әdebiyetining kóptegen úly tuyndylarymen jaqsy tanyspyn. Maghan Gomer de, Balizak ta, Dostoevskiy de jat emes. Biraq sening meni intellektual retinde maqtay otyryp, maqtamen bauyzdamaq әreketinning esh qisyny joq. IYә, men әngimemning qalybyn bireuden aldym. Biraq, ol amerikalyqtiki emes-ti.

IYesi ózimizding qaytalanbas biregey suretshimiz Kasusika Hokusay bolatyn. Senbesen, onyng «Fudziyding 36 kórinisi» jәne «Fudziyding 100 kórinisi» atty suretter toptamalaryna qaraghyn. Eger Hokusay qasiyetti tauymyz Fudziyamany әrtýrli taraptardan әrqily kóriniste beyneleuge tyryssa, men, bar bolghany, bir oqighany birneshe keyipkerding auzymen әngimelep beruge úmtyldym. Ásili, sen mening tek jazushy, aqyn, esseshi ghana emes, suret ónerining de bilgiri ekenimdi úmytpaghanyng jón. IYә, Akutagava qajet bolyp jatsa, suretshilerden de ýirenedi» der-di.

Sosyn Borhesting aldyna Hokusaydyng búlttar arasyndaghy Fudziyinin, teniz betinde tolqynmen terbelgen Fudziyinin, aqyr sony maskýnemning kesesining ishinde qonaqtaghan Fudziyining kórinisterin tastay salar edi.

Akutagavanyng osal jerin tabugha dәmelengen Borhes, osylaysha, onyng eng myqty shygharmashylyq qasiyetimen tanysar-dy.

IYә, men songhy kezderi qazaq suretshilerining tuyndylaryna kóp ýnilem. Sebebi, ózimning Hokusayymdy tapqym keledi. Qazaq Hokusayyn. Óitkeni, aqyn-jazushygha qaraghanda suretshi qauymnyng bilimdi ekenin, suretshi aghayynnyng izdengish keletindigin jaqsy bilemin. Olar eshqanday uaqytty, eshqanday qúrlyqty, eshqanday «izmderdi» jatyrqamaydy.

Taghy da «izmder»

Amal qansha, búl tarausha da suretshiler jayly bolmaq, olardyng adam balasynyng ruhaniy-mәdeny izdenisterining kóshbasynda jýretindigin dәleldeuge arnalmaq. Bәlkim, dәleldeu arqyly beyneleu ónerin úlyqtaugha.

Búl baghyttaghy oy aghysy neden bastalyp edi, ózi?

IYә, Orazbek Sәrsenbaev aghamyzdyng «Qazaq әdebiyeti» gazetining saualnamasyna bergen jauabynan.

Ol kisi «eshqanday «izminiz» әdebiyetting anyqtauyshy bola almaydy, simvolist, futurulist, imajinist degenderinizding bәri de bos sóz, әdebiyetti tek daryndylar ghana jasaydy» degen-di. Dәl bolmasa da, aitpaghynyng úzyn-yrghasy osynday.

Biz búl jerde qalamger aghamyz kez kelgen «izm» uaqyt óte kele toqyraugha úshyraydy, ónerde tek talanttylar ghana qalady degen pikirdi jalau qylyp kótergisi kelgen bolsa, ol ústanymymen esh qarsylyqsyz kelisemiz. Al eger «izm» ataulynyng ónerdin, әdebiyetting damuyna qosar ýlesi barlyghyn mýldem joqqa shygharghysy kelgen bolsa, onday tújyrymyna aitar dauymyz bar.

Ángimemizding basyn ashyp alayyq, jalpy ónerdegi, әdebiyettegi «izm» degenimiz ne? Onyng tabighaty qanday?

Bizdinshe әdebiyet pen ónerge kelip-ketip jatqan «izmderdi» qarapayym mysalmen aitqanda, uaqyt óte kele qayta janghyryp, tolysa damyp otyratyn adam balasynyng kiyim kiidegi sәn ýlgilerimen salystyrugha bolady. Múnday janasha týleuge degen yntyzarlyqty HIH ghasyrdyng basyndaghy Europa óneri men әdebiyetinen jaqsy bayqay alamyz. Sózimizge dәlel retinde bir ghana oqighany aitayyq, әbden tozyghy jetken klassisizmdi jaqtaushylar men Gugo bastaghan romantikterding arasynda Parijde kәdimgidey tóbeles bolghany belgili, tóbeleske romantikterding sapynda qatysyp, densaulyghyna birshama núqsan alghandardyng arasynda úly Balizak ta bar bolatyn.

