Últ ýshin qasiyetti mekender bolady. Týrkistan, Qazyghúrt, Úlytau... Qazaqqa Abaydy syilaghan Jiydebay da sózsiz, sonday kiyeli oryn. Sondyqtan Qazaqstan-Resey uniyversiytetining janyndaghy Abay ortalyghy «Úlylar mekenine sayahat» saparyna shaqyrghanda oilanbastan kelistik. Tolstoydyng Yasnaya Polyanasy, Pushkinning Mihaylovskoesi men Sarskoe selosy, Lermontovty qoynyna jasyrghan Tarhan men songhy demi shyqqan Pyatigorsk... qay-qaysysy da orys júrty ghana emes, býkil adamzat qasterleytin oryndar. Dostoevskiyding Peterburgtegi múrajay-ýiine eng kóp kelip tәu etetinder... japondar, «Aghayyndy Karamazovtar» osynda jazyldy» degen sózdi esitkende qabyrghany sýiip, aghyl-tegil jylaydy desedi. Abaydyng ýiin kóruge kim qarsy bolsyn? Aqynnyng Jiydebaydaghy múrajay-ýiinde jol qatynaghan pәueskesinen bastap, tútynghan zattary, júmys ýsteli, tósek-orny - bәri qaz-qalpynda saqtalghan. Qymyz ishken tostaghanynan, «jalghan tisterinen», doybysy men toghyzqúmalaghy, kitaptary men beldiginen Áygerimge syilaghan er-toqymyna deyin samsap túr. Múrajay tanystyrushysy Gýlsara Súltanqyzy kemengerge degen sonshalyq mahabbatpen әr búiymnyng tarihyn úghyndyryp jatyr. Jә, oghan sәl keyinirek. Astanadan shyqqan 40 kisilik avtobus jol-jónekey Pavlodargha ayaldap, Semey ónirine jetti. Tanertenmen Semeyden shyqqan sayahatshylar Abay audanyna bettedi.

Últ ýshin qasiyetti mekender bolady. Týrkistan, Qazyghúrt, Úlytau... Qazaqqa Abaydy syilaghan Jiydebay da sózsiz, sonday kiyeli oryn. Sondyqtan Qazaqstan-Resey uniyversiytetining janyndaghy Abay ortalyghy «Úlylar mekenine sayahat» saparyna shaqyrghanda oilanbastan kelistik. Tolstoydyng Yasnaya Polyanasy, Pushkinning Mihaylovskoesi men Sarskoe selosy, Lermontovty qoynyna jasyrghan Tarhan men songhy demi shyqqan Pyatigorsk... qay-qaysysy da orys júrty ghana emes, býkil adamzat qasterleytin oryndar. Dostoevskiyding Peterburgtegi múrajay-ýiine eng kóp kelip tәu etetinder... japondar, «Aghayyndy Karamazovtar» osynda jazyldy» degen sózdi esitkende qabyrghany sýiip, aghyl-tegil jylaydy desedi. Abaydyng ýiin kóruge kim qarsy bolsyn? Aqynnyng Jiydebaydaghy múrajay-ýiinde jol qatynaghan pәueskesinen bastap, tútynghan zattary, júmys ýsteli, tósek-orny - bәri qaz-qalpynda saqtalghan. Qymyz ishken tostaghanynan, «jalghan tisterinen», doybysy men toghyzqúmalaghy, kitaptary men beldiginen Áygerimge syilaghan er-toqymyna deyin samsap túr. Múrajay tanystyrushysy Gýlsara Súltanqyzy kemengerge degen sonshalyq mahabbatpen әr búiymnyng tarihyn úghyndyryp jatyr. Jә, oghan sәl keyinirek. Astanadan shyqqan 40 kisilik avtobus jol-jónekey Pavlodargha ayaldap, Semey ónirine jetti. Tanertenmen Semeyden shyqqan sayahatshylar Abay audanyna bettedi. Búl ólkening әr tasynda Qúnanbaydyn, úly Abaydyn, Shәkәrimnin, Múhtardyng izi sayrap jatyr. Osynau momaqan ghana saqara dala osynshama talantty qúrsaghyna qalay syidyrghanyna tanday qaghasyn. Attap bassang eskertkish. Aumaghy 6400 gektargha jetip jyghylatyn «Jiydebay-Bórili» qoryghy aimaghyna 16 nysan kiredi eken. Onda úzyn-sany 18 255-ke juyq baghaly zattar men 300-den astam jәdigerler saqtalghan deydi. Abay audanynda barlyq eldi mekenderdi qosa eseptegende 42 tarihi, mәdeny eskertkishter, 60-tan astam tarihy oryndar men 30-dan astam kóne arheologiyalyq eskertkishter bar eken. Biz sonyng bәrin týgesip tastamasaq ta, birazyn sharlap shyqtyq.  