Qazaqstan azamattaryna!
Qazaqstan Respublikasynyng Preziydentine,Ýkimetine jәne Parlamentine

MÁLIMDEME

Songhy ailary Janaózen oqighasynan basqa qogham nazaryn audaratyn manyzdy mәselelerer qatary kóbeyip keledi. Búl ýndeude biz Evraziyalyq odaq mәselesin kóteremiz.

Qogham narazylyghyna qaramastan Resey Federasiyasymen aradaghy memlekettik intergasiya prosesi jedel qarqynmen jýrip jatyr. 2010 jyly elimiz ekonomikalyq jaghynan tiyimsiz Kedendik odaqqa endi, al 2015 jyldan bastap Euraziyalyq odaq qúrylmaq.

Qazaqstan azamattaryna!
Qazaqstan Respublikasynyng Preziydentine,Ýkimetine jәne Parlamentine

MÁLIMDEME

Songhy ailary Janaózen oqighasynan basqa qogham nazaryn audaratyn manyzdy mәselelerer qatary kóbeyip keledi. Búl ýndeude biz Evraziyalyq odaq mәselesin kóteremiz.

Qogham narazylyghyna qaramastan Resey Federasiyasymen aradaghy memlekettik intergasiya prosesi jedel qarqynmen jýrip jatyr. 2010 jyly elimiz ekonomikalyq jaghynan tiyimsiz Kedendik odaqqa endi, al 2015 jyldan bastap Euraziyalyq odaq qúrylmaq.

Euraziyalyq odaq degen ne? Eger búl federasiya bolatyn bolsa, onda Qazaqstan halyqaralyq qarym - qatynas pen qúqyqtyq derbes subektisi retinde ómir sýruin toqtatady. Ázirge onyng joghary últtyq organdary bolatyny anyq aityldy. Biraq, osynyng ózi egemendikke núqsan keltiru, tәuelsizdikti tәrik etu. Euroodaqtaghyday ortaq preziydent, parlament jәne Euraziyalyq odaqtyng valutasy payda boluyn da joqqa shygharugha bolmaydy. Sebebi, osy kýnge deyin integrasiyanyng songhy ayaldamasy jariya bolmady. Múnyng qashan toqtaytynyn jәne nemen tynatynyn ashyp aitqan eshkim joq. Biz qazaq tilining taghdyry men últtyq memleketting bolashaghyn talqylap jýrgende Reseyge qosylyp ketip, býkil tirligimizding sonymen bitui ghajap emes.
Kedendik odaqqa kirgeli óz betimizshe jýrgizetin derbes syrtqy sauda sayasatynan aiyryldyq. Endi, ony Mәskeude ornalasqan Kedendik odaqtyng komissiyasy qalyptastyryp jatyr. Endi, birynghay ekonomikalyq kenistik bizding ishki ekonomikalyq sayasatty rettemek. Euraziyalyq odaq bizdi sayasy tәuelsizdikten aiyra ma dep alandaymyz.

Meyli Kedendik, ya bolmasa Euraziyalyq odaq bolsyn, kez kelgen odaqtyng basty mәni - respublikadaghy ókilettilikting ortalyqqa berilui, joghary últtyq organdardyng qúryluy. Endi, Kedendik odaqtyng komissiyasy da janadan qúrylmaq. Búdan bylay Komissiyagha ýsh memleketting әrqaysysynan ýsh ókilden enbek. Biraq búlar sheshimdi últtyq ýkimetining núsqaularynan tәuelsiz, óz betinshe qabyldaydy. Alayda olardyng ekonomikalyq sheshimderi respublikalarda mindetti bolmaq. Osynyng ózi odaqtyq ýkimet emey, nemene? Onyng ýstine Qazaqstan shekaralarynda endi reseylik kedenshiler de túratynyn aita ketu kerek. Sonday-aq, vizalyq shekaralyq baqylau da Kedendik odaqtyng syrtqy shekaralarynda iske asyrylmaq. Demek, tayauda óz shekaralarymyzdan reseylik shekarashylardy kóremiz degen sóz. Mine, el ýkimeti osynday sheshimderge qol qoyyp jatyr!

