II-tarau

ShYGhARMAShYLYQ  ShYNYNA

Shygharmashylyqqa birjola den qoyghan Qayym aumaly-tókpeli ómir ótkelekterine shydas berip, poeziyagha bet búrdy. Áueli latyn әlipbiyimen, keyin, 1940-jyldary, kirillisamen jazghan ólenderining keybireui saqtalghan. Tughan jer, mahabbat, anyz dastandardaghy batyrlar, Mәskeu, Kiyev turaly jazghan lirikalyq ólen-jyrlary bar. Baspa betin alghash kórgen tuyndysy - 1937-jyly Semeyding «Ekpindi» gәzetinde jariyalanghan «Shattyq tolghauy» óleni. Al kelesi jyly Jambyldyng shygharmashylyghyna 75 jyl toluyna oray ótkizilgen óner bәigesinde danqty jyraudyng atymen atalghan dastan-tolghauy birinshi oryndy aldy. Mamyr aiynda jas aqyn әigili aqsaqal Jәkenning mereytoyyna qatysty.

Qayym 1930-jyldardyng ayaq sheninde 20 ólennin, eki dastannyng avtory jәne әzirbayjandyq sazger U. Ghadjiybekovting «Arshin mal alan» muzykaly komediyasyn qazaq tiline audarghan әdebiyetshi retinde júrtshylyqqa tanymal boldy. 1939-jyly Qazaqstan jazushylarynyng ekinshi qúryltayyna shaqyryldy. 1940-jyly KSRO Jazushylar odaghynyng mýshesi boldy.

II-tarau

ShYGhARMAShYLYQ  ShYNYNA

Shygharmashylyqqa birjola den qoyghan Qayym aumaly-tókpeli ómir ótkelekterine shydas berip, poeziyagha bet búrdy. Áueli latyn әlipbiyimen, keyin, 1940-jyldary, kirillisamen jazghan ólenderining keybireui saqtalghan. Tughan jer, mahabbat, anyz dastandardaghy batyrlar, Mәskeu, Kiyev turaly jazghan lirikalyq ólen-jyrlary bar. Baspa betin alghash kórgen tuyndysy - 1937-jyly Semeyding «Ekpindi» gәzetinde jariyalanghan «Shattyq tolghauy» óleni. Al kelesi jyly Jambyldyng shygharmashylyghyna 75 jyl toluyna oray ótkizilgen óner bәigesinde danqty jyraudyng atymen atalghan dastan-tolghauy birinshi oryndy aldy. Mamyr aiynda jas aqyn әigili aqsaqal Jәkenning mereytoyyna qatysty.

Qayym 1930-jyldardyng ayaq sheninde 20 ólennin, eki dastannyng avtory jәne әzirbayjandyq sazger U. Ghadjiybekovting «Arshin mal alan» muzykaly komediyasyn qazaq tiline audarghan әdebiyetshi retinde júrtshylyqqa tanymal boldy. 1939-jyly Qazaqstan jazushylarynyng ekinshi qúryltayyna shaqyryldy. 1940-jyly KSRO Jazushylar odaghynyng mýshesi boldy.

Sol tústa ol әdeby syn salasynda da qalam terbep, auyzgha iline bastady. M.Áuezovting «Shekarada», Gh.Mýsirepovting «Qyz Jibek», Sh.Qúsayynovtyng «Boran», T.Saghyrovtyng «Er Targhyn» piesalaryna, qazaqtyng alghashqy kinosy «Amangeldige» tatymdy pikirler jazdy.              M.Gorikiy, N.Ostrovskiy shygharmashylyghy jayynda tolghady. Semey aqyndary turaly payymdaulary jariyalandy. E.Ysmayylovpen birlesip jazghan «Abay atyndaghy Semey qazaq teatrynyng shygharmashylyq júmystary» delingen maqalasy 1939-jyly respublikalyq «Ádebiyet jәne iskusstvo» joralynda jaryq kórip, júrtshylyqtan qoldau tapty. Al onyng negizgi enbegi, әdeby ómirining ózegi qazaq әdebiyetining qaytalanbas túlghasy Abaygha arnalghan ghylymy zertteuleri boldy. Asa qiyn da jauapty búl baghytty oghan Múhtar Áuezov  megzegen  bolatyn.

