Áskerdegi әlimjettikting payda boluynyng ózindik tarihy bar. Úly Otan soghysy bastalghan jyldary «KSRO Armiyasynyng bes million әskeri jaugha qarsy toytarys beruge azdyq etedi» deydi Staliyn. Mine, sonda Ortalyq Komiytet әsker qataryn búryn sotty bolghan qylmyskerlerding kýshimen tolyqtyrady. Týrme ishindegi әlimjettikting әskerge keluining syry osynday. Qazir múnday bilektining әlsizge ses kórsetip, tize batyrulary siyaqty qúbylys Qaruly Kýshterde «jazylmaghan zangha» ainalyp ketken. Áskerdegi әlek әzәzilding isindey eshkimge des berer emes. Tipti atynan at ýrketin kýsh qúrylymdarynyng ózi onyng aldynda dәrmensiz. Solay deuge tura keledi, әitpese, әsker qataryna ketken jastarymyzdyng arasyndaghy ólim-jitimdi nege azayta almay otyrmyz?

Senimdi aqparat kózderining mәlimetterine sensek, 2011 jyly әskerde 123 sarbaz qaytys bolghan. Búl 2010-jylmen salystyrghanda, bir jarym esege kóp, yagh­ny sol jyly 86 derek tirkelgen-di.  Eskerte keteyik, múnday qayghyly oqighalardyng sebep-saldary әrtýrli.  Au­ru-syrqaudan kóz júmghandar sany 2010 jyly 22 sar­­bazgha jetse, ol 2011-jyly 33-ke kóterilgen. Ózi­ne-ózi qol júmsaghandar sany da alandatpay qoy­may­dy: 2011 jyly 21 әskerimiz suisidke barghan. Al jol apa­ty ótken jyly 42  azamatymyzdy jer qoynyna alyp ketti. Negizi, әskerden úly kelip quantpay, tabyt ke­lip jylatqan ata-analardyng basym bóligi ajaldyng ar­tynda әlimjettik túrady dep sanaydy. Rastalyp jat­qandary joq emes. Tarihymyzda búryn-sondy bol­maghan 15 әskerimizding ólimi men 11 sarbazymyzdyng qash­qyn atanuynyng da basty sebebi - әlimjettik degen bol­jam bar.

Marlen esimdi bir jas jigit әskerdegi súmdyqty by­lay dep әngimeleydi:

- Qa­targha jana qosylghan kezim. Jasy ýlken bir ji­git ýstindegi bar kiyimin juyp beruimdi búiyrdy. Men bas tarttym. Sonda ol qasynda taghy ýsh jigit bar tórteu bo­lyp, ayausyz tepkining astyna aldy. Eger men sol jo­ly aitqandaryn istesem, men sol kýnnen bastap olar­dyng qúldary bolghanym. Ertesine taghy qaytalandy búl oqiy­gha. Taghy úrdy. Ol azday juynatyn jerge tyr ja­la­nash jatqyzyp qoyyp, ýstime múzday sudan bir sa­ghat­qa juyq shashty. Al dalada qys edi. Juynatyn jer suyq bolatyn. Sement edende jatqan men qatty suyq­tan qalshyldap, esimnen tanyp qala jazdadym. Biraq kiyim­derin bәribir jumay qoydym. Búdan keyin de talay azap kórdim. Biraq degenimnen qaytpadym. Menen týk shyq­paghan song olar basqa bireuge auyz saldy. Onyng kór­genin aitpay-aq qoyayyn.

Beyshara qorlyqqa shyday almay, әskerden qashyp ket­ti. Ony alysqa ketpey ústadyq. Jogharghy jaq bilmey de qaldy. Alayda oghan psihoterapevting kómegi qajet bo­lyp, auruhanagha jiberildi. Kópshilik әskerdegi әlim­jet­tik komandirding salghyrttyghynan deydi. Olay emes. Bar súmdyq týngi saghat 10-nan keyin bastalady. Ko­man­dir tekseruge kele jatsa, baqylauda túrghan belgi be­rip, bәri oryndaryna jata qalady. Áskerge ja­na­dan kelgender týni boyy úiyqtamaydy osylay.

Osydan keyin balandy jiberip kór әskerge! Jasyratyny joq, әs­ker­ge jastar qazir tek әskery biy­let ýshin ghana barady. Óitkeni kýsh qú­ry­lym­daryna júmysqa túru ýshin qolynda mindetti týrde әskery biylet boluy tiyis. Búl KSRO  kezinen kele jatqan shart. Bizding oiy­myzsha, osy jýiege qanday da bir óz­ge­ris engizu kerek siyaqty. Aqyry tә­uelsiz sa­rapshylardyng pikirlerine qa­ra­ghanda, qa­zir búrynghyday eshkimdi min­det­te­meydi eken, yaghny әskerge shaqyrylatyn­dardyng sa­ny shekteuli.