Biz Qazaqstannyng Resey Federasiyasymen aradaghy integrasiyasy últtyq ekonomikalyq mýddemizge qarama- qayshy, bizge zalalyn tiygizer dengeyde iske asyp jatqanyn mәlimdeymiz. Bir jarym jyldan beri júmys istep jatqan Kedendik odaqtan Qazaqstan ne útqanyn qarastyralyq. Birinshiden, Qazaqstannyng ishindegi baghalar aitarlyqtay ósti. Óitkeni, qazir bizding shekarada Birynghay kedendik tarif qoldanyluda. Al, onyng toqsan eki payyzy Reseyding kedendik kodeksine say әri ol reseylik óndirushilerding qúqyn qorghaydy.

Bizding otandyq tauargha Resey men Belarusi naryqtary aiqara esik ashatynyn, 153 million adam qosymsha naryqqa qol jetkizetinimizdi aitqan-dy. Alayda, biz ýshin búl naryqtar búghan deyin de jabyq bolghan joq qoy. Kedendik odaq qúrylghangha deyin de nóldik kedendik stavka qoldanyldy, elder arasyndaghy sauda ainalymyna eshtene kedergi keltirmedi.

Sóite túra, Resey men Belarusike shiykizattan basqa eksporttaytyn tauarymyz joq. Reseyge aghylatyn eksport kólemining 75 payyzy tek qana eki tauar týrine tiyesili: onyng 56 payyzy - miyneraldy shiykizat: búl múnay men Jambyl oblysynyng miyneraldy tynaytqyshtary, qalghan 19 payyz - metaldar men odan jasalatyn ónimder. Eksporttyng osy týri boyynsha Kedendik odaqsyz-aq qajetti sertifikatqa qol jetkizip, emin-erkin sauda jasaytynbyz. Yaghni, búghan deyin de 170 million adamnan túratyn naryqqa jol ashyq bolghan.

Sol siyaqty Reseyden aghylatyn importqa da eshtene kedergi keltirmeytin. Biraq Qazaqstangha keletin Resey importynyng qúrylymynda miyneraldy ónimder 37 payyz bolsa, mәshiyne, qúral-jabdyq pen kólik qúrylghylary 21 payyzgha jetedi, búdan bólek azyq-týlik tauarlary men auylsharuashylyq shiykizatyn tasimyz.

Bizge Reseymen aradaghy tiyimsiz integrasiya prosesin aqtau ýshin ýnemi Europa odaghynyng mysalyn algha tartady. Bizdinshe, búl mýlde salystyrugha kelmeytin eki bólek dýniye. Europada ekonomikalyq integrasiyanyng arty sayasy integrasiyagha úlasqany ras. Qazir Europanyng ortaq Europarlamenti, europalyq ýkimetting núsqasy - Eurokomissiyasy, ortaq tuy, ortaq Konstitusiyasy bar. Europanyng preziydenti júmys isteydi. Olar ortaq hristian qúndylyqtarynyng negizinde birigip jatqanyn jasyrmaydy.

Alayda, Europalyq odaqta 27 memleket bar. Onyng ishindegi eng irileri - Germaniya, Úlybritaniya, Fransiya, Italiya. Demografiyalyq jaghynan irileri - Ispaniya men Polisha. Basqasha aitsaq, búl absolutti ýstemi joq, qarsy salmaqtylar. Sóite túra, orta jәne shaghyn elder bir el ýstemdigining yqpalyna týsip qalamyz dep qoryqpaydy. Al, bizde Kedendik odaq pen Birynghay ekonomikalyq kenistikte Resey ekonomikasy Qazaqstannan on ese, al Belarusitan otyz tórt ese ýlken. Múnday jaghdayda qaydaghy tenqúqyly mýddeler balansy turaly sóz qozghaugha bolady?! Ásirese, reseylik sayasatkerlerding ashyq imperiyalyq pighylyn eskersek! Olar da, biz de osydan jiyrma jyl búryn ghana reseylik koloniya bolghanymyzdy úmytqan joqpyz.