«Múhtar Áuezovti bala kezimde-aq kórip óstim, - deydi Qayym estelik әngimesinde. - Bizding ýige bir kýni arasynda Múhtar da bar bir top meyman keldi. Bizge, balalargha, meymannyng kelgeni kerek: olar dombyra tartyp, әn aityp, óleng oqyp, erekshe kónildi jaghday boldy. Sodan bastap Múhtardy jәne basqa meymandardy bizding Janasemeydegi ýiimizde jii kórip jýrdim. Ol kezde men jeti-segiz jastamyn. Ólenderin, әngimelerin qyzygha, yntalana tyndaymyn. Semeyge joly týsken sayyn Múhang bizding ýige soqpay ketpeydi.

1925-jyly Múhamedhannyng ýiinde Múhtar Áuezovting «Enlik-Kebek», «Qaragóz» piesalary alghash ret oqylyp, sahnalau júmystary  bastaldy. Semeyding múghalimder seminariyasynda oqyp jýrgen Múhtar kelgen sayyn Qayymdy sózge tartyp, onyng әdebiyetke beyimdiligin bayqap, baulugha kiristi, tipti birge tuysqan aghasynday qamqor boldy.

Qayymnyng Abaydyng әdeby múrasyna, onyng tóniregindegi jas aqyndar shygharmashylyghyna kónil audaruy, den qony Semey pedinstitutynyng filologiya fakulitetinde oqyp jýrgeninde. Ol M. Áuezovting qazaq әdebiyeti jayyndaghy dәristerin qúmarta tyndady. Sonyng nәtiyjesinde abaytanugha berilip, әri aghasy, әri ústazy Múhtardyng aqyl-kenesimen, jetekshiligimen ghylymy júmysqa kiristi. Abay ghana emes, onyng shәkirtteri: Aqylbay men Maghauiya Qúnanbaevtar, Áubәkir Abaev, Árip Tәnirbergenev turaly derek jinaugha kirisip, olardyng ómirbayandaryn týzip, shygharmalaryn izdestirip tauyp, mәtinderin zerttep, maqalalar jazdy. «Abaydyng әdeby mektebi» degen taqyryp ashyp, student shaghynda-aq 13  maqala jariyalady.

Múhtar men Qayym - ústaz ben shәkirt arasyndaghy baylanys nyghayyp, eki әdebiyetshining Abaydyng shygharmashylyghy men ómiri haqyndaghy zertteuleri arnalasty. Ekeuining dostyghy bir әke, bir shesheden tughan aghayyndastyqtan da  qymbat boldy. Ruhany tabysu keyin, Qayym otau tikken song da, beky jәne óristey týsti. Farhiynúr Múhtar aghasynyng kiyimderin tazalap, jyrtyghy bolsa jamap-jasqap, Múhannyng erekshe jaqsy kóretin ukraindyq qausyrma jaghaly kóilegin juyp beretin (Múhtardyng Qayymmen týsken suretindegi - sol kóilegi).

1940-jyly Semeyge joly týsken Múhtar Omarhanúly әdetinshe Qayymnyng ýiine soghyp, onyng sheshesi men kelinshegin qazaqtyng Abay ómir sýrgen kezdegi últtyq kiyimin kiygize suretke týsirip aldy. Ol Múhannyng «Abay» piesasyn teatr sahnasyna shygharmaq rejisser A. Toqpanovqa Abay dәuirindegi qazaq әieli beynesin jasau ýshin qajet eken. Ol foto-suret Múhamedhanovtar otbasynda tarihy eskertkish bolyp saqtauly.

Múhtar agha Semeyge oralghan sayyn Qayymnyng ýiinde bolatyn edi, aghaly-inili kisilerdey edi dedik. Ol baylanystyng basqa da bir qyry bar-dy. Múhang Abay haqynda roman jazyp jýrgen de, ol júmysyna Qayymnyng kóp kómek bere alatynyna kózi jetip, odan Abaydy kórgen kózi tiri qarttarmen әngimelesudi, kitap keyipkerlerining ómirine, sol jyldarghy auyl tirligine qatysty naqty derekterdi jiystyra jýrudi ótingen. Solardy ortagha sala aqyldasady. Kezdesuding reti kelinkiremey, biri Almatyda, biri Semeyde jýrgen kezderinde hat arqyly, nemese telefonmen baylanysyp, aqyl-kenes arnasyn kenite beredi.

