شىعارماشىلىق شىڭىنا (جالعاسى)
ءىى-تاراۋ
شىعارماشىلىق شىڭىنا
شىعارماشىلىققا ءبىرجولا دەن قويعان قايىم اۋمالى-توكپەلى ءومىر وتكەلەكتەرىنە شىداس بەرىپ، پوەزياعا بەت بۇردى. اۋەلى لاتىن الىپبيىمەن، كەيىن، 1940-جىلدارى، كيريلليتسامەن جازعان ولەڭدەرىنىڭ كەيبىرەۋى ساقتالعان. تۋعان جەر، ماحاببات، اڭىز داستاندارداعى باتىرلار، ماسكەۋ، كيەۆ تۋرالى جازعان ليريكالىق ولەڭ-جىرلارى بار. باسپا بەتىن العاش كورگەن تۋىندىسى - 1937-جىلى سەمەيدىڭ «ەكپىندى» گازەتىندە جاريالانعان «شاتتىق تولعاۋى» ولەڭى. ال كەلەسى جىلى جامبىلدىڭ شىعارماشىلىعىنا 75 جىل تولۋىنا وراي وتكىزىلگەن ونەر بايگەسىندە داڭقتى جىراۋدىڭ اتىمەن اتالعان داستان-تولعاۋى ءبىرىنشى ورىندى الدى. مامىر ايىندا جاس اقىن ايگىلى اقساقال جاكەڭنىڭ مەرەيتويىنا قاتىستى.
قايىم 1930-جىلداردىڭ اياق شەنىندە 20 ولەڭنىڭ، ەكى داستاننىڭ اۆتورى جانە ازىربايجاندىق سازگەر ۋ. عادجيبەكوۆتىڭ «ارشين مال الان» مۋزىكالى كومەدياسىن قازاق تىلىنە اۋدارعان ادەبيەتشى رەتىندە جۇرتشىلىققا تانىمال بولدى. 1939-جىلى قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ەكىنشى قۇرىلتايىنا شاقىرىلدى. 1940-جىلى كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بولدى.
ءىى-تاراۋ
شىعارماشىلىق شىڭىنا
شىعارماشىلىققا ءبىرجولا دەن قويعان قايىم اۋمالى-توكپەلى ءومىر وتكەلەكتەرىنە شىداس بەرىپ، پوەزياعا بەت بۇردى. اۋەلى لاتىن الىپبيىمەن، كەيىن، 1940-جىلدارى، كيريلليتسامەن جازعان ولەڭدەرىنىڭ كەيبىرەۋى ساقتالعان. تۋعان جەر، ماحاببات، اڭىز داستاندارداعى باتىرلار، ماسكەۋ، كيەۆ تۋرالى جازعان ليريكالىق ولەڭ-جىرلارى بار. باسپا بەتىن العاش كورگەن تۋىندىسى - 1937-جىلى سەمەيدىڭ «ەكپىندى» گازەتىندە جاريالانعان «شاتتىق تولعاۋى» ولەڭى. ال كەلەسى جىلى جامبىلدىڭ شىعارماشىلىعىنا 75 جىل تولۋىنا وراي وتكىزىلگەن ونەر بايگەسىندە داڭقتى جىراۋدىڭ اتىمەن اتالعان داستان-تولعاۋى ءبىرىنشى ورىندى الدى. مامىر ايىندا جاس اقىن ايگىلى اقساقال جاكەڭنىڭ مەرەيتويىنا قاتىستى.
قايىم 1930-جىلداردىڭ اياق شەنىندە 20 ولەڭنىڭ، ەكى داستاننىڭ اۆتورى جانە ازىربايجاندىق سازگەر ۋ. عادجيبەكوۆتىڭ «ارشين مال الان» مۋزىكالى كومەدياسىن قازاق تىلىنە اۋدارعان ادەبيەتشى رەتىندە جۇرتشىلىققا تانىمال بولدى. 1939-جىلى قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ەكىنشى قۇرىلتايىنا شاقىرىلدى. 1940-جىلى كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بولدى.