Qazaqstan qayta koloniyagha ainaluy mýmkin! Sebebi ekonomikalyq túrghydan bazbireuding jemine ainalyp otyrmyz, bizdi ondy-soldy paydalanyp jatyr. Bagha nelikten ósti? Resey óndirushilerining mýddesi ýshin syrtqy әlemnen alshaqtap, reseylik joghary baj salyghyna moyynsúndyq. Al, ol últtyq kedendik kodekstegi salyqtardan 2-3, nemese odan da kóp ese joghary. Egemendik qúzyrymyzdy da birtindep Mәskeuge berip jatyrmyz. Tәuelsizdikting 21 jyldyghyn osylaysha qarsy almaqpyz!

Resey Euraziyalyq integrasiyanyng ýstem eli retinde ózining jeke ekonomikalyq mýddesin birjaqty qorghap qaludyng әdis ailasyn qashanda da tauyp otyrmaq. Kedendik odaqqa mýshe bolghaly bergi bir jarym jyldyq tәjiriybe osyny aiqyn dәleldeydi.

Mәselen, Resey Federasiyasy qoldan jasalghan jasandy kedergiler arqyly qazaqstandyq alkogoli men et ónimderining Reseyge eksportyn shektep otyr. Sanitarlyq talapqa say emes et bir ghana Pavlodar oblysynan anyqtalsa da, Qazaqstannyng on bir oblysynan Reseyge eksporttalatyn etke tyiym salyndy. Al, bizding alikogolidik ónim reseylik naryqqa jetu ýshin Resey tútynushylyq baqylauynyng qaysybir tizimine enu kerek. Onyng ózinde búl ónim arnayy kólikte tasymaldanuy qajet. Alayda múnday kedergiler Kedendik odaqta bolmauy tiyis bolatyn.

Osy tәrizdi Resey eki el de bir jarym jyldan beri ortaq kedendik aumaqta bolghanyna qaramastan, әli kýnge deyin Belarusike tasymaldanatyn múnaygha salynatyn eksporttyq baj salyghyn joymady.
Biz bәsekege qabiletti azdaghan salanyng ózinen Resey qanday da bir tetikter tauyp, otandyq tauardyng eksportyn shektep, túsau salyp jatyr. Aldaghy uaqytta da ýnemi osylay bola bermek. Sebebi kez kelgen alpauyt el eng aldymen óz mýddesin qorghaydy.

Endi bir jarym jyl boyy Kedendik odaqqa mýshelikten bayyz tappaghan son, jantalasyp Birynghay ekonomikalyq kenistikke engeli túrmyz. Kedendik odaqta derbes syrtqy sauda sayasatynan aiyrylsaq, birynghay ekonomikalyq kenistikte derbes ishki ekonomikalyq sayasattan aiyrylmaqpyz.

Birynghay ekonomikalyq kenistik degen ne? Búl memlekettik qarjy sayasatyn jasaqtaudyng ortaq erejesi bolady degen sóz. Yaghni, memlekettik budjet tapshylyghy, inflyasiya dengeyi, múnaydyng boljamdy baghasynyng dengeyi, basqa da negizgi eksport ónimderi, energetikalyq, temirjol, gaz, ózge de tarifter dengeyi ortaq ereje boyynsha jasaqtalady. Sonday-aq, memlekettik qoldau әdisteri men auyl sharuashylyghyn subsidiyalau, monopoliyagha qarsy sayasatty retteuding tәsilderi, tipti, sot tәrizdi jana jogharghy últtyq organdardy qalyptastyru da ortaq dýniyege ainalmaq. Múnyng barlyghy Qazaqstannyng ekonomikalyq derbestiginen aiyryluyna әkep soqtyrady. Sóitip, últtyq ekonomikanyng bәsekege qabilettiligin arttyryp, ony әrtaraptandyratyn tetikter azayady.

