Júma, 29 Nauryz 2024
Qaynaydy qanyn... 7387 23 pikir 16 Mausym, 2021 saghat 12:32

Qazaq tilin nege «úmyttynyz», Arhiymed myrza?

Ana tilimizding qazirgi jetim qyzdyng kýiin keshkendey mýshkil hali qolyna qalam ústaghan qanday da jannyng qabyrghasyn qayystyrary sózsiz. Jýregimiz jarylarday bolghan qasiyetti tәuelsizdigimizding qayta oralghanyna mine, 30 jylgha tolugha jaqyndasa da memlekettik mәrtebe aldy deytin, boyymyzgha ana sýtimen engen tilimizding ózining layyqty ornyna birjolata ornygha almay jýrgendigi biz jasyra almaytyn ashy shyndyq.

Biz býginde, ózgesin bylay qoyghanda, elimizdegi memlekettik ýlken qyzmet iyelerinen «memlekettik tildi nege bilmeysin?» dep әdiletti talap qoya almaymyz. Óitkeni Ata zanymyzda orys tili ana tilimizge «ary yghysa túr» dep, onyng zandy ornyna ojyraya kelip, birge jarmasqan. Yaghny egemen elimizde orys tili qazaq tilimen teng qoldanady. Bir sózben aitqanda qúqy da, mәrtebesi de (solay jazylyp qoymasa da) birdey. Sodan son, milliondaghan jalaqyny qaltagha basyp, sәigýliktey sylandaghan kólikti shalqaya minip, jayly oryntaqta jayghasyp alyp, qalyng qazaqqa qay minberde de tek orys tilinde ghana sayraytyn qanday da biyik lauazym iyesine (onyng ishinde ministri de bar) eshtene dep auyz asha almaysyn. Qysqasy, budjetten yaghni, halyqtan jinalghan qazynadan shalqyp kýy keship otyrghan memlkettik qyzmetkerding baspasózge bergen súhbatyndaghy nemese ýkimettegi jasaghan bayandamasyndaghy halyqqa asa qajetti mәlimetterden qazaq tildi ýlken bir qauymnyng maqúrym qalyp otyrghandyghy, múnyng ózi sol elding basym kópshiligin qúraytyn últty ashyqtan-ashyqtan til jóninen kemsitu ekendigin aityp jatudyng ózi artyq. Mýmkin, Konstitusiyamyzgha eng bolmasa, «qazaq tilimen qatar orys tiline de memlekettik mәrtebe beriledi. Qazaqstan túrghyndarynyng barlyghy da osy eki tildi biluge tiyisti» dep jazghan әdiletti bolar. Sonda eng bolmasa ministrimizden qazaqsha sóileudi zang jýzinde talap eter edik. Áriyne, múny biz ózgelerden ana tilimizdi ýirenudi talap etuge mýldem qúqymyz bolmaghandyqtan, múnyng týbi tyghyryqqa tireytindigin sezingendikten, amalymyz qúryghandyqtan aityp otyrmyz.

Jalpy, bizding biylik qazaq tili mәselesining kóterilgendiginen qatty ýrkip, ol turaly sóz qozghaugha qorqady. Sizder, Aq ordagha esep beruge barghan oblys әkimderinen: «Osy sizderde memlekettik tilding damuy qalay? Búl baghytta qanday sharalar atqarylyp jatyr?» degen saualdyng qoyylghandyghyn estidinizder me? Men mýldem estigen emespin. Jaqynda osynday eseppen bizding Qostanay oblysynyng әkimi Arhiymed Múqanbetov te baryp qaytty. Oghan búl problema jayly qúlaqqaghys etken eshkim bolghan joq. Al búl ónirlerde ana tilimizding qaghanaghy qarq, saghanaghy sarq dep aita almaymyz.

Biz әriyne, aldymen ekonomikany damytu kerek ekendigin jaqsy týsinemiz. Alayda qazirgi qalyng kópshilikti alandatyp otyrghan asa kýrdeli mәsele - ana tilimizdi ekinshi, ýshinshi ghana emes, eng songhy oryngha yghystyryp tastamay, sol ekonomikagha kónil bólgendey kónil bólip otyrsa, qogham damuyna keri әser ete me?

Mine, osynday solqyldaq jaghdaydy jaqsy bilgen aumaq basshylary ana tilimizding hal-ahualyna nazar audarudy birjolata jyly jauyp qoydy. Onysyn týsinuge boldy. Halyq saylamaghan әkim sol halyqtyng janayqayyn masa shaqqanday kórmeydi. Olar tek robot sekildi, tek jogharydan núsqau týsse ghana qimyldaydy. Al jogharydaghylargha memlekettik tilimizding jay-kýii asa manyzdy emes. Mine osydan keyin, jergilikti biylik esirmegende qaytedi?..

