1986 jylghy Jeltoqsan oqighasy «kommunizmge tayap qaldyq, shyt-jana sovet últy qalyptasu ýstinde» degen ertegining kýlparshasyn shygharyp, otarlyq iydelogiyanyng tepkisinde túnshyqqan sana men ruhty silkip oyatty. Arghy jaghy tarihtyng damu zandylyghy boyynsha Gorbachevtyng «reforma, janasha oilauyna» úlasyp, atyshuly, azuly imperiya ydyrap tynghanda,  óz jerinde otyryp azshylyqqa ainalghan (40%), dini, dili, tili bógdelengen Alash júrty aldy-artyn andap baryp Tәuelsizdik jariyalaghanda birneshe saghattan keyin Tәuelsizdikti moyyndap, diplomatiyalyq qarym-qatynas ornatqan el - týbi bir tuys Týrik Respublikasy edi.

Qazaq elining naryqtyng qyspaghynan shyghyp, Tәuelsizdik túghyryn bekemdeuine jaqynnan jәrdem bergen de osy Týrik eli men halqy bolatyn. Mine, Tәuelsizdikting otyz jyldyq torqaly toyyn atap ótu qarsanynda Europa men Aziyany jalghap túrghan alyp megepolis Ystambúlda Kishi Qúryltay ótkizuge mýmkindik berip otyrghan da Týrik eli boldy.

Últ kóshbasshysy N.Nazarbaev Tәuelsizdik jariyalay sala tariyhqa ketken esemizdi týgendep, ensemizdi tikteu ýshin әri-sәri bolmastan, tәuekelge toly ýsh qadam jasady. Áueli, naryqtyq qatynasqa kóshse, ekinshi - әlem qazaqtarynyng qúryltayyn ashyp, kóshi-qondy elimizding ishki-syrtqy sayasatynyng basym baghytynyng birine ainaldyrdy. Sodan keyin, ózi tuyp-ósken «jer jannaty Jetisugha» hosh aityp, arqanyng tósine Respublika ortalyghyn kóshirdi. Búl strategiyalyq qadamdardyng qanshalyq qiyndyqpen iske assa, sonshalyq el iygiligine ainalghanyn búl kýnde uaqyt pen tarih dәleldedi әri dәleldey bermekshi.

Mәselege osy túrghydan kelsek, Kishi Qúryltaydyng Ystambúlda ótuining tarihi, sayasi, diplomatikalyq, әleumettik, simvoldyq manyzy zor dep bilemiz. Atajúrt pen anajúrttyng qauyshuy, eski órkeniyet pen jana tanymnyng toghysuy, zayyrly memleket qúru jolyndaghy últ kósemderining iydeyalyq jaqyndyghy dep bilemiz.

Sonymen qyrkýiekting 23-i kýni QR Aqparat jәne qoghamdyq damu ministrligining qoldauymen «Dýniyejýzi qazaqtar qauymdastyghy» RQB jәne «Otandastar qory» kommersiyalyq emes aksionerlik qoghamynyng úiytqy boluymen Ystambúl qalasynda Týrkiya jәne Europada túratyn qandastardyng qatysuymen Kishi Qúryltay ótti. Qúryltay danqty sportshy, eki elge ortaq túlgha M.Óztýrik atyna berilgen sayabaqtyng ashylu saltanatymen bastaldy. 800 mynnan astam túrghyny bar, ótken ghasyrdyng eluinshi jyldarynda Gimalay asyp kelgen qandastarymyzgha pana bolyp, ortagha beyimdelip, ósip órkendeuine qonys bolghan Baghjylar audanynyng әkimi Lokman Chaghyrjy sóz alyp, tuysqan eki halyqtyng ótken tarihy men qazirgi jaghdayyn saralap aitty. M.Óztýrikting adamy qasiyeti men túlghalyq túghyryn erekshe atap ótti.

