شىنايى قىزعانىش

سوڭعى كەزدەرi قازاق سۋرەتشiلەرiنiڭ شىعارمالارىنا كوبiرەك زەر سالۋعا تىرىساتىن ادەت شىعارىپ ءجۇرمiن. سەبەبi, قازاق ادەبيەتi ايتا الماي جۇرگەن ۇلكەن شىندىقتى وسى قىلقالام شەبەرلەرi سونى مانەردەگi بوياۋ تiلiمەن بiرiنشi بولىپ ايتىپ قوياتىن سەكiلدi بولادى دا تۇرادى. ولاردان ساف التىنداي باعالى الدەنەنi قىزعاناتىندايمىن. سانامنىڭ تەرەڭ بiر تۇكپiرiندە سۋرەتشiلەر قاۋىمىمەن جاقسى ماعىناسىنداعى شىعارماشىلىق باسەكەگە تۇسسەم، جەڭiمپاز بولىپ شىقسام دەگەن قۇلشىنىس جاتقان سياقتى سەزiلەدi.

ءبارi نەدەن باستالىپ ەدi?

شىنايى قىزعانىش

سوڭعى كەزدەرi قازاق سۋرەتشiلەرiنiڭ شىعارمالارىنا كوبiرەك زەر سالۋعا تىرىساتىن ادەت شىعارىپ ءجۇرمiن. سەبەبi, قازاق ادەبيەتi ايتا الماي جۇرگەن ۇلكەن شىندىقتى وسى قىلقالام شەبەرلەرi سونى مانەردەگi بوياۋ تiلiمەن بiرiنشi بولىپ ايتىپ قوياتىن سەكiلدi بولادى دا تۇرادى. ولاردان ساف التىنداي باعالى الدەنەنi قىزعاناتىندايمىن. سانامنىڭ تەرەڭ بiر تۇكپiرiندە سۋرەتشiلەر قاۋىمىمەن جاقسى ماعىناسىنداعى شىعارماشىلىق باسەكەگە تۇسسەم، جەڭiمپاز بولىپ شىقسام دەگەن قۇلشىنىس جاتقان سياقتى سەزiلەدi.

ءبارi نەدەن باستالىپ ەدi?

ءيا، ءيا، بورحەستiڭ اڭگiمەسiنەن. حح عاسىردىڭ شىن ماعىناسىنداعى گومەرi اتانعان ۇلى جازۋشىنىڭ جاپون قالامگەرi اكۋتاگاۆا جايلى بiر اۋىز پiكiرiنەن. دالiرەك ايتقاندا، بورحەستiڭ پiكiرi اكۋتاگاۆانىڭ بiر عانا اڭگiمەسi تۋرالى بولاتىن. ارينە، بۇعان قاراپ بورحەستi اكۋتاگاۆانى تەرەڭ وقىماعان دەپ ايتۋعا بولمايدى. وقىماسا مويىنداماس، بiر اڭگiمەسiن ءوز جيناعىنا كiرگiزبەس ەدi عوي. بورحەس اكۋتاگاۆانى كەرەمەت جاقسى بiلگەن، تالانتىن مويىنداعان، تiپتi قىزعانعان دەسە دە بولادى. بiراق تولستويدىڭ شەكسپيردi تۇككە العىسىز ەتiپ، بىت-شىت قىلعانىنداي ات قۇيرىعىن شارت كەسiستi ارەكەتتەرگە بارماعانى جانە انىق. دەگەنمەن ءبارiبiر بورحەستiڭ اكۋتاگاۆانىڭ وسال تۇسىن iزدەپ تابۋعا ابدەن-اق ىنتالى بولعانى اڭعارىلادى. تالانت يەسi, ءوزiنiڭ ارiپتەسi رەتiندە بiر تۇقىرتىپ العاندى ءجون كورگەن. «ۇلى اكۋتاگاۆا! سەنiڭ دە قايدان، قالاي تامىر بايلاپ شىققانىڭدى، كiمدەردەن ۇيرەنگەنiڭدi بiز بەس ساۋساعىمىزداي جاقسى بiلەمiز» دەگەن اڭگiمەنi ايتقىسى كەلگەن. جانە ايتقان دا.

ابىز بورحەستiڭ ۇلى اكۋتاگاۆانىڭ ەشقانداي دا اسپاننان تۇسپەگەن، ۇيرەنگەنi, iزدەنگەنi بار كادiمدi جۇمىرباستى قاراپايىم تالانت يەسi ەكەندiگiن ايعاقتاۋىنا نەندەي جايت سەبەپشi بولدى دەيسiز عوي؟ بار بولعانى، بiر اڭگiمەنiڭ مازمۇنى عانا.

