جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپ، ۇزەڭگىنى ويلاپ تاپقان اتا-بابامىز اياعىنا قىس تۇسكەندە سىرعىتپا - كونكي (قون + كي) بايلاعان، شانامەن (ساني-شاڭى جوق اربا) بالالارىن سۇيرەگەن، قالىڭ قاردا (التۆي تاۋلارىندا سويشاڭعى) شاڭعى تەپكەن، ماسكەۋگە (ماس كۇيەۋ) كەلگەندە ارباتقا اربا + اتپەن كىرگەن، تۇرىكتەردىڭ تەپكىسىندە ەمەس، قامقورلىعىندا بولعان حالىق اۋەلى برات، براتان، ياعني ءبىر اتانىڭ بالالارىمىز دەسە، كەيىن سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن  ونى مۇلدەم ۇمىتقان. ءتىپتى پەرۆىي  دەگەن ءسوزدىڭ تۇرىكتىڭ ءبىرىنشى دەگەن سوزىنەن شىققانىن، براك (ارابشا نيكاح - نەكە) ءسوزىنىڭ ءبىر-اق بولايىق، ەكى جارتى – ءبىر ءبۇتىن دەگەن ماعىناسىن دا قالىس قالدىرعان. ءبىزدىڭ ىشىنە ەت سالعان  جۇقا نانىمىزدى چەبۋرەكي، ءبالىشتى بەلياششي دەپ اتاي باستاعان.

ساراتوۆ سارىتاۋ، ومسك ومبى، بايكال بايكول، روستوۆ ۇرىستاۋ، ورىنبور ورماندى جەر، تيۋمەن تومەن، كۋرگان قورعان ەكەنىن بىلمەدى دەيسىڭ بە؟ ءبىلدى، بىراق، تىلدەرىنە ورايلاستىرىپ وزگەرتىپ الدى. ال قازاق دالاسىنداعى جەر-سۋ اتاۋلارىن قالاۋلارىنا ساي وزگەرتتى.

كەزىندە جوقتان بار جاساپ، «تولكوۆىي  سلوۆار جيۆوگو ۆەليكورۋسسەوگو يازىكا» دەگەن ءتورت تومدىق  تۇسىندىرمە سوزدىك جاساعان ۆلاديمير دالدىڭ ءوزى  اركا دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن دوعا (دۋگا) دەپ تۇسىندىرەدى. شىنىندا، اركاسى كادىمگى ارقا، دۋگاسى دوعا. سوزدىكتەن تۇرىك، قىپششاق تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى الىپ تاستايتىن بولساق ورىستىڭ سوزدىك قورى  ون ەسە ازايىپ قالاتىنى راس.

ەۋروپانىڭ ەلشىلەرى دەپ اتالاتىن، شىركەۋدىڭ تىڭشىلارى بولعان موناح پلانو كارپيني مەن ساياحاتشى ماركو پولو تۇرىك حالىقتارىن قولدارىنان كەلگەنشە جامانداپ، قارا كۇيەنى باتتاستىرىپ جاققان. ول كاتوليكتەر مەن حريستيانداردىڭ سۇرقيا ساياساتى ءۇشىن قاجەت ەدى.

ورىس مونشاسى دەگەندى ەستىگەندە كۇلكىڭ كەلەدى. جالپى، ورىستا ەرتەدە مونشا بولدى ما ەكەن؟ ورىستىڭ «بانياسى»  كونە تۇرىكتەردىڭ «بۋ انا» سوزىنەن شىققان. قازاقتىڭ «زىعىردانىم قاينادى» دەگەن ءسوزىنىڭ تۇبىندە دە وسى مونشا مادەنيەتى جاتىر. ءبىزدىڭ بابالارىمىز كيىز ءۇيدىڭ ىشىنە تاسقورىق قويىپ، تاستىڭ استىنا وت جاعىپ، ول ابدەن قىزعاندا تاس  بەتىنە زىعىردىڭ ءدانىن شاشىپ، بۋمەن ەمدەلگەن.