سول تۇستا ول ادەبي سىن سالاسىندا دا قالام تەربەپ، اۋىزعا ىلىنە باستادى. م.اۋەزوۆتىڭ «شەكارادا»، ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «قىز جىبەك»، ش.قۇسايىنوۆتىڭ «بوران»، ت.ساعىروۆتىڭ «ەر تارعىن» پەسالارىنا، قازاقتىڭ العاشقى كينوسى «امانگەلدىگە» تاتىمدى پىكىرلەر جازدى. م.گوركي، ن.وستروۆسكي شىعارماشىلىعى جايىندا تولعادى. سەمەي اقىندارى تۋرالى پايىمداۋلارى جاريالاندى. ە.ىسمايىلوۆپەن بىرلەسىپ جازعان «اباي اتىنداعى سەمەي قازاق تەاترىنىڭ شىعارماشىلىق جۇمىستارى» دەلىنگەن ماقالاسى 1939-جىلى رەسپۋبليكالىق «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جورالىندا جارىق كورىپ، جۇرتشىلىقتان قولداۋ تاپتى. ال ونىڭ نەگىزگى ەڭبەگى، ادەبي ءومىرىنىڭ وزەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ قايتالانباس تۇلعاسى ابايعا ارنالعان عىلىمي زەرتتەۋلەرى بولدى. اسا قيىن دا جاۋاپتى بۇل باعىتتى وعان مۇحتار اۋەزوۆ مەگزەگەن بولاتىن.
«مۇحتار اۋەزوۆتى بالا كەزىمدە-اق كورىپ ءوستىم، - دەيدى قايىم ەستەلىك اڭگىمەسىندە. - ءبىزدىڭ ۇيگە ءبىر كۇنى اراسىندا مۇحتار دا بار ءبىر توپ مەيمان كەلدى. بىزگە، بالالارعا، مەيماننىڭ كەلگەنى كەرەك: ولار دومبىرا تارتىپ، ءان ايتىپ، ولەڭ وقىپ، ەرەكشە كوڭىلدى جاعداي بولدى. سودان باستاپ مۇحتاردى جانە باسقا مەيمانداردى ءبىزدىڭ جاڭاسەمەيدەگى ۇيىمىزدە ءجيى كورىپ ءجۇردىم. ول كەزدە مەن جەتى-سەگىز جاستامىن. ولەڭدەرىن، اڭگىمەلەرىن قىزىعا، ىنتالانا تىڭدايمىن. سەمەيگە جولى تۇسكەن سايىن مۇحاڭ ءبىزدىڭ ۇيگە سوقپاي كەتپەيدى.
1925-جىلى مۇحامەدحاننىڭ ۇيىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەك»، «قاراگوز» پەسالارى العاش رەت وقىلىپ، ساحنالاۋ جۇمىستارى باستالدى. سەمەيدىڭ مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا وقىپ جۇرگەن مۇحتار كەلگەن سايىن قايىمدى سوزگە تارتىپ، ونىڭ ادەبيەتكە بەيىمدىلىگىن بايقاپ، باۋلۋعا كىرىستى، ءتىپتى بىرگە تۋىسقان اعاسىنداي قامقور بولدى.
قايىمنىڭ ابايدىڭ ادەبي مۇراسىنا، ونىڭ توڭىرەگىندەگى جاس اقىندار شىعارماشىلىعىنا كوڭىل اۋدارۋى، دەن قويۋى سەمەي پەدينستيتۋتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەنىندە. ول م. اۋەزوۆتىڭ قازاق ادەبيەتى جايىنداعى دارىستەرىن قۇمارتا تىڭدادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ابايتانۋعا بەرىلىپ، ءارى اعاسى، ءارى ۇستازى مۇحتاردىڭ اقىل-كەڭەسىمەن، جەتەكشىلىگىمەن عىلىمي جۇمىسقا كىرىستى. اباي عانا ەمەس، ونىڭ شاكىرتتەرى: اقىلباي مەن ماعاۋيا قۇنانباەۆتار، اۋباكىر اباەۆ، ءارىپ تاڭىربەرگەنەۆ تۋرالى دەرەك جيناۋعا كىرىسىپ، ولاردىڭ ءومىرباياندارىن ءتۇزىپ، شىعارمالارىن ىزدەستىرىپ تاۋىپ، ماتىندەرىن زەرتتەپ، ماقالالار جازدى. «ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى» دەگەن تاقىرىپ اشىپ، ستۋدەنت شاعىندا-اق 13 ماقالا جاريالادى.