Aldyn ala aita otyrayyn: Múhannyng «Abay» romanyna, «Abay joly» epopeyasyna qatysty ekeuara jazysqan hattar - nebir qúndy derekter jiyntyghy ýlken bir shabadan eken, al úly jazushy men talantty ghalymnyng qyruar enbegin aighaqtaytyn әdebiy-ghylymy sol asa baghaly mol dýnie 1951-jyly tútqyndalghan Qayym ýiinde tәrkilenip, «gepeushilerdin» qoymasyna tastalyp, aqyrynda ghayyp boldy. Múhamedhanovtardyng keyin KGB-gha, basqa da tiyisti oryndargha súrau salghanynan nәtiyje shyqpady. Búl jóninde Qayymnyng 1981-jyly Qazaqstan KP OK-ne  jazghan haty da jauapsyz qaldy. Sol hattan ýzindi: «...MQM qyzmetkerleri kelip tútqyndaghanda mening ýidegi  kitaphanamnan kóptegen kitapty, tarihy qújattardy, onyng ishinde «Abay joly» epopeyasyn jazuy jyldarynda M. O. Áuezovtin  maghan joldaghan erekshe qúndy hattaryn tәrkiledi. Qazirde M. O. Áuezovting ghylymiy-shygharmashylyq ómirbayanyn jazyp jýrgen maghan ol hattardyng tarihy mәni asa  zor. Olardy 1955-jyldan beri izdestirip jýrgenimmen eshbir derek taba almadym...».

Q. Múhamedhanúlynyng múraghatjayynan ústazyna jazghan hattarynyng ekeui ghana tabyldy. Birinshisi:

Qadyrly   Múhtar  agha!

19/ h.  Moskvadan jazghan hatynyzdy býgin aldym.

Mening oiymdy da óziniz aityp qoyypsyz. Biraq, kinәning salmaghy mende jatqanyn sezinkirey týsken jayym bar.

Nauqastanyp ýide jatyr edim, Sizding hatynyz sergitip jiberdi. Endi búdan bylay hat jazudan Qayym ininiz qajidy eken demeniz.

Ýi-ishi amanshylyq.

Búl arada ýi-túrmys jaylaryn aralastyrmay, aldymen romangha qajetti bilgenderimdi aitayyn.

«Kóktemdegi kóbeng jelis» ýstinde shynynda da Dolgopolovtyn             L. N. Tolstoy jayynda jazghan kitapshasyn, H. Shurdyng «Vospominaniyasyn» oqymaghan ekensiz.

Búl eki kitaptan N. I. Dolgopolovtyng L. N. Tolstoymen tanys, kórisken, bilisken adam ekeni aiqyn kórinedi.

Teginde uaqytynyz bolsa osy eki kishkene kitapty, Dolgopolovtyng isin (Delo Dolgopolova)  qarap shyqsanyz deyim! Ony óziniz bilesiz. Eger qajet dep tapsanyz, ol materialdardy jiberuime bolady.

Ázirshe Dolgopolovtyng L. N. Tolstoymen tanystyghyn dәleldeytin jәne H. Shur kitabynyng әr jerinen kóshirme jiberdim (Hasya Shur. «Vospominaniya», izdanie avtora, Kursk - 1928, tiraj 2000). Ishki betinde: «Posvyashaetsya pamyaty N. N. Narimanova» delingen. Kólemi HV glava, 213 bet.

Endi osy kitaptan ýzindiler keltirem.

Betterin kórsetip otyram.

Áueli L. N. Tolstoygha baylanysty:

«Vskore my doljny byly pereehati iz Kurska v Tulu, gde jilosi tyajelo (aydaudan qaytqan song ghoy. Q. M.). Poetomu probyly my tam ne dolgo y pereselilisi v Moskvu (str. 173).

Upomyanu mejdu prochiym, chto v Tule my blizky byly s chrezvychayno sennymy obshestvennikamy - P. P. Belousovym, izvestnym svoimy trudamy po statistiyke y novymy prikladnymy prakticheskimy rabotamy v etoy oblasti, y domashnim vrachom Liva Nikolaevicha Tolstogo - Mariey Mihaylovnoy...»