Osydan keyin sóz alghan «Dýniyejýzi qazaqtar qauymdastyghynyn» RQB-nyng birinshi orynbasary, qogham jәne memleket qayratkeri Z.Qauysbekúly men Qazaqstannyng Ystambúldaghy Bas konsuly Á.Bayel jiylghan júrtty sayabaqtyng ashyluymen qúttyqtap, lentasyn kesti. Odan keyin, Jambyl oblysynan arnayy kelgen ónerpazdar M.Óztýrikting sózine jazylghan «Búl-búl qústar sayraghan» әnin oryndap, merekening mereyin asyrdy. Shyghys jekpe-jegining halyqaralyq dәrejedegi sport sheberi, Ginnes rekordtar kitabyna ýsh mәrte tirkelgen, M.Óztýrikting isin jalghastyrushy D.Jamaly óner kórsetip, kórermendi tәnti qyldy.

Týski qonaqasynan keyin Baghjylar audanynyng Qadir Topbash atyndaghy halyq sarayynda Kishi Qúryltay jalghasyn tapty. Tizgindi qolyna alghan «Dýniyejýzi qazaqtar qauymdastyghyn» RQB-nyng tóraghasynyng orynbasary Á.Ybrayym myrza Kishi Qúryltaydyng resmy ashylu sózin Z.Qauysbekúlyna berdi. Basty bayandamany «Otandastar qorynyn» viyse preziydenti M.Sarbasov myrza jasady. Audan әkimi men Bas konsul qúttyqtau sózderdin sóiledi. «Sheteldegi, onyng ishinde Týrkiyadaghy qazaq diasporasyn ahualy, býgini men erteni» degen taqyrypta Á.Qara, E.Ghayretullah bastaghan sheteldegi qoghamdyq úiymdardyng basshylary men ókilderinen onshaqty adam jalyndy sóz sóilep, kókeyde jýrgen úsynystary men talap-tilekterin ortagha qoydy. Kishi Qúryltaygha qatysushylardyng qandastar men Qazaqstan halqyna arnaghan ýndeuin jariyalady. Jyraqta jýrse de jýregi otanym dep soghyp, elimizding kóshi-qon sayasatyna sýbeli ýles qosqan biraz qandastarymyz «Kishi Qúryltay» tósbelgisimen marapattaldy. Osydan keyin Baghjylar audanynyng mәdeniyet ortalyghynda Qazaqstan Tәuelsizdigining 30 jyldyghyna arnalghan Aqmola oblysynyng «Altyn tamyrly atajúrt» kórmesining ashyluy, etnograf B.Bopayúlynyng týrik tiline audyrylghan kitabynyng túsaukeseri, Qazaqstandyq jogharghy oqu oryndarynyng Ál-Faraby atyndaghy QazÚU, L.N.Gumiylev atyndaghy EÚU, Halyqaralyq Taraz innovasiyalyq-gumanitarlyq uniyversiyteti jónindegi aqparattyq tanystyrylymdar jәne jastardy oqugha shaqyru «Bilim kórmesi» qatarlasa-qaptaldasa ótti. Ásirese, qauymdastyqtyng úsynysyn jerge tastamay, Qaraghandy oblystyq «Tәttimbet» atyndaghy akademiyalyq qazaq halyq aspabtar orkestirin tolyq qúramymen jibergen oblys әkimi men әkimshiligine alghasymyz sheksiz. «Dýniyejýzi qazaqtar qauymdastyghy» Qaraghandy oblystyq filialynyng tórayymy M.Bashayqyzy shymyldyqty marqúm E.Zeyiphannyng әni, sózin arqaly aqyn A.Ahmetbekúly jazghan әigili «Kók tudyng jelbiregenimen» bastap, qandastar arasynda keng taraghan «El kóshkende» әnimen jalghastyrghanda býkil zal tebirenip ketti. Arqanyng asqaq әuendi әnderi men kýileri týrik әuenderimen qabysqanda, bayyrghy imperiyanyng astanasy kóshpelilerding ruhy men qúdyretin sezingendey boldy-au dep oilaymyz.