مۇحتار مەن قايىم - ۇستاز بەن شاكىرت اراسىنداعى بايلانىس نىعايىپ، ەكى ادەبيەتشىنىڭ ابايدىڭ شىعارماشىلىعى مەن ءومىرى حاقىنداعى زەرتتەۋلەرى ارنالاستى. ەكەۋىنىڭ دوستىعى ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋعان اعايىنداستىقتان دا قىمبات بولدى. رۋحاني تابىسۋ كەيىن، قايىم وتاۋ تىككەن سوڭ دا، بەكي جانە ورىستەي ءتۇستى. فارحينۇر مۇحتار اعاسىنىڭ كيىمدەرىن تازالاپ، جىرتىعى بولسا جاماپ-جاسقاپ، مۇحاڭنىڭ ەرەكشە جاقسى كورەتىن ۋكرايندىق قاۋسىرما جاعالى كويلەگىن جۋىپ بەرەتىن (مۇحتاردىڭ قايىممەن تۇسكەن سۋرەتىندەگى - سول كويلەگى).
1940-جىلى سەمەيگە جولى تۇسكەن مۇحتار ومارحانۇلى ادەتىنشە قايىمنىڭ ۇيىنە سوعىپ، ونىڭ شەشەسى مەن كەلىنشەگىن قازاقتىڭ اباي ءومىر سۇرگەن كەزدەگى ۇلتتىق كيىمىن كيگىزە سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الدى. ول مۇحاڭنىڭ «اباي» پەساسىن تەاتر ساحناسىنا شىعارماق رەجيسسەر ا. توقپانوۆقا اباي داۋىرىندەگى قازاق ايەلى بەينەسىن جاساۋ ءۇشىن قاجەت ەكەن. ول فوتو-سۋرەت مۇحامەدحانوۆتار وتباسىندا تاريحي ەسكەرتكىش بولىپ ساقتاۋلى.
مۇحتار اعا سەمەيگە ورالعان سايىن قايىمنىڭ ۇيىندە بولاتىن ەدى، اعالى-ءىنىلى كىسىلەردەي ەدى دەدىك. ول بايلانىستىڭ باسقا دا ءبىر قىرى بار-دى. مۇحاڭ اباي حاقىندا رومان جازىپ جۇرگەن دە، ول جۇمىسىنا قايىمنىڭ كوپ كومەك بەرە الاتىنىنا كوزى جەتىپ، ودان ابايدى كورگەن كوزى ءتىرى قارتتارمەن اڭگىمەلەسۋدى، كىتاپ كەيىپكەرلەرىنىڭ ومىرىنە، سول جىلدارعى اۋىل تىرلىگىنە قاتىستى ناقتى دەرەكتەردى جيىستىرا ءجۇرۋدى وتىنگەن. سولاردى ورتاعا سالا اقىلداسادى. كەزدەسۋدىڭ رەتى كەلىڭكىرەمەي، ءبىرى الماتىدا، ءبىرى سەمەيدە جۇرگەن كەزدەرىندە حات ارقىلى، نەمەسە تەلەفونمەن بايلانىسىپ، اقىل-كەڭەس ارناسىن كەڭىتە بەرەدى.
الدىن الا ايتا وتىرايىن: مۇحاڭنىڭ «اباي» رومانىنا، «اباي جولى» ەپوپەياسىنا قاتىستى ەكەۋارا جازىسقان حاتتار - نەبىر قۇندى دەرەكتەر جيىنتىعى ۇلكەن ءبىر شابادان ەكەن، ال ۇلى جازۋشى مەن تالانتتى عالىمنىڭ قىرۋار ەڭبەگىن ايعاقتايتىن ادەبي-عىلىمي سول اسا باعالى مول دۇنيە 1951-جىلى تۇتقىندالعان قايىم ۇيىندە تاركىلەنىپ، «گەپەۋشىلەردىڭ» قويماسىنا تاستالىپ، اقىرىندا عايىپ بولدى. مۇحامەدحانوۆتاردىڭ كەيىن كگب-عا، باسقا دا ءتيىستى ورىندارعا سۇراۋ سالعانىنان ناتيجە شىقپادى. بۇل جونىندە قايىمنىڭ 1981-جىلى قازاقستان كپ وك-نە جازعان حاتى دا جاۋاپسىز قالدى. سول حاتتان ءۇزىندى: «...مقم قىزمەتكەرلەرى كەلىپ تۇتقىنداعاندا مەنىڭ ۇيدەگى كىتاپحانامنان كوپتەگەن كىتاپتى، تاريحي قۇجاتتاردى، ونىڭ ىشىندە «اباي جولى» ەپوپەياسىن جازۋى جىلدارىندا م. و. اۋەزوۆتىڭ ماعان جولداعان ەرەكشە قۇندى حاتتارىن تاركىلەدى. قازىردە م. و. اۋەزوۆتىڭ عىلىمي-شىعارماشىلىق ءومىربايانىن جازىپ جۇرگەن ماعان ول حاتتاردىڭ تاريحي ءمانى اسا زور. ولاردى 1955-جىلدان بەرى ىزدەستىرىپ جۇرگەنىممەن ەشبىر دەرەك تابا المادىم...».