Integrasiya - búl әrtýrli bólikterding bir býtinge ainalu prosesi. Mine, eger Reseymen aradaghy integrasiya prosesin dogharmasa, biz Reseymen ortaq memleketke ainalamyz. Tәuelsizdik - búl kez kelgen últ, kez kelgen elding joyylyp ketpey, aman qaluynyng jalghyz joly. Al, sayasy tәuelsizdik eng aldymen ekonomikalyq egemendikke, bәsekege qabiletti, әrtaraptandyrylghan myqty ekonomikagha negizdeledi. Álemdegi iri ne shaghyn elderding eshqaysysy da ózining tәuelsiz ekonomikalyq ókilettilikterin óz erkimen ózge elding uysyna ústatpaydy.

Biz nege kórshi elderding birimen, keshegi otarlaushymyzben yqpaldasyp jatyrmyz? Dýniyejýzilik Sauda Úiymyna kirudi tejeuimizding syry nede? Bizdinshe, DSÚ-gha kiru últtyq ekonomikalyq mýddemizge qarama-qayshy emes, tolyghymen say keledi. Biraq, DSÚ-gha reseylik mýdde negizinde emes, qazaq mýddesin eskere otyryp enuimiz kerek. Býginde búl úiymgha 153 memleket, yaghni, býkil әlem elderining barlyghy derlik mýshe. Búl úiymda Qazaqstan ekonomikasynan da, demografiyasynan da anaghúrlym kishi memeleketter bar. DSÚ - búl erkin saudanyng әlemdik aimaghy. Onda ekonomika damuynyng birden-bir kepili sanalatyn erkin sauda qozghalysyna kedergi keltiretin tariftik nemese tariftik emes tosqauyldar joq. Últtyq óndirushining tabystylyghyn, tiyimdiligi men sapasyn arttyratyn, baghany tómendetip, aqyr ayaghy bәsekege qabiletti etetin jalghyz jol - bәsekelestik.

Qazaqstan DSÚ-gha mýshe bolsa, óz ónimin әlemning kez kelgen týkpirine tasymalday alatyn bolady. Biraq, biz DSÚ-gha Kedendik odaq prinsipterining negizinde, yaghni, Reseyding ekonomikalyq mýddesi negizinde enetin bolsaq, onbay útylarymyz anyq.

Resey Federasiyasynyng qúramyna enudi aqtap alu ýshin qaysybireuler Qytaydy ajdaha etip kórsetip, bizdi qorqytyp jýr. Biz múny populistik aila dep baghalaymyz. Qytay - saudager. Ol elimiz ashyqtan-ashyq saudalap jatqan baylyqty satyp alyp jatyr. Odan ózge alpauyt kórshige qosylu arqyly qútylamyz deu - aqymaqtyq. Búl sugha batyp ólgennen góri órtke oranyp ólgenimiz dúrys degendey nәrse. Tipti, halqynyng sany eki milliongha jeter-jetpes Mongholiyanyng ózi Resey men Qytaydyng ortasynda ornalassa da, biz ýshin egemendilikti saqtap ómir sýruding aiqyn mysaly bola alady.