«Búl әn búrynghy әnnen ózgerek» dep Shәkәrim qajy aitqanday osy retki Kishi Qúryltaydyng mәnisi de, barysy da ózgerek boldy. Barlyq qadam men shara qazaqtyng berekesin arttyryp, ensesin kóteruge arnalghanday. Qazaq sayasatkerleri men diplomattary tize qosa enbektenip, Tәuelsizdikting otyz jyldyq mereytoyyna osylay esep berip, syilyq jasaghanday. Kóshi-qon sayasatynyng endigi baghyt-baghdary men keleshegine jol núsqaghanday.

2009 jylghy sanaqta qazaqtyng elimizdegi ýles salmaghy 70%-dy qúraghany aityldy. Sonynan 68%-gha týsip odan keyin 65%-gha kelip túraqtady. Dese de búnyng ózi ýlken tabys edi. Últ kóshbasshysy jәne onyng komandasynyng taldap alghan «Qazaqstandyq jolynyn» dúrystyghyn әri kemengerligin kórsetti. Dese de úiyghan berekemizdi, núrly bolashaghymyzdy kórgisi kelmeytin alys-jaqyndaghy, ishki-syrtqy baqtalastarymyz ashyq-jasyryn әreketke kóshti. Sonyng saldarynan qazaq kóshi tyghyryqqa tireldi. Qazaq kóshin qaralaghan aqparattar aghynyna shekteu bolmady. Aqyry «qos anyqtama» degen zannyng bir tarmaghyna kirip, Qytaydan, Irannan keletin kóshke toqtau boldy. Sovetpen birge kelmeske ketken túraqty tirkeu degen talap ainalysqa enip, qandastarymyz ben auyldan qalagha kóshken azamattardyng qúqyghy taptalyp, órisi taraydy. Mine, osy kezde Dýniyejýzi qazaqtarynyng 5-shi qúryltayy shaqyrylyp, Z.Qauysbekúly tóraghanyng birinshi orynbasary bolyp saylandy. Osy qúryltayda N.Nazarbaev barlyq qordalanghan mәselelerdi qatysty eldermen kenese otyryp sheshudi tapsyrdy. «Otandastar qory» qúrylyp onyng basshylyghyna últ kóshbasshysynyng ong qoly bolyp talay synnan sýrinbey ótken, Tәuelsizdik tarihynda qoltanbasy aiqyn kórinetin N.Ábiqaev myrza taghayyndaldy. Kóshke qan jýgirdi. Qabat-qabat әkimshilik kedergiler alynyp tastaldy, eshqashan ózderine «piar» jasamaytyn, ambisiyasy joq, ainalasyna jaghympaz ziyalylardy jinap, «madaq» jyryn oqytpaytyn, syldyr sózge emes, naqty isine senetin osy eki túlgha óz missiyalaryn adal atqaryp keledi.

Biylikting barlyq baspaldaghynan ótken Z.Qauysbekúly 1997-1999 jyldary Respublikalyq kóshi-qon agenttigin basqaryp túrghanda elimiz at basyn búrghan qandas ziyalylardyng bir tobyna pәter kiltin berip, este qaldy. Sol kezde tarih ghylymynyng doktory N.Múhametqanúly, medisina ghylymynyng doktory U.Seypilúly, aqyn A.Ahmetbekúly, marqúm E.Zeyiphanúly, әnshi T.Qojanúly, aqyn S.Seytqamzyúly, aitys aqyny Q.Qúlmúhametúly qatarly Qytaydan kelgen qaymaqtar osy kisining qolynan pәter kiltin aldy. Osy isting danqy men daqpyrty sol kezde Qytaygha da tarap, qazaq kóshining altyn dәuirin bastaugha qozghaushy boldy. Halqymyz aitatyn «myng siz-bizden, bir byj-tyj artyq» degen ataly sózding mәnisi osyndaygha qaratylsa kerek.