تەرىپ  الىپ  قازاعىم زىعىر ءدانىن،

قايناتپاعان  قۇر بوسقا زىعىردانىن.

مالىن سويىپ، قولداعى بارىن بەرىپ،

قوناعىنا ۇسىنعان قۋىرداعىن.

كيىز ءۇيى تىگىلىپ ارباسىندا،

شومىلدىرعان حانىن دا، حانشاسىن دا،

شۇمەكتەي قىپ تەرلەتپەي شىعارمايتىن

زىعىر  ءدانى دالامنىڭ مونشاسىندا.

ءسابيت مۇقانوۆ «اققان جۇلدىز» رومانىندا: «مونشا اتالاتىن تازالىق ورنى ادامزات تاريحىنىڭ ەڭ كونە، ەڭ كومەسكى تۇرمىسىنان بەرى جاساپ كەلە جاتقانىن بىلەمىز. ورىس ەلىنىڭ ءبىرىنشى پەترعا دەيىنگى  تاريحىندا مونشانىڭ ءبىز بىلەتىن ءتۇرى بولماعان، وعان دەيىن اركىم بىلگەنىنشە قۇيىنعان. ىشىنە وت جاعىپ تاستى يا كۇيگەن كىرپىشتى قىزدىرىپ، سولارعا سۋ سەبۋ ارقىلى بۋساندىرىپ، ىستىق جەردە تەرلەپ-تەپشىپ جۋىناتىن مونشا  تەك ءبىرىنشى پەتردىڭ  نەمىستەردەن العان ۇلگىسى ارقىلى جاسالعان. پەتر جاساتقان مونشانىڭ «ورىستىكى» اتالاتىن سەبەبى، تاس قىزدىراتىن پەشىندە مۇرجا جوق، ۇيگە قامالعان ءتۇتىن دالاعا اشىق تۇرعان ەسىك ارقىلى عانا شىعادى، تاس قىزىپ بولعان شاقتا وت جاعۋ توقتالادى دا، قويۋ ءتۇتىن سۇيىلعان كەزدە ەسىك جابىلىپ، قىزعان تاسقا سۋ سەبىلەدى، ودان بۇرقىراعان ىستىق بۋ كوتەرىلەدى» (368 بەت) –  دەپ جازادى.

كونە تۇرىك ءسوزى پەش جىلىتۋ، جىلىنۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. ونىڭ ءپىس دەگەن سوزبەن تامىرلاس بولۋى دا مۇمكىن. ورىستىڭ پەچ دەگەنى ءبىزدىڭ اتا-بابامىز قولدانعان وسى ءسوز. سول سەكىلدى پەچەنە ءسوزىنىڭ دە ءتۇپ-تامىرى وسى پەشتەن شىققان. ورىستار كيرپيچ دەپ جۇرگەن كىرپىش دەگەن قازاق ءسوزىنىڭ دە پەشتەن شىققانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. پەشتە كۇيدىرىلەتىن بولعاندىقتان جانە لايدان جاسالعاننان كەيىن اۋەل باستا كىر پەش دەپ اتالعان شىعار.

ياعني، قازاق پەشىنىڭ قىزۋى باسقا حالىققا دا جەتكەن دەپ پايىمداۋعا بولادى.

سول ورىستار تاتار-موڭعول ەزگىسى دەگەندى «تاتارسكو-مونگولسكوە يگو» دەپ اتايدى. تاريحشى مۇرات ءادجيدىڭ  كىتابىندا (مۋراد ادجي. «تيۋركي ي مير: سوكروۆەننايا يستوريا»، موسكۆا، 2004 گ.) كەلتىرگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، يگو كونە تۇرىكتەردىڭ ەگە دەگەن ءسوزى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، ەشقانداي ەزگى بولماعان، كەرىسىڭشە، ءۇش عاسىر بويى تۇرىكتەر بايتاق ولكەگە قوجالىق جاساعان، ەگە بولعان، ءسۇيتىپ ماسكەۋدەن باستاپ بارلىق ورىس قالالارىنان الىم-سالىق الىپ تۇرعان. ولار تۇرىك بيلەۋشىلەرىنىڭ جارلىقتارىن ورىنداۋعا ءماجبۇر بولعان. تۇرىكتەردىڭ قازىناسىنان ورىستىڭ كازناسى (كازنا – سوكروۆيششە) پايدا بولعان. ۋكراين اقىنى تاراس شەۆچەنكونى نەگە كوبزار دەپ اتاعان؟ ويتكەنى، ول دالا جىراۋلارىنىڭ ءىزىن جالعاعان. كوبزار – قولىنا قوبىز ۇستاپ، جىر تولعاعان جىرشى.