اكيرو كۋروساۆانىڭ «راسەمون» دەپ اتالاتىن اتاقتى فيلمi ەسiڭiزدە مە؟ مiنە، وسى فيلمنiڭ نەگiزiندە اكۋتاگاۆا ريۋنوسكەنiڭ «راسەمون قاقپاسى» جانە «ورماندا» دەپ اتالاتىن اتاقتى اڭگiمەلەرiنiڭ جەلiسi جاتقانى بەلگiلi. ەگەر ەسiڭiزگە تۇسپەسە ايتا كەتەيiك، بۇل ەكiنشi شىعارما ورمان iشiندە بولعان بiر قىلمىستى iستi وعان كۋا بولعان كەيiپكەرلەردiڭ ءوز دۇنيەتانىمى، ادامي بولمىسى تۇرعىسىنان ارقيلى ەتiپ سۋرەتتەيتiنi جايلى شىتىرمان وقيعالى پسيحولوگيالىق اڭگiمە.

مiنە، كۋروساۆا عاجايىپ كينوتۋىندىعا اينالدىرعان وسى كلاسسيكالىق اڭگiمەنi بورحەس اكۋتاگاۆانىڭ ءوز قيالىنان تۋدىرماعانىن، نەبارى امەريكانىڭ حIح عاسىردا ءومiر سۇرگەن ورتانقول بiر جازۋشىسىنىڭ شىعارماسىنىڭ مازمۇنىنان ارى قاراتا دامىتىپ الىپ كەتكەنiن ايتادى. اكۋتاگاۆا جاۋھارىنىڭ نەگiزiندە امەريكا رۋحاني-ادەبي iزدەنiسiنiڭ قول جەتكiزگەن تابىسى جاتىر دەگەن تۇجىرىمدى العا تارتادى. عاجاپ! قايدا دا امەريكا بiرiنشi بولۋى كەرەك! تiپتi گۋمانيست حورحە لۋيس بورحەس ءۇشiن دە! نە دەگەن مەنمەندiك؟!

ەگەر وتىز بەس جاسىندا ءولiپ قالماعاندا، كوزi تiرi بولسا اكۋتاگاۆا ريۋنوسكە بورحەستiڭ وسى ايىپتاۋلارىنا (بورحەس اكۋتاگاۆانى مادەني تۇردە پلاگياتشىلىعى ءۇشiن ايىپتاپ وتىر عوي) نەندەي جاۋاپ قايتارار ەدi? قايتارسا، ول جاۋاپ قانداي بولۋى مۇمكiن-دi?

ارينە، اكۋتاگاۆانىڭ ءوز جاۋابى جوق. بولمايدى دا. دەگەنمەن اكۋتاگاۆا ءۇشiن ول قايتارۋى مۇمكiن جاۋاپتىڭ بiرنەشە نۇسقاسىن بiزدiڭ جاساپ كورۋiمiزگە بولادى. اڭگiمەنi كوپ سوزباس ءۇشiن، قازiرگە سول جاۋاپتاردىڭ بiرەۋiنiڭ عانا نوبايىن مىسالعا كەلتiرسەك تە جەتكiلiكتi عوي دەپ ويلايمىز.

بiزدiڭشە، اكۋتاگاۆا ريۋنوسكە ەرنەست حەمينگۋەيدiڭ «مەنiڭ ءوزiمنiڭ جازۋ مانەرiمدi قالىپتاستىرۋىما پول سەزانن سۋرەتتەرiنiڭ، ونىڭ بوياۋدى پايدالانۋداعى ىجداھاتتى iزدەنiستەرiنiڭ تiكەلەي اسەرi بولدى» دەگەن پiكiرiن جاپونشا دامىتقان بولار ەدi.

ول بورحەسكە «باۋىرىم حورحە، راس، مەن الەم ادەبيەتiنiڭ كوپتەگەن ۇلى تۋىندىلارىمەن جاقسى تانىسپىن. ماعان گومەر دە، بالزاك تا، دوستوەۆسكي دە جات ەمەس. بiراق سەنiڭ مەنi ينتەللەكتۋال رەتiندە ماقتاي وتىرىپ، ماقتامەن باۋىزداماق ارەكەتiڭنiڭ ەش قيسىنى جوق. ءيا، مەن اڭگiمەمنiڭ قالىبىن بiرەۋدەن الدىم. بiراق، ول امەريكالىقتiكi ەمەس-تi.