(Audarmashydan: búl hattyng әldeneshe bet bolghany «Endi osy kitaptan ýzindiler keltirem» degeninen angharylady. Ádeby múrasyn zerttep-retteushi balalarynyng aituynsha, Qakenning 1949-jylghy enbekterinin  arasynan qoljazbanyng alghashqy eki beti ghana tabylghan (myna úsynylghany). Áriyne, san qily jaghdaylar kezinde Qayym aghada múqiyat saqtaugha múrsha bolmay, keyin qalpyna keltiruge әne-minemen qoly tiymegen de shyghar. Óte ókinishti. Degenmen, «әli de qaralatyn biraz materialdary bar, hattyng qalghan betterinin  tabyluy mýmkin» deydi balalary.)

Ekinshi haty:

«Múhtar agha! Sizge N. I. Dolgopolovtyng ómiri men shygharmashylyghy jayynda muzey arhiyvinen jәne basqa derekkózderinen tabylghan mol maghlúmatty anyqtamany, mine, joldap otyrmyn. Boris Aleksandrovich (B. A. Akerman, - maqala avtorynyng eskertpesi) Mәskeuge baryp, Nifont Ivanovichting otbasymen, tughan-tuysqandarymen tanysyp qaytqan bolatyn. Ondaghylar bizge Dolgopolovtyng kitaptary men fotolaryn beripti. Al byltyr  N. I. Dolgopolovtyng qyzy әkesi turaly estelik jazbasyn jәne fotolar salyp jiberdi.

Biz Gorikiy qalasyndaghy oblystyq muzeyge hat jazyp, jauap aldyq. Muzeyde Dolgopolov bólimi bar eken. Qalanyng bir kóshesine jәne auruhanasyna Dolgopolovtyng aty berilipti. Búl  N. I. Dolgopolovtyng qúrmetti adam bolghanyn kórsetse kerek.

Búl baghyttaghy júmysymyzdy jalghastyra beremiz.

Qysqasy: bizge Dolgopolov turaly anau-mynau sózderge qúlaq asudyng keregi joq.  Dolgopolovty qorghauymyz kerek.  Jiyrenshin desek, ol aman-sau, ózin qorghay alar. Ol aitqanynan qaytpas...

«Kýshik asyrap it ettim,

Ol baltyrypty qanatty.

Bireuge myltyq ýirettim,

Ol mergen bolyp, meni atty».

Abay».

28-mausym, 1950-jyl.  Qayym».

Búl ekinshi hat býgin ýlken ghylymy zertteu júmysqa arqau bolghanday. Mysaly, Nifont Ivanovich Dolgopolov turaly. Ol asa kórnekti dәriger bolghan eken. «Jetpisinshiler» tizimine iligip, 1884-jyly Semeyge jer audarylyp kelgen. 1885-jyldyng mausym - sarshatamyz ailaryn Abaydyng auylynda ótkizip, Abaymen dostasqan.  «Abay jolynyn»  Fedor Ivanovich Pavlov dep atalghan keyipkeri.

Búl hat Abay zamanyndaghy naqty shyndyqtardy suretteushiler men olargha qarama-qarsy әreket etushi jalghan ghalymdar arasyndaghy qyzu pikirtalasty ajyratyp beruge, kenes ókimetinin  otandyq әdebiyetimizdegi Abay orynyn partiyalyq sayasatqa tabandap telu arqyly onyng beynesindegi «ynghaysyz» belgilerdi alyp tastau aila-sharghysyn ashyp berge negiz bola alar edi.

Nemese búl  hat Abaydyng ómir jolyn, shygharmashylyq múrasyn zertteushi semeylik Qayym Múhamedhanúly, Boris Aleksandrovich Akerman  jayynda oy órbituge sebepshilik jasar edi.

Búl hat, sonday-aq, Múhtar Omarhanúly men Qayym Múhamedhanúly jazysqan qyruar hattyng joyylyp jibergenin aighaqtay alar edi...