وتان دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىنا ۇڭىلەيىكشى. ورىستار وتچيزنا، وتەچستۆو، وتچەستۆو، وتچيم دەيدى. بارلىعىنىڭ دا ءتۇبىرى ءبىر عانا ءسوز – وت. قازاقتىڭ وتان، وتباسى، وشاق دەگەنىنەن شىققان سوزدەر. وچاگ – وت جاق دەگەندى بىلدىرەدى.

سولداتتىڭ ءتۇپ نەگىزى سالت اتتى ەكەنى ايدان انىق. جاۋىنگەرلەر سالت اتپەن جۇرگەن عوي. سودان بارىپ سولدات دەگەن قىسقارتىلعان ءسوز پايدا بولعان.

جاستار كيىپ جۇرگەن شورتيدى الايىق.  ءبۇتىن شالباردى شورت كەسىپ تاستاسا  شورت بولماي ما؟! قازاق كيىمىن بۇرىن شالبار كيمەگەن ەۋروپا جۇرتى وزىنشە تۇرلەندىرىپ العان.

ۇيىپ تۇرعان وتباسىنداعى جاعدايدى ورىس حالقى ۋيۋت دەيدى. وسى ۋيۋتىڭنىڭ ءوزى كادىمگى ۇيىپتان شىعۋى مۇمكىن. سۇتتەي ۇيىعان بەرەكەلى شاڭىراقتا جاقسى قالىپ بولسا، نەسى بار؟! جاشىكتى ياششيك دەگەن ورىس حالقى قالىڭ قولدا قولدانعان ونباسى، ءجۇزباسى، مىڭباسى اتاۋلارىن دەسياتنيك، سوتنيك، تىسياچنيك دەپ اتايتىن بولعان.

قازاق حاندارىنىڭ جارلىعى (يارلىك) كوپتەگەن ۇلتقا تاراعان. كەيىن تاريح دوڭگەلەگىن كەرى اينالدىرىپ، تۇرىكتەردى جەك كورىنىشتى ەتۋ نيەتىنەن كىسىگە جامان ات تاعىلعاندى «ۆەشات يارلىكي» دەيتىن بولعان. قازاقتىڭ  ماسقارا دەگەن ءسوزىنىڭ ءوزى و باستا ەكى جۇزدىلەرگە، كوز بوياۋشىلارعا بايلانىستى ايتىلسا، ماسكاراد تا وسى سوزدەن شىققانى انىق. ماسكاراد – بەتپەردە جامىلۋ، شىن ءجۇزىن جاسىرۋ دەگەن ءسوز.

ەۋروپا مەن ورىس يمپەرياسىنىڭ ءبىزدىڭ بابالارىمىزعا دەگەن كوزقاراسى دا سول ماسكارادتى ەسكە سالادى.

قازىرگى بالالار باۋىرساق دەپ اۋدارىپ الىپ، اتاپ جۇرگەن ورىس ەرتەگىسى «كولوبوكتىڭ» نەگىزگى ماعىناسى قولى بوق  دەگەندى بىلدىرەدى. (مۇرات ءادجيدىڭ «قىپشاقتار» كىتابىندا).

ەندەششە ورىسپىز دەپ جۇرگەن شۋىلداقتاردىڭ شۋ (شۋم) شىعارعانى كوڭىلگە قاياۋ ءتۇسىرىپ قانا قويمايدى، ولاردىڭ سانا-سەزىمىنىڭ تومەندىگىن، بىلىمسىزدىگىن كورسەتەدى.

اقىلبەك شاياحمەت

Abai.kz