يەسi ءوزiمiزدiڭ قايتالانباس بiرەگەي سۋرەتشiمiز كاتسۋسيكا حوكۋساي بولاتىن. سەنبەسەڭ، ونىڭ «فۋدزيدiڭ 36 كورiنiسi» جانە «فۋدزيدiڭ 100 كورiنiسi» اتتى سۋرەتتەر توپتامالارىنا قاراعىن. ەگەر حوكۋساي قاسيەتتi تاۋىمىز فۋدزيامانى ءارتۇرلi تاراپتاردان ارقيلى كورiنiستە بەينەلەۋگە تىرىسسا، مەن، بار بولعانى، بiر وقيعانى بiرنەشە كەيiپكەردiڭ اۋزىمەن اڭگiمەلەپ بەرۋگە ۇمتىلدىم. ءاسiلi, سەن مەنiڭ تەك جازۋشى، اقىن، ەسسەشi عانا ەمەس، سۋرەت ونەرiنiڭ دە بiلگiرi ەكەنiمدi ۇمىتپاعانىڭ ءجون. ءيا، اكۋتاگاۆا قاجەت بولىپ جاتسا، سۋرەتشiلەردەن دە ۇيرەنەدi» دەر-دi.

سوسىن بورحەستiڭ الدىنا حوكۋسايدىڭ بۇلتتار اراسىنداعى فۋدزيiنiڭ، تەڭiز بەتiندە تولقىنمەن تەربەلگەن فۋدزيiنiڭ، اقىر سوڭى ماسكۇنەمنiڭ كەسەسiنiڭ iشiندە قوناقتاعان فۋدزيiنiڭ كورiنiستەرiن تاستاي سالار ەدi.

اكۋتاگاۆانىڭ وسال جەرiن تابۋعا دامەلەنگەن بورحەس، وسىلايشا، ونىڭ ەڭ مىقتى شىعارماشىلىق قاسيەتiمەن تانىسار-دى.

ءيا، مەن سوڭعى كەزدەرi قازاق سۋرەتشiلەرiنiڭ تۋىندىلارىنا كوپ ۇڭiلەم. سەبەبi, ءوزiمنiڭ حوكۋسايىمدى تاپقىم كەلەدi. قازاق حوكۋسايىن. ويتكەنi, اقىن-جازۋشىعا قاراعاندا سۋرەتشi قاۋىمنىڭ بiلiمدi ەكەنiن، سۋرەتشi اعايىننىڭ iزدەنگiش كەلەتiندiگiن جاقسى بiلەمiن. ولار ەشقانداي ۋاقىتتى، ەشقانداي قۇرلىقتى، ەشقانداي «يزمدەردi» جاتىرقامايدى.

تاعى دا «يزمدەر»

امال قانشا، بۇل تاراۋشا دا سۋرەتشiلەر جايلى بولماق، ولاردىڭ ادام بالاسىنىڭ رۋحاني-مادەني iزدەنiستەرiنiڭ كوشباسىندا جۇرەتiندiگiن دالەلدەۋگە ارنالماق. بالكiم، دالەلدەۋ ارقىلى بەينەلەۋ ونەرiن ۇلىقتاۋعا.

بۇل باعىتتاعى وي اعىسى نەدەن باستالىپ ەدi, ءوزi?

ءيا، ورازبەك سارسەنباەۆ اعامىزدىڭ «قازاق ادەبيەتi» گازەتiنiڭ ساۋالناماسىنا بەرگەن جاۋابىنان.

ول كiسi «ەشقانداي «يزمiڭiز» ادەبيەتتiڭ انىقتاۋىشى بولا المايدى، سيمۆوليست، فۋتۋرۋليست، يماجينيست دەگەندەرiڭiزدiڭ ءبارi دە بوس ءسوز، ادەبيەتتi تەك دارىندىلار عانا جاسايدى» دەگەن-دi. ءدال بولماسا دا، ايتپاعىنىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسىنداي.

بiز بۇل جەردە قالامگەر اعامىز كەز كەلگەن «يزم» ۋاقىت وتە كەلە توقىراۋعا ۇشىرايدى، ونەردە تەك تالانتتىلار عانا قالادى دەگەن پiكiردi جالاۋ قىلىپ كوتەرگiسi كەلگەن بولسا، ول ۇستانىمىمەن ەش قارسىلىقسىز كەلiسەمiز. ال ەگەر «يزم» اتاۋلىنىڭ ونەردiڭ، ادەبيەتتiڭ دامۋىنا قوسار ۇلەسi بارلىعىن مۇلدەم جوققا شىعارعىسى كەلگەن بولسا، ونداي تۇجىرىمىنا ايتار داۋىمىز بار.