Alqaly jiynda qayratker, eks elshi, «Qazaqstan Respublikasy diplomatiyalyq qyzmetining enbek sinirgen qyzmetkeri» Zәkeng Ystambúldaghy Bas konsul osy sharanyng sәtimen ótuine bar kýsh-jigerin júmsap, sheberligin, mәmilegerligin tanytqan, kelesheginen ýlken ýmit kýttirgen Álim Dәurenúly Bayelge alghysyn aityp, batasyn berdi. Qyryqqa әli kele qoymaghan Bas konsuldyng jigerli, isker ekendigi әr әreketinen kórinip túrdy. Ystambúlda Abay atyndaghy kóshe, Nauryz merekesin keng kólemde toylanuy, Tomiris filimining túsau keseri, M.Óztýrik atyndaghy sayabaqtyng ashyluy, Qazaqstan Tәuelsizdigining 30 jylyna arnalghan estelik monetining túsaukeseri syndy manyzdy sharalardyng bәri de osy jigit Bas konsul bolghaly iske asyp jatyr eken. Eldestirmek elshiden degendey, Tәuelsizdikpen birge eseyip, er jetken, bolashaqtyng týlegi bolghan osynday jigitterding júldyzy jarqyray bersin dep ishimizden dúgha oqyp, tilek tiledik.

Osy sharanyng oidaghyday ótuine kóp kýsh shygharghan «Otandastar qory» kommersiyalyq emes aksionerlik qoghamynyng viyse preziydenti M.Sarbasovtyng jan-jaqty dayyndalghan bayandamasy kópting kónilinen shyghyp, jýrekterge jol tapty. «Jas kelse iske» degendey, kishipeyil, isker basshy qysqa merzimde әr elden kelgen, әr týrli minez-qúlyqtaghy qandastardyng kónilinen shyghyp, qúrmetine bólenip ýlgerdi. Ásirese, pandemiya bastalyp, shekara jabylghan song elge jete almay taryqqan qandastarymyz 3-shi el arqyly jyl basynan bastap Atamekenge ayaghy tiygende shekara kýzetining kedergisine kóp úshyrady. Osy kezde ýilestiru qyzmetin Maghauiya myrza men Q.Bekpatsha hanym kýndi týnge jalghap istedi. Tipti, keybireulerin әuejaydan kýtip aldy. Keybir pysyq populister qystyrylyp әuejaygha baryp fotogha týsip, mәseleni men sheshtim dep dauyryqqanda ish jighan joq. Uaqyt bәribir óz ornyna qoydy. Keyin Zәkeng premier ministrding orynbasaryna ózi shyghyp, mәselening nýktesin qoydy.

«Dýniyejýzi qazaqtar qauymdastyghy» Jambyl filialynyng tóraghasy, isker, mesenat A.Tóleubaev myrza oblystyng delegattaryn bastap kelip, ónerden shashu shashyp, syily qonaqtargha shapan, kamzol jauyp, kәdesyy taratty. Alysta jýrgen qandastarymyz auyz tiysin dep alyp kelgen qazy-qarta, jal-jaya, qúrt-irimshikteri saghynysh pen syilastyqtyng dәnekerin arttyra týsti. «Habar 24» arnasy men Shymkenttik «Ayghaq» telearnasy arnauly reportaj týsirip, aqparattyq qoldau kórsetti. «Jebeu» respublikayq qoghamdyq birlesitigi de syily qonaqtargha óz iltipatyn kórsetip, qauymdastyq pen «Otandastar qory» tapsyrghan mindetti abyroymen oryndady. «Dýniyejýzi qazaqtar qauymdastyghy» RQB-nyng orynbasary Á.Ybrayymúly, qazaq diasporasy men júmys isteu departamentining bas menedjeri J.Lespekov, bas buhgalter L.Kuchembaeva, tóragha birinshi orynbasaryn kenesshisi, Núr-Súltan filialynyng tórayymy Q.Hojamúrat qatarly kisiler aldyn-ala baryp, konsuldyq qyzmetkerlermen birlese otyryp qyzmet etti. Qonaqtardy kýtip alu men shygharyp salu, olardyng nәzik kóniline qayau týsirmey qyzmet etu ýshin qanshama erik-jigeri men sabyr-tózimdilik kerek ekenin basynan ótken adam ghana týsinedi. Sonymen Kishi Qúryltay mәresine jetti. Qosh Ystambúl! Kelesi jyly Úly Qúryltayda Euraziyanyng kindigi sanalatyn baytaghymyz Núr-Súltanda bas qosayyq!

Omarәli Ádilbekúly

Abai.kz