ق. مۇحامەدحانۇلىنىڭ مۇراعاتجايىنان ۇستازىنا جازعان حاتتارىنىڭ ەكەۋى عانا تابىلدى. ءبىرىنشىسى:
قادىرلى مۇحتار اعا!
19/ ح. موسكۆادان جازعان حاتىڭىزدى بۇگىن الدىم.
مەنىڭ ويىمدى دا ءوزىڭىز ايتىپ قويىپسىز. بىراق، كىنانىڭ سالماعى مەندە جاتقانىن سەزىڭكىرەي تۇسكەن جايىم بار.
ناۋقاستانىپ ۇيدە جاتىر ەدىم، ءسىزدىڭ حاتىڭىز سەرگىتىپ جىبەردى. ەندى بۇدان بىلاي حات جازۋدان قايىم ءىنىڭىز قاجيدى ەكەن دەمەڭىز.
ءۇي-ءىشى امانشىلىق.
بۇل ارادا ءۇي-تۇرمىس جايلارىن ارالاستىرماي، الدىمەن رومانعا قاجەتتى بىلگەندەرىمدى ايتايىن.
«كوكتەمدەگى كوبەڭ جەلىس» ۇستىندە شىنىندا دا دولگوپولوۆتىڭ ل. ن. تولستوي جايىندا جازعان كىتاپشاسىن، ح. شۋردىڭ «ۆوسپومينانياسىن» وقىماعان ەكەنسىز.
بۇل ەكى كىتاپتان ن. ي. دولگوپولوۆتىڭ ل. ن. تولستويمەن تانىس، كورىسكەن، بىلىسكەن ادام ەكەنى ايقىن كورىنەدى.
تەگىندە ۋاقىتىڭىز بولسا وسى ەكى كىشكەنە كىتاپتى، دولگوپولوۆتىڭ ءىسىن (دەلو دولگوپولوۆا) قاراپ شىقساڭىز دەيىم! ونى ءوزىڭىز بىلەسىز. ەگەر قاجەت دەپ تاپساڭىز، ول ماتەريالداردى جىبەرۋىمە بولادى.
ازىرشە دولگوپولوۆتىڭ ل. ن. تولستويمەن تانىستىعىن دالەلدەيتىن جانە ح. شۋر كىتابىنىڭ ءار جەرىنەن كوشىرمە جىبەردىم (حاسيا شۋر. «ۆوسپومينانيا»، يزدانيە اۆتورا، كۋرسك - 1928, تيراج 2000). ىشكى بەتىندە: «پوسۆياششاەتسيا پامياتي ن. ن. ناريمانوۆا» دەلىنگەن. كولەمى حV گلاۆا، 213 بەت.
ەندى وسى كىتاپتان ۇزىندىلەر كەلتىرەم.
بەتتەرىن كورسەتىپ وتىرام.
اۋەلى ل. ن. تولستويعا بايلانىستى:
«ۆسكورە مى دولجنى بىلي پەرەەحات يز كۋرسكا ۆ تۋلۋ، گدە جيلوس تياجەلو (ايداۋدان قايتقان سوڭ عوي. ق. م.). پوەتومۋ پروبىلي مى تام نە دولگو ي پەرەسەليليس ۆ موسكۆۋ (ستر. 173).