Alghashqy ayal. Kýshikbay Ayaldaghan alghashqy nýktemiz - Kýshikbay kezeni boldy. Jonghargha qarsy kýreste aty shyghyp, 21 jasynda ómirden qaytqan Kýshikbay batyr jerlengen búl asu - Abay men Shәkәrimder san mәrte toqtap, týnegen beket. «Semeyden Shynghystaugha bettegen attyly kisi qaladan 50 shaqyrym shyqqan kezde sózsiz demalady. At shaldyratyn  jeri de osy tús. Osy arada aunap, Qúnanbay da, Abay da, Shәkәrim de, Múhtar Áuezov te demaldy dep anyq senimmen aita alamyz», - deydi belgili shәkәrimtanushy Asan Omarov. «Batyrdyng kóp múratyna jete almay, jas kýninde quaty qaynap, doldanyp ólgendiginen molasy túrghan biyikting bauyrynan boran, yzghar aiyqpaytyn bolghan eken» dep jazady búl tús turaly M.Áuezov «Qorghansyzdyng kýni» әngimesinde.  Aytpaqshy, atalghan shygharmanyng izi osy asuda әli de sayrap jatyr. «Qorghansyzdyng kýni» «S. qalasynyng ontýstigin jaylaghan elding qalagha qatynasatyn qara jolynyng ýstinde Arqalyq degen tau bar. Dalanyng kónilsiz úzaq jolynda qajyp kele jatqan keruenge Arqalyq alystan kórinip, dәmelendirip túrady» dep bastalatyn. Dәl osy asuda Aqan degen bolys aghasy ýsip ólgen, sheshesi sanyrau, әjesi soqyr Ghaziza degen jasóspirim qyzdy óz qorasynda zorlap ketedi. Qorlanghan qyz borannyng aidauymen әkesining molasyna jetip, ziratty qúshaqtap jan tәsilim etken. Jas Múhtar búl oqighany estigen song qalamyna arqau qyldy. Al býginde Ghazizanyn, onyng әkesi Jaqyptyng ziraty da túr, sol qaraly, qorghansyz ýiding orny da tabylghan. Jol bastaushymyzdyng biri Asan Omarov: «Osy jerge belgi ornatu qajet» degendi, tarihty bayanday kele, basa aitty.   Ekinshi ayal. Bórili «Úlylar mekenine sayahat» Bórilimen jalghasty. Kemenger Múhannyng kindik qany tamghan jer. Bir tóbede jazushynyng «Qonyr tughan anam, Tughan jerim Bórili» degen jazuy qashalghan tasty kóresiz. Odan úzamay M.Áuezovting múrajay-ýii bar. 1987 jyldan beri múrajaygha ainalghan búl shanyraqta Múhannyng balalyq, jastyq dәureni ótken, osy ýige atasynyng aittyruymen alghashqy jary Rayhandy týsirip, Múghamila, Shoqan esimdi balalar sýigen. Múrajaydaghy suretter, qújattar, qoljazbalar sekildi kóp qúndy búiymnyng arasynan qosarlanghan kiyiz ýidi kórip-aq, Áuez túqymynyng nashar túrmaghanyn bayqaysyn. Bórili jayly «Ákem men sheshem airylysqanda men tórt jasta edim. Bórilide sot ýkim shygharyp, úl әkede, qyz sheshede qalady dedi. Biraq әkem segiz ailyq Shoqandy almay, 4 jastaghy meni alyp, qalyng Qanaydyng qaraghyna tyghylyp jattyq. Sodan meni Semeyge aparyp, Kәmiylә tәtemning tәrbiyesine berdi. Men ógey sheshemning tәrbiyesinde boldym», - degen Múghamiylәning esteligi bar. Keyin de, qalamger tilderi oryssha shyqqan úl-qyzdaryn Bórilige jiberip, «qazaq tili kurstarynan» ótkizse kerek. Múhannyng «Enlik-Kebek», «Bәibishe-Toqal», «Sybannyng molasynda» siyaqty túnghysh shygharmalary da osy shanyraqta jazylghan. Ákesi Omarhan men sheshesi Núrjamal, әjesi Dinasyl, aghasy Qasymbekterding beyiti ýiding irgesinde eken. Ayta ketu kerek, Múhtardyng  ózi qalap ýilengen Maghauiyanyng qyzy, Kәmiylә da ómirden erterek ozyp, úrpaq qaldyrmapty.  