Múnday janashyldyqqa, ómirdi búghan deyin belgisiz bolyp kelgen taraptan suretteuge, úmtylystar tek әdebiyet emes, beyneleu ónerinde de qatar, bәlkim birinshi bolyp jýrip jatty. Eger suret ónerinde romantizm beleng almasa, klassisizm barlyq izdenisterdi ózining temir qúrsauynda myqtap ústap otyrsa, mysaly Ejen Delakruanyng әigili jalau ústaghan omyrauy ashyq әieli dýniyege keler me edi?

Al «Barikadadaghy bostandyq» dep atalatyn osy suret kóne grek pen rimning beyneleu óneri hәm skulipturasynda qalytasqan ýrdisterding janghyra, osy zamanghy ómirge barynsha jaqyndata damyghan jana kórinisi edi. Beyneleu ónerin de, bar bolghany, ortaghasyrlyq dәstýrli әiel qúdaydyng beynesining ornyna kәduilgi et pen sýiekten jaratylghan әiel keldi, adam bolmysynyng qyrlary boyamasyz ashyq kórinis tapty. Biraq búl qazir aitqangha jenil bolghanmen, ol kezderi ýlken qúrbandyqty qajet etetin әreket-ti. Jiyrma jyl boyy suretshining sheberhanasynda eshkimge keregi bolmay shang basyp jatqan osy dýnie býginde býkil Fransiyanyng maqtanyshy, al ondaghy ashyq omyrauly әiel fransuz demokratiyasy men dýniyetanymynyng simvoly bolyp sanalady.

Jalpy, bizding biluimizshe, әdebiyet pen ónerdegi osy «izm» degenderinizding qazekem basyn ala qashatynday eshqanay qúbyjyqtyghy joq, audara qalsanyz kәduilgi qarapayym ghana sózder bolyp shyghady. Osy rette «impressionizm» atauynyng dýniyege qalay kelgenin tilge tiyek etia ótsek te bolady.

1874 jyly Parijde baghyttas, múrattas bir top suretshining kórmesi ashyldy. Osy kórmeni tamashalaushylardyng arasynda synshy Luy Lerua degen de bar edi. Oghan kórmege qoyylghan suretter únamady. Ásirese Klod Monening «Áser. Kýnning shyghuy» atty kartinasy qytyghyna tiydi. Keyin, gazettegi maqalasynda, osy suret turaly «Múndaghy teniz peyzajynan góri suretting astaryndaghy dayyndyq júmystary anaghúrlym sәtti kórinedi» dep kekete jazdy. Al suretshiler tobyna «әsershilder», yaghni, «impressionister» degen atty tanyp jiberdi. Endi aitynyzshy, tabighat kórinisi nemese adam beynesinen angharghan alghashqy әserinizdi joghaltyp almay, kenep betine týsiruge úmtylghannyng nesi aiyp? Qazekemning ózi de «alghashqy әser aldamaydy» dep oy týiedi emes pe! Al modernizm degen sózding astarynda «janashyldar» degen maghyna jatyr. Fovizm degen sóziniz «asau, jabayy» degendi bildiredi. Beyneleu ónerindegi osy aghymnyng negizin qalaghan fransuz Anry Matissting ózining mәnerin Shyghystyng orta ghasyrlyq miniaturalarynan alghanyn әngimelegeni bar. Tipti óz mәnerin qalyptastyruda parsy men týrkining kilemderin zertteuge deyin barghanyn da jasyrmaghan. Amedeo Modiliyaniyding úzyn moyyn arulary bolsa bayyrghy Afrika mýsinderining damytylghan núsqasy bolyp tabylady.

IYә, әdebiyet pen ónerdegi eshqanday «izm» taqyr jerden payda bolmaydy. Qay-qaysysynng da tarihy terende, qaysybireulerining әli tas ýngirlerde jýrgen baghzy babalarymyzdyng súlulyqqa yntyghyp, ony beyneleuge úmtylghan alghashqy talpynystarynan da bastau aluy mýmkin. Al siz sol babalarynyzdy ózinizden Qúday bergen daryny jaghynan kem edi dep aita almaysyz ghoy.

Solay, «izmder» turaly sóz qozghaytyn bolsaq, aitylatyn әngime kóp. Aqyn Sergey Esenin Nizamy Ganjauy poemasymen tanysqannan keyin, «әtten, búl aqyndy kesh bilip qaldym, әitpese bizding baghyt imajinizm emes, nizamizm dep atalatyn bolar edi» depti. Poeziyasy orys ruhynyng qasterli tuyna ainalghan Sergey aqynnyng osy sózine biz de qosylamyz. Óitkeni, kórgeni kóp kóneni, qasiyetti, kiyeli baghzyny qayta janghyrtyp, adamzat iygiligine jaratudyng eshqanday sókettigi joq. Shynayy, tabighy ónerding damu joly da osy. Tek peyil, niyet dúrys bolsa bolghany.

(Jalghasy bar)

"Abay-aqparat"