ۋپوميانۋ مەجدۋ پروچيم، چتو ۆ تۋلە مى بليزكي بىلي س چرەزۆىچاينو تسەننىمي وبششەستۆەننيكامي - پ. پ. بەلوۋسوۆىم، يزۆەستنىم سۆويمي ترۋدامي پو ستاتيستيكە ي نوۆىمي پريكلادنىمي پراكتيچەسكيمي رابوتامي ۆ ەتوي وبلاستي، ي دوماشنيم ۆراچوم لۆا نيكولاەۆيچا تولستوگو - ماريەي ميحايلوۆنوي...»
(اۋدارماشىدان: بۇل حاتتىڭ الدەنەشە بەت بولعانى «ەندى وسى كىتاپتان ۇزىندىلەر كەلتىرەم» دەگەنىنەن اڭعارىلادى. ادەبي مۇراسىن زەرتتەپ-رەتتەۋشى بالالارىنىڭ ايتۋىنشا، قاكەڭنىڭ 1949-جىلعى ەڭبەكتەرىنىڭ اراسىنان قولجازبانىڭ العاشقى ەكى بەتى عانا تابىلعان (مىنا ۇسىنىلعانى). ارينە، سان قيلى جاعدايلار كەزىندە قايىم اعادا مۇقيات ساقتاۋعا مۇرشا بولماي، كەيىن قالپىنا كەلتىرۋگە انە-مىنەمەن قولى تيمەگەن دە شىعار. وتە وكىنىشتى. دەگەنمەن، «ءالى دە قارالاتىن ءبىراز ماتەريالدارى بار، حاتتىڭ قالعان بەتتەرىنىڭ تابىلۋى مۇمكىن» دەيدى بالالارى.)
ەكىنشى حاتى:
«مۇحتار اعا! سىزگە ن. ي. دولگوپولوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايىندا مۋزەي ارحيۆىنەن جانە باسقا دەرەككوزدەرىنەن تابىلعان مول ماعلۇماتتى انىقتامانى، مىنە، جولداپ وتىرمىن. بوريس الەكساندروۆيچ (ب. ا. اكەرمان، - ماقالا اۆتورىنىڭ ەسكەرتپەسى) ماسكەۋگە بارىپ، نيفونت ءيۆانوۆيچتىڭ وتباسىمەن، تۋعان-تۋىسقاندارىمەن تانىسىپ قايتقان بولاتىن. ونداعىلار بىزگە دولگوپولوۆتىڭ كىتاپتارى مەن فوتولارىن بەرىپتى. ال بىلتىر ن. ي. دولگوپولوۆتىڭ قىزى اكەسى تۋرالى ەستەلىك جازباسىن جانە فوتولار سالىپ جىبەردى.
ءبىز گوركي قالاسىنداعى وبلىستىق مۋزەيگە حات جازىپ، جاۋاپ الدىق. مۋزەيدە دولگوپولوۆ ءبولىمى بار ەكەن. قالانىڭ ءبىر كوشەسىنە جانە اۋرۋحاناسىنا دولگوپولوۆتىڭ اتى بەرىلىپتى. بۇل ن. ي. دولگوپولوۆتىڭ قۇرمەتتى ادام بولعانىن كورسەتسە كەرەك.
بۇل باعىتتاعى جۇمىسىمىزدى جالعاستىرا بەرەمىز.
قىسقاسى: بىزگە دولگوپولوۆ تۋرالى اناۋ-مىناۋ سوزدەرگە قۇلاق اسۋدىڭ كەرەگى جوق. دولگوپولوۆتى قورعاۋىمىز كەرەك. جيرەنشين دەسەك، ول امان-ساۋ، ءوزىن قورعاي الار. ول ايتقانىنان قايتپاس...
«كۇشىك اسىراپ يت ەتتىم،
ول بالتىرىپتى قاناتتى.
بىرەۋگە مىلتىق ۇيرەتتىم،
ول مەرگەن بولىپ، مەنى اتتى».
اباي».
28-ماۋسىم، 1950-جىل. قايىم».