1926 jyly onymen zandy týrde airylysqan ol, Leningradta oqyp jýrip Valentina Nikolaevnamen kónil qosady...  Ýshinshi ayal. Enlik-Kebek kesenesi. Bóriliden Shynghystaugha bettegen boyda qoy qara shangha kómilip otyryp, Shilikti kezenine de jettik. Múnda kýlli ghashyqtar simvoly bolghan Enlik-Kebek mazary bar. «Kóp jasamay, kók orghan, Jarasy ýlken jas ólim» degen Abay sózi tasqa qashalypty. Jer dauy órship túrghan dәuirde matay men tobyqtynyng qos óspirimi birin-biri sýiip qalsa, qayran qaysy?.. «Ekeuining moynyna arqan salyp,   Eki attyng qúiryghyna baylap alyp,   «Mataylap» úran salyp shauyp-shauyp,   Óltirip bir tóbege qoydy aparyp.   Tastady besigimen balasyn da,   Obalgha óshikken el qarasyn ba?   Enlik-Kebek molasy býgin de bar   Taymaq pen Eralynyng arasynda», - dep Shәkәrim jyrlaghan molany kórdik. Al «Shetki Aqshoqy basynda qalghan bala   Shyrqyrap kýn batqansha jylap jatty  Juantayaq balany týnde bildi,   Týn ishinde jiylyp atqa mindi.   Tang ata kelip izdep taba almady,   Qisyny - bireu úrlap ketken syndy.» - dep jyrlanatyn ýngirge sogha almadyq. Aytpaqshy, jergilikti júrt «úrlanyp» ketken besiktegi Ermek atty úldan býginde úrpaq bar degendi aitady... Tórtinshi ayal. Zere-Úljan beyiti Eraly jazyghymen jýitkip kele jatyp, osy ónirlerde Abay talay qatynady-au deysin. Kókpenbek say-salanyng birinde, mәselen, Toghjangha úrlana baryp, qyz aghalarynyng kózine týsip qalghan bozbala Abay ayaldasa kerek.  «Sap, sap, kónilim, sap, kónilim!  Saghynyshqa sarghayma!  Jay jýrseng de qyz qumay,  Seni bireu qarghay ma?» - degen joldar osy bir tústa tughan-au... Osynday oimen úzap kele jatyp, agharghan taghy bir mazardy kóremiz. Búl Abaydyng ghana emes, kýlli qazaqtyng anasy bolghan Zere (1785-1873) men Úljannyng (1810-1887) jәne Abaydyng aghasy Qúdayberdining (1830-1867) mazary. Ómir jyldaryna qarap-aq, búl arada eng alghash Qúdayberdining ziraty ornaghanyn bayqau qiyn emes. Qúdayberdi ómirden jastay ótipti. Sonda Zere: «Túnghysh sýigen nemerem osy Qúdayberdi. Qúdayberdini mening kóz aldyma osy jerge jerlender. Basyna baryp, Qúran oqyghanyma jaqyn bolady» dep, basyna saman kirpishten zirat ornatqyzypty. Keyin 90 jasqa taqaghanda Zere әje «Men ólgende basqa emes, Qúdayberdining qasyna qoyasyndar» dep amanattaghan eken. 77 jasynda Úljan ana da ómirden ótedi. Ol kisi auyryp jatqanda: «Kelin enening topyraghynan jaralghan. Meni Zere enemning qasyna qoyasyndar» dep amanattapty. «Mening basyma ótken-ketkenning bәri kelip Qúran oqidy. Sol kezde janymda jatqan Qúdayberdige de Qúran baghyshtaydy. Mine, sonda Qúdayberdi mәngilik ólmeydi» depti Zere әje. Kýlli tobyqty «Kәri әje» ataghan Zerening aitqany keldi.  Osy mazardyng qasynda taghy da eki beyit túr. Bireui, Qúnanbaygha meshit-medrese ashqyzyp, qajynyng ghana emes, býkil auyl balalaryn oqytqan Ghabithan moldanyng ziraty. Onyng qasynda jatqan Shәukenbay - Ospannyn, keyinnen Abaydyng malshysy bolghan kisi eken. Besinshi ayal. Abay men Shәkәrim kesenesi Bir ysyp, bir suyp túrghan arqa rayy biz Abay kesenesine jete bergende aq jauynyn jiberdi. At shaptyrym jerdi alyp jatqan aqshanqan qúrylys anadaydan kózge ottay basylady eken. Rasynda da, sәuletshi Bek Ibraimovting búl júmysy - Qazaqstandaghy ghana