Telearnanyng basty faktory jedeldigi bolsa, keyingisi - qoljetimdiligi. Al qoljetimdilikting eng zamanauy әdisi - internet. Telearnalardyng veb sayttary virtualidi ómirdegi 9,4 million qazaqstandyqty ózine biriktire almay otyr. Kórermender bylay túrsyn, qazaqstandyq internet qoldanushylar da reseylik telearnalargha jýginude. Onyng sebebi - qazaqstandyq telearna sayttarynyng qoldanushylar kónilinen shyqpauynda.

Qazaqstan Últtyq telear­nasynyng kaztrk.kz, Habar agenttigining khabar.kz sayt­tary - eng kóp kýsh júmsal­ghandardyng qatarynda. Kaztrk.kz 2 tilde kemshiliksiz kórinse, khabar.kz 3 tilde júmys isteydi. Khabar.kz-ting alghashqy betining ekrangha birinshi kórinetin túsy tym bos. Lo­gotiypining týsi tym qonglanyp ketken. Jogharghy slayder ynghaysyz ornalastyrylghan. Tek suretter qoyylyp, aina­lasy bos qalghan. Búl oryngha tek «kýnning basty janalyghyn» qoyyp, onyng ainalasyn sol jayly mәlimettermen toltyru jaghymdyraq bolar edi. Nemese slayderdi avtoauystyryp, onyng bir jaghyn almasyp jatqan suretpen ýilesetin ózge materialdy qoyghan dúrys bolar edi. Búl túrghyda kaztrk.kz ontayly sheshim tapqan. Biraq múndaghy suretter tym ýlken. Al ong jaq bóliktegi jazu óte az bolghandyqtan, tar­tymsyz kórinedi. Múnday slayder kóbine jarnamalyq sayttarda qoldanylady. Onyng tómengi túsyndaghy slayder óte әdemi ornalastyrylghan. Bas mәzirdegi shamadan tys iri. «Balapan» men «Mәdeniyetke» siltemeni bas mәzirge bólek ornalastyrylghan jón. «Son­ghy janalyqtary» iydeo­lo­giyalyq túrghyda jaqsy qabyl­danghanmen, ondaghy mәlimetter shashyranqy, arasy alshaq. Betting jartysynday jerdi alyp jatqan sayttyng tómengi túsyndaghy «bas mәzir» kóshirmesining qajeti joq. Khabar.kz sayty óte jinaqy shyqqan. Ár materialdyng bólikke bólinui qoldanushy ýshin óte qolayly әri әdemi kórinedi.
Elarna.kz sayty óte tar­tymdy, jastardyng arnasyna tәn dizaynmen jasalghan. Biraq óte shashyranqy. Sayt­tyng tartymdylyghy - blog­tarynda. Khabar.kz pen kaztrk.kz-te de jýrgizushiler men telearna qyzmetkerlerining blogy bar. Biraq elarna.kz ony jarqyratyp kórsetip túr. Saytqa kirgen qoldanushy te­learna saytynyng bar qún­dylyghy blogtary eken dep oilaydy. Hittv.kz sayty erekshe dizaynmen jasalghan. Bir qaraghanda, óte qyzyq, tartymdy. Biraq sayt jasaluy jasalyp, keyin qaralmay qoyghan siyaqty. Mәselen, eng songhy janalyq 2010 jyldyng shildesinde engizilipti. Onlayn translyasiya dep jazylyp qoyghanmen, ol da joq. Sayttyng tómengi jaghynda da olqy­lyqtar bar. Dәl osy mәli­metterdi bet kólemining tórtten birine syighyzugha bolar edi.
Almaty.tv sayty mýldem tartymsyz. Óte eski stilide jasalghan siyaqty. Onlayn translyasiya da joq. Saytqa kirgende Joomla nemese Wordpress siyaqty CMS-terding standart shablondary eske týsedi. Birinshi betke eshqanday slayder qoyylmaghan, qara, jasyl jәne aq týster ýilesim tappaghan. Saytta tym bolmasa logonyng artyna suret qoyyl­maghan. Jalpy, sayt tym qara­bayyr, jaghymsyz. Múnda da bas mәzir sayttyng tómengi ja­ghynda qaytalanypty. Biraq sayt 2006 jyly jasalghanyn eskersek, sol kezge layyq. Odan beri alty jyl ótti. Nege sayt әli sol qalpy? Sayt qol­danushysyna aldymen 20% dizayn, 60% ynghaylylyq, 20% mәlimetting manyzdylyghy әser etedi.