Álbette, múnyng bәri keyin bolady. Al oghan deyin semeylik ghalymnyng taghdyrynda barshada bolghanday qorqynyshty, auyr kezeng payda boldy. 1941-jyly Úly Otan soghysy bastaldy.  Sol syn saghattyng ózinde biylik «halyq jaularynyn» úrpaqtaryna senbedi, kýmәnmen qarady, olardy, әriyne, Qayymdy da, Enbek maydany degenge  alyp, qara  júmysqa jekti. Ghalym Qayym 1941 - 1942-jyldary Sverdlovskide, Magnitorskide bolyp, batpan balghamen jer tonyn tókpektep, topyraq shygharyp, qorghanys shebin jasasty. Ayanyp qalmady. Jankeshtiligi ýshin medalimen marapattaldy da. Biraq sheksiz, mólshersiz qara júmys shydatpady, 1942-jyly gospitaliden bir-aq shyghardy da, júmysqa jaramsyzdyghy sebepti elge qaytaryldy.

Qayym Semeyge oralyp, pedinstitutta oqytushylyghyn jalghap, ghylymy jәne shygharmashylyq júmysqa  birjola berildi.

III-tarau

EKI  GIMNNIN  BIR  TARIHY

Sonau bir jyldary barsha qazaqstandyqtar da әr tanyn KSRO-nyng memlekettik gimnimen atyratyn. Respublikamyzdyng gimni sodan keyin ghana jol alghanymen júrtty sol kýnning iygi isterine eliktiretin, sendiretin, serpiltetin,saltanatty sәtterdi kýttiretin, elimizding dauysy bolyp bauraytyn. Bizding alghashqy sol ghajayyp әuenimizben aitylghan әserli jyr-sózding avtory 27 jasta edi.

Tarihy oqigha 1943-jyly bastaldy. Múhtar Áuezov Qazaqstan KP Ortalyq komiytetinde bolmaq bir mәdeny sharagha shaqyrylghan. Ol ýiinde túratyn  semeylik shәkirtin, jas ghalym Qayym Múhamedhanúlyn ertip bardy. Jiynda Stalinnin  kenestik әrbir respublikada ózining memlekettik gimni bolugha tiyis degen qaulysy oqyldy. Ol jalpy elde otansýigishtik sezimdi (patriotizmdi) kýsheytu maqsatyn kózdegen shara edi. Sodan keyin, kóp keshikpey, gimnning әueni men ólenine bәige jariyalandy. Oghan kәri-jas sazgerlerimiz ben aqyndarymyz qúlshyna kirisip ketti.

Óner jarysyndaghy jenisten ýmitker aqyndardyng kópshiligi Múhtar Áuezovke iyek sýieudi, ony qalayda qosalqy avtor etip aludy niyet etipti. Uәlihan Toqpataevtyng Qayym aghanyng aituynan jazghanyna qaraghanda, ýmitkerlerding birazy semeylik jas aqyn Qayymgha qyzghanysh bildirip, onyng Múhannyng ýiinde túratynyn aitysyp, ekeui qaytse birigip jazady desipti.

Qayym bәigege jazghan ólenin komissiyagha ótkizip, ózi Semeyge qaytyp ketedi. Sodan 1945-jyly Almatygha shaqyrylady. Meymanhanagha ornalasa bergeninde Ábdilda Tәjibaev kele qalady da, anau-mynaugha qaratpay erte jónelip, ýiine  alyp baryp, qúrmetti meyman etip kýtedi. Semeylik jas aqyndy odan keyin Ghabit Mýsirepov shaqyrady. Qayym olardyng nege sonshama bәiek bolghanyn  Ghabitting ýiinde týsinedi. Ony-múny әngimening bir әrediginde Mýsirepov: «Qayym, bәigeni sening ólening alatyn shyghar. Ábdilda ekeuimiz ony oqyp, azdap týzetip, qol qoydyq» deydi.