Mәselen, bizding Qostanay oblysynda ana tilimizding jaghday asa bir mýshkil halde desek, Arhiymedting ashuyna qala qoymaspyz. Búryn, mәselen, kózboushylyq bolsa da ana tilimizding jaghdayyna arnalghan oblystyq dengeydegi jinalys ótkizilip túratyn. Bir kezde osy ónirdi basqarghan, últy ózge bolsa da Sergey Kulagin ana tilimizding jay-japsaryn talqylaghan jinalys ótkizip, oghan óz nókerlerimen qatysyp, sypayyshylyqpen bolsa da, qazaq tiline kónil bólu kerektigin qayta-qayta eske salatyn. Birde onyn: «Qazaqtar kezinde orys tilin bizden de artyq mengerdi. Biz nege endi olargha sol qaryzdaryn qaytarmaymyz?» dep jýregimizge jyly tiyetin sózder aitaqany bar. Sodan obaly ne, ózi qazaqshasy qatyp túrmasa da, búdan keyingi әkim Núraly Sәduaqasov ta osy taqyrypta alqaly jinalys ótkizip, biraz sheneunikterge naqty-naqty tapsyrma bergeni bar. Al aty aiday әlemge belgili Arhiymed kelgeli búl mәsele mýldem jyly jauyp qoyyldy. Jasynan tek mandayyna әkim boludy jazghan Arhiymed myrza osynda basshylyq etkeli jeti jyldyng ishinde ana tilimizding býgingi taghdyry jayly birde-bir keleli jiyn ótkizgen emes. Ony aitasyz, ózi ana tilimizde sayrap túrsa da, oblystyq dengeyde ótkizilgen bas qosularda bir auyz qazaqsha estimeysin. Múny da az deseniz, oblysymyzdyghy qazaqtary basym Áuliykól men Nauryzym sekildi audandarda barghanda sol qalpynan taymaydy. Al jaqynda osyndaghy Qarabalyq audanynda jana qazaq mektebining salynuyna baylanysty, sol bilim úyasy salynatyn jerdi kóruge barghanda, ózine esep bergen qazaq jigitimen oryssha shýlderleskendigining kuәsi boldyq. Sirә, qazaq mektebi jayly qazaqsha sóilesse onymen birge shashbauyn kóteruge barghan oblystaghy orys tildi jurnalister týsinbey qala ma dep qatty qysylsa kerek. Joghary jaqtan osynday «ýlgi» kórgen qarapayym júrt ne týiin týiedi? «Sonda ana tilimiz biylikke qajeti joq bolsa, kimge kerek bolady?» degen saual tuyndaytyndyghy sózsiz. Al múnday kózqaras onsyz da esikten syghalaugha jaramay jýrgen qasiyetti ana tilimizding algha basatyn qadamyn keri sýireytindigine tandana qoymaspyz. Bizding ana tilimizding auyr taghdyry eng aldymen halyqtyng esebinen ishkeni aldynda, ishpegeni artynda bolyp, jayly da jaqsy túrmys keship otyrghan biylikting moynynda.

Memlekettik tilimizge degen osynday kózqaras aqyry Qostanay sekildi qalalarda jappay sauatsyzdyq әkelip soqty. Mәselen, qazir siz osy oblys ortalyghyndaghy qanday da kóshe attarynyng qatesiz, dúrys jazylghandyghyn kezdestire almaysyz. Mәselen, bizde qazaqsha atauy joqtay, kósheler «Pobeda», «1Maya» dep jazyla beredi. Ony aitasyz, qazaqsha ataulardyng taza orys tilining emlesine sәikes jazyluy dәstýrge ainalghan. Mәselen, «.Amangelidy», «Ali-Farabiy», «Baymagambetova», «Baytursynov» dep tarta beredi. Múndaghylar tipti, ózindik emlesi men erejesi qalyptasqan tolyqqandy qazaq tilining bar ekendigin qaperinen shygharyp alghan sekildi. Eger kóshe attary osylaysha dýbara qalpynda jazyla berse, onda anau oblystyq jәne qalalyq tilderdi damytu basqarmalary men bilim basqarmasy sekildi úiymdardy halyqtyng aqshasymen bostan-bosqa ústap túru qanshalyqty qajetti degen saual tuyndaydy.

Jaybergen Bolatov,

Qostanay

Abai.kz

23 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1569
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2265
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3563