emes, býkil әlemdegi eng ýlken kesene kórinedi. Kesene irgetasynyng  úzyndyghy 200, kóldeneni 65 metr. Abaydyng dýbirli toyy - 150 jyldyghy qarsanynda soghylghan keshenning úzyn dәlizining eki jaq býiirinde «Úlylar mekeni» atty múrajaydyng qúrylysy әli de jýrgizilip jatyr. Ony kórip shyghyp, qos mazardyng ortasyndaghy amfiyteatrdyng qirap jatqan (múnda da qúrylys júmystary qayta qolgha alynghan sekildi) satylarynan órge órlegende jauynnyng izin ala kempirqosaq shyghyp túrdy. «Shyndap kelgende, búl o basta Ospannyng ziraty, - dep týsindiredi keshenning mengerushisi Qayyrjan Kýzembaev. - Sebebi Qúnanbay «kenje bala - qara shanyraq iyesi» degen dәstýr boyynsha, Jiydebaydy Ospangha qaldyrghan. Ospan qaytys bolghan song osy jerding iyesi, qojasy bolghandyqtan osy jerge jerlengen. Abay búl jerden 120 shaqyrymday jerdegi jaylauda qaytys bolghan. Qúnanbaydyng Abaygha enshilep bergen, ózi jerlengen jeri Aqshoqy - Semeyden 70 shaqyrym. Kónekóz qariyalardyng aituy boyynsha, sol jyly aspan ainalyp jerge týsken alapat ystyq shilde bolypty. Mәiitti kýndiz emes, týnde ghana alyp jýrip otyrugha mýmkindik bolghan. Aqshoqygha әli eki-ýsh kýndik jol bar, Abay atanyng mәiitin jetkize almaytyn bolghandyqtan, Shәkәrim el-júrtty jinap alyp, osynda jerleuge kóndiredi». Taghy bir kónil qoyarlyghy - Shәkәrim men Abay zirattarynyng arasy 150 metr. Búl turaly jol bastaushymyz bylay týsindiredi: «Shәkәrim qajy 1931 jyly 2 qazan kýni eshqanday sottyng ýkiminsiz-aq, osy jerden 110 shaqyrym Shynghystaudaghy Keregetas degen jerde «halyq jauy» dep atyldy. Atyp qana qoymay, qajynyng denesin qorlap, Baqanas ózenining boyynan 20 shaqyrymdaghy shúnqyrgha tastaghan. Otyz jyl ótkennen keyin 1961 jyly balasy Aqat sol shúnqyrdan әkesining sýiekterin óz qolymen terip alyp,  Shәkәrimning denesin qúraghan. Aqat aqsaqal estelikterinde qajynyng qay sýiegining úzyndyghy qansha bolghanyna deyin jazady. Aq matamen orap, Shәkәrim babamyzdyng súlbasyn shygharyp, sodan keyin músylman jolymen arulap juyndyryp, Qúran qatym týsirip, osy jerge jerleydi. Abaydan 150 metr jerge әdeyi jerlegen joq. Kenes ýkimeti halyq jauynyng Abaydyng irgesinde jerlenuine rúqsat bermedi. Sebebi halyq jaulary kópshilik ziratqa jolatylmay, baqsynyng ziraty siyaqty sayaqtau jerlenetin bolghan. Aqat aqsaqal 1984 jyly 84 jasqa kelip qaytys boldy. Tósek tartyp jatqanda halyqqa amanat aityp, ózin әkesining janyna jerleudi tapsyrady». Yaghny kesene Abay, Shәkәrim, Ospan, Aqat beyitterin qamtyp otyr. Songhy ayal. Múrajay. Keseneden shyghyp, sóz basynda aityp ketken Abaydyng Jiydebaydaghy múrajay-ýiine tarttyq. Kire berisindegi Qúnanbay әuletining shejiresinen bastap, múndaghy әr búiymnan Abaydyng iyisi shyghady. Aqyn búl ýide 1894 jyldan bastap, songhy on jyl ghúmyryn ótkizedi. Ospan qaytys bolghannan keyin qazaqtyng әmengerlik jolymen kelini Erkejandy alghan, biraq Erkejannan úrpaq qalmapty. Búl shanyraqty úly aqyn 1895 jyly óz jobasy boyynsha әdeyi salghyzypty. Ol kezde qazaq dalasyna kele qoymaghan golland peshine deyin qaz-qalpynda.  