Qyzyqtyng shyjyghy partiyanyng Ortalyq komiytetinde bolyp shyqty. Ony Qayym bylay әngimelegen-di:

«Meni Ortalyq komiytetke shaqyryp alyp, ózderine ólenimnin  únaghanyn, alayda oghan biraz týzetu engizgen Ghabit Mýsirepov pen Ábdilda Tәjibaevtyng qosalqy avtorlar etilgenin habarlady. Ólenimdi alyp oqysam, - bastan-ayaq ózimdiki! Bar-joq týzetu - mening alghashqy «Er qazaq» degen eki sózimning «Biz qazaq» dep ózgertilgeni! Ortalyq komiytettegilerding ol eki sózimnen nege bezingenderin týsine almadym, sirә, óz halqymyzgha qatysty «Er qazaq» degen teneuden qoryqqan bolar. Men ol jaghyn qazbalamay: «Eki qosalqy avtordyng qajeti ne edi?»  dedim. «Olar «biz» degen sózdi qosty emes pe?» desedi. «Ózgertkisi kelgen ekining birining qolynan keletin ol «týzetu» shynymen shygharmashylyq óner bolghany ma?!» dedim...».

Áriyne, Qayym ol «týzetuge» de, qolsalqy avtorlardyng boluyna da qarsylyq bildirip, kelispey shyqty. Ol bolar isting bolghanyn, Mýsirepovting teksti bekittirip kelu ýshin Mәskeuge attanyp ta ketkenin bilgen joq.

Tekst bekitildi. «Qoalqy avtorlar» óz dәrejelerine qaray qomaqty qalamaqy aldy, Qayymgha ol ekeuinen artylghan azyn-aulaghy ghana búiyrdy. Dәstýr boyynsha banket (saltanatty qonaqasy) úiymdastyrylatyn boldy da, Qayym bar-joq qalamaqysyn soghan ótkize saldy. Saltanat  sәtinde Múhtar Áuezov ataqty «qosalqy avtorlargha» qarata qatty-qatty sóz aitty. Biraq  kósh ketip qalghan edi.

El әni ólenining avtoryn  tauqymetke úshyratqandar onyng әuen avtoryn da әlekke saldy. Bәigege qatysqan sazgerlerge bәigege týsken ólenderding ózderine únaghanyn tandap alu erki berilgen eken, daryndy sazger Múqan Tólebaevqa Qayym Múhamedhanúlynyng óleni únapty. Qyrandy qyran qiyadan kóredi. Múqan men Qayym tabysyp, óleng men әuendi ýilestiru jolynda birlese ter tógedi. Ólendi qosylyp oqyp, әuendi qosylyp tyndap, әbden jarastyrady.  Aqyrynda... әuen avtory da ýsheu bolyp shygha kelsin. Múqangha Latif Hamidy men Evgeniy Brusilovskiy tirkelipti! Ol ekeuining de «tolyqtyrulary» Qayymgha qosaqtalghan «avtorlardyn» ózgertulerindey ghana!..

Ózine jasalghan qiyanattan arylu ýshin kýresuge jol ashylghan kezde Qayym shyndyqty izdep kóp beynettendi. Mysaly, Qazaqstan KP Ortalyq komiytetine jazghan hatynan bir ýzindi (sol kezdegi «tәrtipke» qaray avtordyng orys tilinde jazghanyn qazaqshalamadym, - Gh. Q.):

"...Odnim iz naibolee dorogih svoih tvoreniy schitai tekst gimna KazSSR. Obektivnaya partiyno-nauchnaya osenka etoy rabote dana v "Istoriy KazSSR" (tom 5, s. 229). Osnovnym avtorom teksta gimna, po reshenii juri, byl priznan ya, chto nashlo otrajenie v posledovatelinosty iymen avtorov pry utverjdeniy gimna Ukazom Verhovnogo Soveta KazSSR. K sojalenii, v mnogochislennyh izdaniyah poslednih let moe avtorskoe imya ignoriruetsya iyz-za koniunkturnyh soobrajeniy. V kachestve osnovnogo avtora ukazyvaly to A. Tajibaeva, to G. Musrepova, i, nakones, doshly do togo, chto moy familii iskazily do neuznavaemosty (Kazahskiy kalendari, 1981 g.)".

Al 1989-jyly, kókek aiynda, QKP Ortalyq komiytetining hatshysy Ózbekәli Jәnibekovke joldaghan hatynda bylay depti (ol hat ta orys tilinde):

" ...to, chto ya yavlyaysi edinstvennym avtorom prejnego teksta, mogut zasviydetelistvovati zdravstvuiyshie nyne M. Abdykalykov, S. Ahmetov y R. Iliyashev - krupnye partiynye rabotniky togo vremeni, iymevshie pryamoe otnoshenie k zakazu na sozdanie gimna".