Resey imperiyasynyn, artynsha Kenes odaghynyng qúramynda ómir sýru qazaqtardy asharshylyq pen qughyn-sýrginge úshyratqanyn, últymyzdyng teng jarymy qyrylghanyn esten shygharmayyq. Halqymyzdyng patriottaryn, últtyq intelliygensiyany «últshyl» dep aiyptap, GULAG-ta qyryp-joyghanyn úmytpayyq. Al, qolymyz jetken, bizdi úshpaqqa shygharghan dýnie qaysy? Qazir shiykizatty syrtqa satugha ghana beyimdelgen birjaqty ekonomikagha, ulanghan ekologiyagha qol jetkizdik. Al, yadrolyq synaqtardyng zardaptaryn әli kýnge deyin tartyp jatyrmyz. Búl әsirese jas analar men jana tughan sәbiylerge kesirin tiygizude. Bizding jerimizding orasan bólikterin Resey әli kýnge deyin әskery poligondaryna ainaldyryp, emin-erkin paydalanyp jatyr. Múny da dogharatyn kez jetti!

Búghauda bolghan jyldary óz mәdeniyetimizdi, ruhymyzdy, tughan qazaq tilimizden aiyrylyp qala jazdaghanymyz jasyryn emes. Últtyq tilding halyq ómirinde alatyn ornyn, mәnin asyra baghalau qiyn.
Qazaqstan men Reseyding әriptestigin, sauda-sattyghyn, ortaq jobalaryn, ekijaqty investisiyalaryn qúptaytynymyzgha erekshe mәn bergimiz keledi. Iri alpauyt memleketpen kórshi bolghan son, búlay bolmau mýmkin de emes. Alayda, biz Resey Federasiyasymen aradaghy integrasiyagha týbegeyli qarsymyz. Óitkeni búl Reseymen bir memleket qúru degen sóz. Kezinde Reseymen bir memleket boldyq. Sonyng nәtiyjesinde mәdeniyetimizdi, tilimizdi, últtyq sana-sezimimizdi, tipti ózimizdi ózimiz joghaltyp ala jazdadyq.

Resey Federasiyasymen aradaghy integrasiya prosesi memleketimiz negizdelip qúrylghan prinsipterdi ózgertedi. 1991 jyly 16 jeltoqsanda qabyldanghan Memlekettik tәuelsizdik turaly Deklarasiyanyng 1-babynda: «Qazaqstan Respublikasy - tәuelsiz, demokratiyalyq jәne qúqyqtyq memleket. Ol óz territoriyasynda ókimet biyligin tolyq iyelenedi, ózining ishki jәne syrtqy sayasatyn derbes belgilep, jýrgizedi», - delingen.
11-bapta: «Qazaqstan Respubikasynyng tәuelsiz memleket mәrtebesine say keletin jәne menshikting aluan týrliligine, barlyq formalarynyng tendigine negizdeletin derbes ekonomikalyq jýiesi bar», - dep anyq jazylghan.

12-bap. «Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik últtyq bankisi bar, ol ózining qarjy-krediyt, aqsha jýielerin jasaugha qaqyly, respublikalyq salyq jәne keden jýiesin úiymdastyrady».

14-bap. «Qazaqstan Respublikasy syrtqy ekonomikalyq qyzmet mәselelerin derbes sheshedi».

15-bap. «Qazaqstan Respublikasy ózining tәuelsizdigin qorghau jәne últtyq memlekettigin nyghaytu jóninde sharalar qoldanady. Respublikanyng ajyraghysyz qúqy bolyp tabylatyn mәselelerdi sheshuge aralasudyng qandayy bolsa da onyng memlekettik tәuelsizdigine qol súghushylyq dep baghalanady».

Osy orayda barlyq lauazymdy túlghalar Qazaqstan Respublikasynyng tәuelsizdik turaly deklarasiyasynyng negizgi baptaryn mýltiksiz saqtaudy tiyis! Biz elimizding tәuelsizdigin, memlekettiligin saqtap, Reseymen integrasiyadan bas tartudy talap etemiz!

Múhtar Tayjan
Kasym Amanjolúly
Múhit Asanbaev
Serik Belgibaev
Rasul Júmaly
Janbolat Mamay
Serikjan Mәmbetalin
Talghat Mamyraimov
Asqar Núrsha
Aydos Sarym