Ktk.kz-ting logosy óte sәtti shyqqan. Jәne sayttyng qalghan bóligi onymen әdemi ýilesim tapqan. Bas mәzirding astyndaghy lenta dúrys qoyylghan. Biraq ol óte jii qoldanylatyn әdis bolghandyqtan, kópshilikti ózine bauray almaydy. Onlayn translyasiyanyng birneshe mýmkindikte kórsetile aluy óte jaqsy. Onlayn tran­slyasiya­gha siltemening óte ýlken etip, bir betke eki ret orna­lasuy artyqtau. «Ktk ja­na­lyqtarynyn» arasy bos. Qol­danushyda saytqa mәlimet jetpey qalghanday әser qal­dyrady. Janalyqtar lentasy da solay. Onyng ong jaghyndaghy eki suret tym ýlken. «Bagh­darlamalar» men «Kino» óte әdemi ornalastyrylghan. Jәne onyng janalyqtardan tó­menirek ornalasuy naghyz aq­parattyq portalgha, telearna saytyna layyq. «Beyne­múraghat» dúrys qoyylghanmen, bet bos qalghan. Al 31 arnanyng beynemúraghaty kәsiby ja­sal­ghan. Múnda inform­buronyng әr sujeti bólinip, onyng tó­mengi túsynda sujet mәtini berilgen. 31.kz-ting taghy bir artyqshylyghy әleumettik jelilerdi saytpen baylanys­tyruynda. Ózge arnalar oghan asa mәn bermegen. Sayttyng fonyna «Fatmagul» suretining qoyyluy óte nashar. Solay qoyyluy kerek bolghan kýnde de, ol sayttyng jarty bóligin almauy kerek. Onyng eki ja­ghyndaghy ong týk te әdemi emes. Kózdi auyrtady, payda­lanushylardy qashyratyn da osylar. Múnda da bas mәzir eki ret qoyylghan. Búl óreskel qate. Degenmen dәl osy qalpynda 31 arna ózin oiyn-sauyq arnasy retinde kórsete bilgen.
Reytingke keler bolsaq, ktk.kz-ke khabar.kz-ten bes ese, al kaztrk.kz-ten bir jarym ese kóp adam kiredi.
Kaztrk.kz-ti 1tv.ru-men sa­lystyryp kórelik. Búl eki arnanyng róli men manyzy kishkene jaqyn. 1tv.ru-da jo­gharyda aitylghan kemshilikter joq. 1tv.ru-dyng pleeri óte jaqsy әri ynghayly. Kaztrk.kz birinshi betke bar jaqsysyn shygharyp qoyghan. «Mynany kór», «mynany oqy» dep tyqpalaghan siyaqty. Ol qol­danushylargha únay bermeydi.
Khabar.kz-te kóp nәrseni kórsetemiz dep, saytty tym qiyndatyp jibergen. IYn­ternet qoldanushygha sәl qiyn­dyq týse qalsa, ony ústap qalu mýmkin emes. Nege ekeni bel­gisiz, onlayn translyasiya ar­qyly kóru mýmkin emes. «Sizding ornalasqan jeri­niz­degi shekteulerge bayla­nysty (avtorlyq qúqyq) bey­neni kórsetu mýmkin emes» degen jazu shygha beredi.
Qazaqstandyq telearna sayttarynyng eng basty kem­shiligi - eng «әdemi» dep esep­tegen dýniyelerin birinshi betke tyqpalay berui. Sol se­bepti, olardyng kópshiligi tar­tymsyz, ynghaysyz, qolda­nu­shylary da az. Qoldanushy ýshin birinshi rólde aqparat ekenin úmytpau kerek. Te­learna sayttary, kishkene bolsa da, aqparattyq portal týrinde boluy tiyis. Telearna saytynyng ýlgisi retinde rbc.ru-dy aitugha bolady. Onyng birinshi beti óte ynghayly jasalghan. Olar ýshin eng basty nәrse aqparat, aqparat beru ekendigi bir qaraghanda bilinedi. Artyq eshtenesi joq. Suret jәne slayd-prezentasiyamen midy ashytpaydy. Eki shetke az-azdap suret ornalastyryp, ortasyndaghy ýlken bólik tek aqparatpen toltyrylghan. Sayttaghy bar әdemilik (suret, slayd, grafikalyq syzbalar, beyne) janalyqtyng birin tandaghan song ashylady. Bir sózben aitqanda, rbc.ru saytynyng dizayny adamgha kerek aqparatyn tabugha, ony dúrys oqy aluyna kómek­tesedi.
Aydos ÁRIPBAEV,
Qazaq Últtyq uniyversiytetining studenti