Uәlihan Tóleshov, sayasattanushy:

- Áskery biyletti jemqorlyq jol­men alghandar - ertengi kýngi  jem­qor­lar­­dyng ózderi. Bylaysha aitqanda, ke­den, salyq, ÚQK, prokuratura siyaqty oryn­dargha júmysqa túru ýshin әskery biy­let qajet. Al atalghan mamandyqqa esh­kim jalaqysy ýshin qyzyqpaydy, týr­li jolmen olja tabugha ontayly oryn. Ókinishti әriyne, biraq moyyndau ke­rek, qazirgi sarbazdardyng arasynda Ota­nym dep keude soghatyndar neken-sayaq. Oilaytyndary - jeke bastyng mýd­­desi. Áskery kafedralardaghy jagh­day da qynjyltady. Ondaghylardyng da kók­segeni - әskery biylet. Júrtshylyqtyng osynday osal túsyn bilip alghan JOO-lar  әskery biyletti tauargha ainaldyryp, sau­dagha saluda. Kópshilik shetelderde әs­kery biyletti talap etpeydi. Júmysqa tú­­rarda sol organ ózi әskery dayyn­dyq­­tan ótkizedi. Aqyry әskery biylet tó­­niregindegi bylyq-shylyqqa tosqauyl qoya almaydy ekenbiz, bizge de shetelden ýlgi alu kerek shyghar? Sonda biz jem­qor­­­lyqtyng aldyn-alamyz jәne kýsh qú­­ry­lymdaryn shynayy dayyndyqtan ót­ken mamandarmen tolyqtyramyz. Osylay biz «eki qoyandy bir oqpen ata­myz». Mening mynanday úsynysym bar: әskerge súranyp túrghan jastardy shyn­dyq detektorymen synau kerek. Oghan әs­kery biylet qana kerek pe, әlde Otan aldyndaghy boryshyn óteu ýshin be?

IYә,  qaltasy qalyndar balalaryn әs­ker­ge jibermeydi. Olardyng balalary әs­ke­ry kafedralarda oqidy. Bolmasa әsk­e­ry biyletti satyp alady. Áyteuir «qanattygha qaq­­tyrmaydy, túmsyqtygha shoqtyr­may­dy».  Zar­dap shegetinder - taghy da bayaghy qa­­ra­payym jandar.

Taghy bir aita keterligi, qazir QR Par­la­men­ti qabyldaghan «Áskery qyzmet jәne әs­kery qyzmetshining mәrtebesi turaly» zang El­basyna qol qonggha jiberilse kerek. Zangha sәi­kes, er-azamattarymyz әskery da­yyn­dyqtan aqyly týrde de óte alatyn bolady. «Ás­kery qyzmet jәne әskery qyzmetshining mәrtebesi turaly» zanda әskery dayyndyq pen әskery bilim alugha qatysty engizilmek ózgerister men tolyqtyrular әzirge bas­ta­ma kýiinde túr. Senat otyrysynda qa­ral­ghan zang jobasynda әskery qyzmetti keli­sim­­shart negizinde óteu ýshin Qorghanys miy­nistrligining mamandandyrylghan úiym­darynda әskeriy-tehnikalyq mektepterde әs­kery dayyndyqtan mindetti týrde ótu nor­masy engizilgen. Atalghan zannyng ne­gizinde azamattyq oqu oryndarynyng әs­ke­ry kafedralarynda bilim alghan jastargha tó­mengi ofiyserlik shen, yaghny «zapastaghy ley­tenant» ataghyn beru turaly norma en­gi­zilgen eken. Negizi, búl ýderis kenes ókimeti ta­raghannan keyin toqtap qalghany bolmasa, tәjiriybede búrynnan bar.  Qaruly Kýshter múq­taj bolyp otyrghan mamandardy da­yyn­dau maqsatynda azamattyq әskery oqu oryndarynyng mýmkindikterin paydalana oty­ryp, әskery fakulitetter turaly nor­ma engizildi. Azamattyq oqu oryndarynyng әskery fakulitetterinde, kafedralarynda oqyghan studentter songhy eki kurstan bastap kursant bolyp sanalady jәne әskery qyz­met­shiler ýshin kózdelgen býkil qúqyqtar men mindetterge ie bolmaq. Sóitip, búdan bylay JOO әskery kafedrada bilim al­ghan­dar diplomyna qosa ofiyserlik shen alyp shyghady. Dúrys-aq. Alayda JOO-lar­daghy әskery kafedragha týsuding ózi bir bey­net qazir. «Qoyylatyn talaptyng bar­lyghyn oryndasang da, әiteuir bir jerden sha­lady. Kedergini qoldan jasaytyndardyng ne­ni kókseytini belgili. Úlym әskery ka­fedragha týspek bolghan edi, bizden 2000 AQSh dollaryn talap etti. Týsingenim, aq­shang bolsa, kafedragha týsesin, joq bolsa, amal joq balandy әskerge jiberesin. Al úlym bolashaqta ishki ister organynda jú­mys istegisi keledi» deydi aty-jónin tolyq ataghysy kelmegen ana. Qysqasy, әskery biylet jemqorlyqtyng tamyrlana týsuine týrtki bolyp otyr. Ony eshkim joqqa shyghara almaydy.

Mine, әskery biyletke ie boludyng jol­dary bizding elde osylay ne ómirindi qauip­ke tigui mýmkin, ne qaltandy qaghary sózsiz. Bol­masa әskerdegi baqylaudy kýsheytu ke­rek. Eng dúrysy - baqylau kameralaryn or­natyp tastau. Qazir tehnikanyng damyghan za­many. Bylyq-shylyqqa belshesinen ba­typ jatqan oryndargha kamera ornatqannan bas­qa amal qalmaghan siyaqty. Bәlkim, әs­kery dayyndyqtan ótkizudi kýsh qúry­lym­dary óz qúzyrlaryna alghandary jón shy­ghar? Tiyimdisi sol ma deymiz. Áytpese, әske­ry biyletti satyp alghandardan qanday qor­ghan bolmaq?

Avtor: Lәzzat BILAN

"Alash ainasy" gazeti