Jylqyny qolgha ýiretip, ýzengini oilap tapqan ata-babamyz ayaghyna qys týskende syrghytpa - koniky (qon + ki) baylaghan, shanamen (saniy-shany joq arba) balalaryn sýiregen, qalyng qarda (Altvy taularynda soyshanghy) shanghy tepken, Mәskeuge (Mas kýieu) kelgende Arbatqa arba + atpen kirgen, Týrikterding tepkisinde emes, qamqorlyghynda bolghan halyq әueli brat, bratani, yaghny bir atanyng balalarymyz dese, keyin solaqay sayasattyng kesirinen  ony mýldem úmytqan. Tipti pervyi  degen sózding týrikting birinshi degen sózinen shyqqanyn, brak (arabsha nikah - neke) sózining bir-aq bolayyq, eki jarty – bir býtin degen maghynasyn da qalys qaldyrghan. Bizding ishine et salghan  júqa nanymyzdy chebureki, bәlishti belyashy dep atay bastaghan.

Saratov Sarytau, Omsk Omby, Baykal Baykól, Rostov Úrystau, Orynbor Ormandy jer, Tumeni Tómen, Kurgan Qorghan ekenin bilmedi deysing be? Bildi, biraq, tilderine oraylastyryp ózgertip aldy. Al qazaq dalasyndaghy jer-su ataularyn qalaularyna say ózgertti.

Kezinde joqtan bar jasap, «Tolkovyi  slovari jivogo velikorusseogo yazyka» degen tórt tomdyq  týsindirme sózdik jasaghan Vladimir Dalidyng ózi  arka degen sózding maghynasyn dogha (duga) dep týsindiredi. Shynynda, arkasy kәdimgi arqa, dugasy dogha. Sózdikten týrik, qypshaq tilinen engen sózderdi alyp tastaytyn bolsaq orystyng sózdik qory  on ese azayyp qalatyny ras.

Europanyng elshileri dep atalatyn, shirkeuding tynshylary bolghan monah Plano Karpiny men sayahatshy Marko Polo týrik halyqtaryn qoldarynan kelgenshe jamandap, qara kýieni battastyryp jaqqan. Ol katolikter men hristiandardyng súrqiya sayasaty ýshin qajet edi.

Orys monshasy degendi estigende kýlking keledi. Jalpy, orysta ertede monsha boldy ma eken? Orystyng «banyasy»  kóne týrikterding «bu ana» sózinen shyqqan. Qazaqtyng «zyghyrdanym qaynady» degen sózining týbinde de osy monsha mәdeniyeti jatyr. Bizding babalarymyz kiyiz ýiding ishine tasqoryq qoyyp, tastyng astyna ot jaghyp, ol әbden qyzghanda tas  betine zyghyrdyng dәnin shashyp, bumen emdelgen.

Terip  alyp  qazaghym zyghyr dәnin,

Qaynatpaghan  qúr bosqa zyghyrdanyn.

Malyn soyyp, qoldaghy baryn berip,

Qonaghyna úsynghan quyrdaghyn.

Kiyiz ýii tigilip arbasynda,

Shomyldyrghan hanyn da, hanshasyn da,

Shýmektey qyp terletpey shygharmaytyn

Zyghyr  dәni dalamnyng monshasynda.

Sәbit Múqanov «Aqqan júldyz» romanynda: «Monsha atalatyn tazalyq orny adamzat tarihynyng eng kóne, eng kómeski túrmysynan beri jasap kele jatqanyn bilemiz. Orys elining Birinshi Petrgha deyingi  tarihynda monshanyng biz biletin týri bolmaghan, oghan deyin әrkim bilgeninshe qúiynghan. Ishine ot jaghyp tasty iya kýigen kirpishti qyzdyryp, solargha su sebu arqyly busandyryp, ystyq jerde terlep-tepship juynatyn monsha  tek Birinshi Petrdin  nemisterden alghan ýlgisi arqyly jasalghan. Petr jasatqan monshanyng «orystyki» atalatyn sebebi, tas qyzdyratyn peshinde múrja joq, ýige qamalghan týtin dalagha ashyq túrghan esik arqyly ghana shyghady, tas qyzyp bolghan shaqta ot jaghu toqtalady da, qoi týtin súiylghan kezde esik jabylyp, qyzghan tasqa su sebiledi, odan búrqyraghan ystyq bu kóteriledi» (368 bet) –  dep jazady.