اڭگiمەمiزدiڭ باسىن اشىپ الايىق، جالپى ونەردەگi, ادەبيەتتەگi «يزم» دەگەنiمiز نە؟ ونىڭ تابيعاتى قانداي؟

بiزدiڭشە ادەبيەت پەن ونەرگە كەلiپ-كەتiپ جاتقان «يزمدەردi» قاراپايىم مىسالمەن ايتقاندا، ۋاقىت وتە كەلە قايتا جاڭعىرىپ، تولىسا دامىپ وتىراتىن ادام بالاسىنىڭ كيiم كيۋدەگi ءسان ۇلگiلەرiمەن سالىستىرۋعا بولادى. مۇنداي جاڭاشا تۇلەۋگە دەگەن ىنتىزارلىقتى حIح عاسىردىڭ باسىنداعى ەۋروپا ونەرi مەن ادەبيەتiنەن جاقسى بايقاي الامىز. سوزiمiزگە دالەل رەتiندە بiر عانا وقيعانى ايتايىق، ابدەن توزىعى جەتكەن كلاسسيتسيزمدi جاقتاۋشىلار مەن گيۋگو باستاعان رومانتيكتەردiڭ اراسىندا پاريجدە كادiمگiدەي توبەلەس بولعانى بەلگiلi, توبەلەسكە رومانتيكتەردiڭ ساپىندا قاتىسىپ، دەنساۋلىعىنا بiرشاما نۇقسان العانداردىڭ اراسىندا ۇلى بالزاك تا بار بولاتىن.

مۇنداي جاڭاشىلدىققا، ءومiردi بۇعان دەيiن بەلگiسiز بولىپ كەلگەن تاراپتان سۋرەتتەۋگە، ۇمتىلىستار تەك ادەبيەت ەمەس، بەينەلەۋ ونەرiندە دە قاتار، بالكiم بiرiنشi بولىپ ءجۇرiپ جاتتى. ەگەر سۋرەت ونەرiندە رومانتيزم بەلەڭ الماسا، كلاسسيتسيزم بارلىق iزدەنiستەردi ءوزiنiڭ تەمiر قۇرساۋىندا مىقتاپ ۇستاپ وتىرسا، مىسالى ەجەن دەلاكرۋانىڭ ايگiلi جالاۋ ۇستاعان ومىراۋى اشىق ايەلi دۇنيەگە كەلەر مە ەدi?

ال «باريكاداداعى بوستاندىق» دەپ اتالاتىن وسى سۋرەت كونە گرەك پەن ريمنiڭ بەينەلەۋ ونەرi ءھام سكۋلپتۋراسىندا قالىتاسقان ۇردiستەردiڭ جاڭعىرا، وسى زامانعى ومiرگە بارىنشا جاقىنداتا دامىعان جاڭا كورiنiسi ەدi. بەينەلەۋ ونەرiن دە، بار بولعانى، ورتاعاسىرلىق ءداستۇرلi ايەل قۇدايدىڭ بەينەسiنiڭ ورنىنا كادۋiلگi ەت پەن سۇيەكتەن جاراتىلعان ايەل كەلدi, ادام بولمىسىنىڭ قىرلارى بوياماسىز اشىق كورiنiس تاپتى. بiراق بۇل قازiر ايتقانعا جەڭiل بولعانمەن، ول كەزدەرi ۇلكەن قۇرباندىقتى قاجەت ەتەتiن ارەكەت-تi. جيىرما جىل بويى سۋرەتشiنiڭ شەبەرحاناسىندا ەشكiمگە كەرەگi بولماي شاڭ باسىپ جاتقان وسى دۇنيە بۇگiندە بۇكiل فرانتسيانىڭ ماقتانىشى، ال ونداعى اشىق ومىراۋلى ايەل فرانتسۋز دەموكراتياسى مەن دۇنيەتانىمىنىڭ سيمۆولى بولىپ سانالادى.

جالپى، بiزدiڭ بiلۋiمiزشە، ادەبيەت پەن ونەردەگi وسى «يزم» دەگەندەرiڭiزدiڭ قازەكەم باسىن الا قاشاتىنداي ەشقاناي قۇبىجىقتىعى جوق، اۋدارا قالساڭىز كادۋiلگi قاراپايىم عانا سوزدەر بولىپ شىعادى. وسى رەتتە «يمپرەسسيونيزم» اتاۋىنىڭ دۇنيەگە قالاي كەلگەنiن تiلگە تيەك ەتiا وتسەك تە بولادى.