Ádettegidey qanshama shyrghalangha tap bolsa da, shyndyq búl joly da jeniske ie boldy. Biraq, ókinishtisi sol, Qayymgha shyrghalannan qútylu tym auyr bolyp, qyryq jyldan asa uaqyty sarp etildi. Onyng aryzy boyynsha 1980-jyldary qúrylghan komissiyanyng tynghylyqty júmysy nәtiyjesinde respublikamyzdyng alghashqy gimni ólenining avtory - Qayym Múhamedhanúly  degen tújyrym jasaldy.

El әnine qatysty búl әngimemizdi tәmәmdaldy dep jýrgenimizde oghan úqsas jәne bir jәit bolghanyn aitpasqa laj joq. Kenes ókimeti ydyrap, tәuelsizdik alghan respublikalarda ózderining últtyq rәmizderin jasau bastaldy. 1992-jyly Qazaqstanda Memlekettik gimnning әueni men ólenine janadan bәige jariyalanyp, Qayym Múhamedhanúly oghan da qatysudy jón kórdi. Ýmitkerlerding ólenderi komissiyagha búl joly da býrkenshik atpen úsynyldy. Qayymnyng býrkenshik aty «Shogha» bolypty (uaq ruyndaghy bir atanyng aty). Bayqaudyng әr kezeninde tәuir dep iriktelgen ólender baspasóz betinde jariyalanyp túrghan. Ólenderding kórkem, quatty, eldi, halyqty madaqtauy ilanymdy da izgilikti boluy talap etilgeni belgili. Bedeldi komissiya «Shoghanyn» ólenin sol talapqa say dep baghalap, bәigening eki kezeninen keyingi  ony ýzdik dep ataghan.

Komissiya mýshelerining biri belgili jazushy Ghabbas Qabyshúly bylay dep jazdy:

«...Ýshinshi, sheshushi kezeng mәjilisi qashan, qayda ótkizilgenin men de, taghy birneshe mýshe bilmey qaldyq, qalayda shaqyrylmadyq. Keshegi kenestik «brigadalyq tәsildin» janasha qoldanylghanyn, gimn ólenine ýsh jýzding ýsh aqyny jәne әleumettik tendik ýshin әiel aqyn avtor etilgenin gәzetten oqyp, eriksiz tandandym. «Búl qalay?!» degenime jauap bolmady. Al «Áytippiz de býitippiz» dep san sabalaghan dýbәrә óleng - Aghanyn: «Biz qazaq ejelden erkindik ansaghan» dep bastalghan bayyrghy, ruhy asa quatty  ólenimen salystyrugha kelmes jasyq nәrse. Qakeng búl joly sabyr saqtady, qatty renjimedi: «Tanymal aqyn emes degen shyghar»,  dep kýldi de qoydy».

Memlekettik rәmizder jónindegi ýsh komissiyagha da mýshe bolghan  jazushy Gerolid Beligerding keyinde jazghany, mine:

«...Maghan 64-nómirli óleng birden únady. Ol Qayymnyng qalamynan tughan eken. Men sony qúptap  dauys berudi  úighardym, al bir tanys aqyn bәigeni basqa óleng alatynyn aitty. Bәigede teksting ózi emes, ol teksti qoldaytyn kisining (nemese kisilerdin) jenetinin sonda bildim».

Bәige qorytyndysynda jenis, iyә, bayaghysha ýsh avtorgha  emes, janasha tórt avtorgha búiyrdy. Ol avtorlardyng keybiri qoldaudy әdebiyet auylynan emes, sayasat auylynan izdep, parlament deputattaryna qolqa salghany keyinde әngimelenip jýrdi.  Semeydegi Qayymgha astanalyq joghary lauazymdylardyng birnesheui telefon soghyp, búl joly da ólenin qosalqy avtorlar aluy dúrys bolaryn  eskertti, ol «aqylgha» Qayym, әlbette, búl joly da kóngen joq.

Búl joly da «brigadalyq tәsilmen» qabyldanghan ólenning ómiri úzaq bolmady, júrtshylyq narazylyghy qúlaghyna jetken parlament jana bәige jariyalau qajet dep sheshti.

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»