Kóne týrik sózi pesh jylytu, jylynu degen maghynany bildiredi eken. Onyng pis degen sózben tamyrlas boluy da mýmkin. Orystyng pechi degeni bizding ata-babamyz qoldanghan osy sóz. Sol sekildi pechenie sózining de týp-tamyry osy peshten shyqqan. Orystar kirpichi dep jýrgen kirpish degen qazaq sózining de peshten shyqqanyn angharu qiyn emes. Peshte kýidiriletin bolghandyqtan jәne laydan jasalghannan keyin әuel basta kir pesh dep atalghan shyghar.

Yaghni, qazaq peshining qyzuy basqa halyqqa da jetken dep payymdaugha bolady.

Sol orystar tatar-monghol ezgisi degendi «tatarsko-mongoliskoe igo» dep ataydy. Tarihshy Múrat Adjiydin  kitabynda (Murad Adji. «Turky y miyr: sokrovennaya istoriya», Moskva, 2004 g.) keltirgen derekterge qaraghanda, igo kóne týrikterding ege degen sózi. Búdan shyghatyn qorytyndy, eshqanday ezgi bolmaghan, kerisinshe, ýsh ghasyr boyy týrikter baytaq ólkege qojalyq jasaghan, ege bolghan, sýitip Mәskeuden bastap barlyq orys qalalarynan alym-salyq alyp túrghan. Olar týrik biyleushilerining jarlyqtaryn oryndaugha mәjbýr bolghan. Týrikterding qazynasynan orystyng kaznasy (kazna – sokroviyshe) payda bolghan. Ukrain aqyny Taras Shevchenkony nege kobzari dep ataghan? Óitkeni, ol dala jyraularynyng izin jalghaghan. Kobzari – qolyna qobyz ústap, jyr tolghaghan jyrshy.

Otan degen sózding maghynasyna ýnileyikshi. Orystar Otchizna, Otechstvo, Otchestvo, otchim deydi. Barlyghynyng da týbiri bir ghana sóz – ot. Qazaqtyng Otan, otbasy, oshaq degeninen shyqqan sózder. Ochag – ot jaq degendi bildiredi.

Soldattyng týp negizi salt atty ekeni aidan anyq. Jauyngerler salt atpen jýrgen ghoy. Sodan baryp soldat degen qysqartylghan sóz payda bolghan.

Jastar kiyip jýrgen shortidy alayyq.  Býtin shalbardy short kesip tastasa  short bolmay ma?! Qazaq kiyimin búryn shalbar kiymegen Europa júrty ózinshe týrlendirip alghan.

Úiyp túrghan otbasyndaghy jaghdaydy orys halqy uyt deydi. Osy uytynnyng ózi kәdimgi úiyptan shyghuy mýmkin. Sýttey úiyghan berekeli shanyraqta jaqsy qalyp bolsa, nesi bar?! Jәshikti yashik degen orys halqy qalyng qolda qoldanghan onbasy, jýzbasy, mynbasy ataularyn desyatniyk, sotniyk, tysyachnik dep ataytyn bolghan.

Qazaq handarynyng jarlyghy (yarlyk) kóptegen últqa taraghan. Keyin tarih dóngelegin keri ainaldyryp, týrikterdi jek kórinishti etu niyetinen kisige jaman at taghylghandy «veshati yarlyki» deytin bolghan. Qazaqtyn  masqara degen sózining ózi o basta eki jýzdilerge, kóz boyaushylargha baylanysty aitylsa, maskarad ta osy sózden shyqqany anyq. Maskarad – betperde jamylu, shyn jýzin jasyru degen sóz.

Europa men orys imperiyasynyng bizding babalarymyzgha degen kózqarasy da sol maskaradty eske salady.

Qazirgi balalar bauyrsaq dep audaryp alyp, atap jýrgen orys ertegisi «Koloboktyn» negizgi maghynasy qoly boq  degendi bildiredi. (Múrat Adjiyding «Qypshaqtar» kitabynda).

Endeshe oryspyz dep júrgen shuyldaqtardyng shu (shum) shygharghany kónilge qayau týsirip qana qoymaydy, olardyng sana-sezimining tómendigin, bilimsizdigin kórsetedi.

Aqylbek Shayahmet

Abai.kz