Dildә, Áygerim, Erkejannyng tósek-jabdyqtary, sandyqtary ýsh bólek bólmede jiylyp túr. Abaydyng 1903 jyly әieli Erkejan, úly Maghauiya, nemere kelini Kәmәliya (Aqylbaydyng balasy Áubәkirding әieli), Aqylbaydan tughan Pәkizatpen birge týsken sureti de bar. Búl - Abaydyng ómirinde týsken eki suretining bireui. Abaydyng júmys ýstelinde Dante Aligieriyding «Bojestvennaya komediya» kitaby, 1900 jyly shyqqan Gogoliding jinaghy, Mihail Lermontov, Nekrasov ólenderining tolyq jinaghy, Belinskiyding 1860 jyly Mәskeuden shyqqan «Belinskogo sochiyneniye» kitaptary  sol qalpynda oqyrmanyn kýtip túr. Abay shanyraghy tútynghan jez legen, jez qúman, kýmis samauryn, aghash ettabaq, aghash et astau, qúrt ezuge arnalghan astau, kebeje, qymyz tegene, mýiiz ojau, kebejeayaq ta sol zamannyng túrmys-tirshiliginen qalghan jәdigerler. Múrajay aulasynan Abay-Shәkәrim kesenesi anyq kórinedi. Al shygha beristegi granit «Euraziya kindigi» dep qashap jazylghan.  Endeshe, sol Euraziya kindigine jetu onay sharua emes. Joldyng nasharlyghyn bylay qoyghanda, at toqtatyp, as-su ishetin oryn da joq. Turizm nege damymaghan dep aspannan týskendey bolamyz ghoy. Jýz  shaqyrym jerge jetu ýshin qara shangha kómilesin. Sheteldikterdi qay betinmen shaqyrasyn? Bir jyldary Jiydebaydaghy múrajaydyng janynda qonaqýy salynypty. Salynghanymen, ashylmaghan. Jergilikti atqaminerler múrajay-qoryqtyng territoriyasynda sol múrajay-qoryqtyng jәne Mәdeniyet ministrligining rúqsatynsyz 105 mln. tengege (!) qonaqýy túrghyzady. Jәne ony qalay da iske qosugha tyrysady... Múrajay diyrektory Jandos Áubәkirov: «Tolstoydyng «Yasnaya polyanasyna» bardym, bәri baz-bayaghydaghyday, biz de Jiydebaydy Abay zamanyndaghyday saqtauymyz kerek» dep, shyr-pyr bolady. Dúrys, óte dúrys, bәri Abaydyng zamanyndaghyday qaz-qalpynda saqtalsyn. Kólik jolynan basqasy... Qosh, Jiydebay ónirinen kóp-kóp әsermen qayttyq. Qaytar jolda bizdi Semey memlekettik uniyversiyteti kýtip aldy. Biraq jogharyda sóz bolghan «Jiydebay-Bórili» qoryq-múrajayynyng diyrektory Jandos Áubәkirov pen Semeyding atqaminerleri tóbe kórsetpegeni tanqalarlyq jayt eken. Áytpese jas abaytanushylar, Abay әnderin, ólenderin ýzdik oqyghan oqushylar, Omar Jәlel, Asan Omarov bastaghan ghalymdar men bir top jurnalisterdi óz qarajatyna aparyp kelgen Qazaqstan-Resey uniyversiyteti (rektory Zeynolla Moldahmetovtin) jәne uniyversiytet janyndaghy Abaytanu ortalyghynyng (diyrektory Almaqan Múqametqaliqyzy) úiymdastyrghan búl sapar kónil qongha layyq edi.

R.S.

Dostovskiyding basyna baryp, aghyl-tegil jylaytyn japondargha kelsek. «Okkupay Abaydyn» dýrildetkeni keshe ghana. Sonda biz neni týsindik? Abaydy, qansha úlyqtadyq, últtyng ústazy dedik degen kýnning ózinde tanymaytyndar bar eken. Mәskeude otyryp Abaydy izdegen Tina Kandelakiyge ataqty Bayghaly Serkebaev («A-Studio») «Abaydy oqymappyn» demep pe edi? «Bir bilse, osy biledi» degen aqyn, Ghafu Qayyrbekovting úly Baqyt Qayyrbekov Abaydy oppozisioner, kóp aqynnyng biri ghana qylyp shygharady. Aqyn dep aidar taqqan Qayyrbekovting ózi Abaydyng bas aqyn ekenin týsindirip bere almaghan son, basqasynan ne súraysyz? Áytpese sol «týsiniksiz qazaqtan» ruhany baylyqty biyik qoyghan kez kelgen últtyng ókili júbanysh tabar edi. Al biz Abaydy bәlenshe tilge tәrjimaladyq dep maqtansaq ta, basqa týgili orys tiline kelisken audarmasy joqtyghy «Okkupay Abaydan» belgili bolyp qaldy.

"Halyq sózi" gazeti