1874 جىلى پاريجدە باعىتتاس، مۇراتتاس بiر توپ سۋرەتشiنiڭ كورمەسi اشىلدى. وسى كورمەنi تاماشالاۋشىلاردىڭ اراسىندا سىنشى لۋي لەرۋا دەگەن دە بار ەدi. وعان كورمەگە قويىلعان سۋرەتتەر ۇنامادى. اسiرەسە كلود مونەنiڭ «اسەر. كۇننiڭ شىعۋى» اتتى كارتيناسى قىتىعىنا تيدi. كەيiن، گازەتتەگi ماقالاسىندا، وسى سۋرەت تۋرالى «مۇنداعى تەڭiز پەيزاجىنان گورi سۋرەتتiڭ استارىنداعى دايىندىق جۇمىستارى اناعۇرلىم ءساتتi كورiنەدi» دەپ كەكەتە جازدى. ال سۋرەتشiلەر توبىنا «اسەرشiلدەر»، ياعني، «يمپرەسسيونيستەر» دەگەن اتتى تاڭىپ جiبەردi. ەندi ايتىڭىزشى، تابيعات كورiنiسi نەمەسە ادام بەينەسiنەن اڭعارعان العاشقى اسەرiڭiزدi جوعالتىپ الماي، كەنەپ بەتiنە تۇسiرۋگە ۇمتىلعاننىڭ نەسi ايىپ؟ قازەكەمنiڭ ءوزi دە «العاشقى اسەر الدامايدى» دەپ وي تۇيەدi ەمەس پە! ال مودەرنيزم دەگەن ءسوزدiڭ استارىندا «جاڭاشىلدار» دەگەن ماعىنا جاتىر. فوۆيزم دەگەن ءسوزiڭiز «اساۋ، جابايى» دەگەندi بiلدiرەدi. بەينەلەۋ ونەرiندەگi وسى اعىمنىڭ نەگiزiن قالاعان فرانتسۋز انري ماتيسستiڭ ءوزiنiڭ مانەرiن شىعىستىڭ ورتا عاسىرلىق مينياتيۋرالارىنان العانىن اڭگiمەلەگەنi بار. تiپتi ءوز مانەرiن قالىپتاستىرۋدا پارسى مەن تۇركiنiڭ كiلەمدەرiن زەرتتەۋگە دەيiن بارعانىن دا جاسىرماعان. امەدەو موديليانيدiڭ ۇزىن مويىن ارۋلارى بولسا بايىرعى افريكا مۇسiندەرiنiڭ دامىتىلعان نۇسقاسى بولىپ تابىلادى.

ءيا، ادەبيەت پەن ونەردەگi ەشقانداي «يزم» تاقىر جەردەن پايدا بولمايدى. قاي-قايسىسىنڭ دا تاريحى تەرەڭدە، قايسىبiرەۋلەرiنiڭ ءالi تاس ۇڭگiرلەردە جۇرگەن باعزى بابالارىمىزدىڭ سۇلۋلىققا ىنتىعىپ، ونى بەينەلەۋگە ۇمتىلعان العاشقى تالپىنىستارىنان دا باستاۋ الۋى مۇمكiن. ال سiز سول بابالارىڭىزدى وزiڭiزدەن قۇداي بەرگەن دارىنى جاعىنان كەم ەدi دەپ ايتا المايسىز عوي.

سولاي، «يزمدەر» تۋرالى ءسوز قوزعايتىن بولساق، ايتىلاتىن اڭگiمە كوپ. اقىن سەرگەي ەسەنين نيزامي گانجاۋي پوەماسىمەن تانىسقاننان كەيiن، «اتتەڭ، بۇل اقىندى كەش بiلiپ قالدىم، ايتپەسە بiزدiڭ باعىت يماجينيزم ەمەس، نيزاميزم دەپ اتالاتىن بولار ەدi» دەپتi. پوەزياسى ورىس رۋحىنىڭ قاستەرلi تۋىنا اينالعان سەرگەي اقىننىڭ وسى سوزiنە بiز دە قوسىلامىز. ويتكەنi, كورگەنi كوپ كونەنi, قاسيەتتi, كيەلi باعزىنى قايتا جاڭعىرتىپ، ادامزات يگiلiگiنە جاراتۋدىڭ ەشقانداي سوكەتتiگi جوق. شىنايى، تابيعي ونەردiڭ دامۋ جولى دا وسى. تەك پەيiل، نيەت دۇرىس بولسا بولعانى.

(جالعاسى بار)

"اباي-اقپارات"