بۇل ەكىنشى حات بۇگىن ۇلكەن عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسقا ارقاۋ بولعانداي. مىسالى، نيفونت يۆانوۆيچ دولگوپولوۆ تۋرالى. ول اسا كورنەكتى دارىگەر بولعان ەكەن. «جەتپىسىنشىلەر» تىزىمىنە ىلىگىپ، 1884-جىلى سەمەيگە جەر اۋدارىلىپ كەلگەن. 1885-جىلدىڭ ماۋسىم - سارشاتامىز ايلارىن ابايدىڭ اۋىلىندا وتكىزىپ، ابايمەن دوستاسقان. «اباي جولىنىڭ» فەدور يۆانوۆيچ پاۆلوۆ دەپ اتالعان كەيىپكەرى.
بۇل حات اباي زامانىنداعى ناقتى شىندىقتاردى سۋرەتتەۋشىلەر مەن ولارعا قاراما-قارسى ارەكەت ەتۋشى جالعان عالىمدار اراسىنداعى قىزۋ پىكىرتالاستى اجىراتىپ بەرۋگە، كەڭەس وكىمەتىنىڭ وتاندىق ادەبيەتىمىزدەگى اباي ورىنىن پارتيالىق ساياساتقا تابانداپ تەلۋ ارقىلى ونىڭ بەينەسىندەگى «ىڭعايسىز» بەلگىلەردى الىپ تاستاۋ ايلا-شارعىسىن اشىپ بەرگە نەگىز بولا الار ەدى.
نەمەسە بۇل حات ابايدىڭ ءومىر جولىن، شىعارماشىلىق مۇراسىن زەرتتەۋشى سەمەيلىك قايىم مۇحامەدحانۇلى، بوريس الەكساندروۆيچ اكەرمان جايىندا وي وربىتۋگە سەبەپشىلىك جاسار ەدى.
بۇل حات، سونداي-اق، مۇحتار ومارحانۇلى مەن قايىم مۇحامەدحانۇلى جازىسقان قىرۋار حاتتىڭ جويىلىپ جىبەرگەنىن ايعاقتاي الار ەدى...
البەتتە، مۇنىڭ ءبارى كەيىن بولادى. ال وعان دەيىن سەمەيلىك عالىمنىڭ تاعدىرىندا بارشادا بولعانداي قورقىنىشتى، اۋىر كەزەڭ پايدا بولدى. 1941-جىلى ۇلى وتان سوعىسى باستالدى. سول سىن ساعاتتىڭ وزىندە بيلىك «حالىق جاۋلارىنىڭ» ۇرپاقتارىنا سەنبەدى، كۇمانمەن قارادى، ولاردى، ارينە، قايىمدى دا، ەڭبەك مايدانى دەگەنگە الىپ، قارا جۇمىسقا جەكتى. عالىم قايىم 1941 - 1942-جىلدارى سۆەردلوۆسكىدە، ماگنيتورسكىدە بولىپ، باتپان بالعامەن جەر توڭىن توكپەكتەپ، توپىراق شىعارىپ، قورعانىس شەبىن جاساستى. ايانىپ قالمادى. جانكەشتىلىگى ءۇشىن مەدالمەن ماراپاتتالدى دا. بىراق شەكسىز، مولشەرسىز قارا جۇمىس شىداتپادى، 1942-جىلى گوسپيتالدەن ءبىر-اق شىعاردى دا، جۇمىسقا جارامسىزدىعى سەبەپتى ەلگە قايتارىلدى.
قايىم سەمەيگە ورالىپ، پەدينستيتۋتتا وقىتۋشىلىعىن جالعاپ، عىلىمي جانە شىعارماشىلىق جۇمىسقا ءبىرجولا بەرىلدى.
ءىىى-تاراۋ
ەكى گيمننىڭ ءبىر تاريحى
سوناۋ ءبىر جىلدارى بارشا قازاقستاندىقتار دا ءار تاڭىن كسرو-نىڭ مەملەكەتتىك گيمنىمەن اتىراتىن. رەسپۋبليكامىزدىڭ گيمنى سودان كەيىن عانا جول العانىمەن جۇرتتى سول كۇننىڭ يگى ىستەرىنە ەلىكتىرەتىن، سەندىرەتىن، سەرپىلتەتىن،سالتاناتتى ساتتەردى كۇتتىرەتىن، ەلىمىزدىڭ داۋىسى بولىپ باۋرايتىن. ءبىزدىڭ العاشقى سول عاجايىپ اۋەنىمىزبەن ايتىلعان اسەرلى جىر-ءسوزدىڭ اۆتورى 27 جاستا ەدى.
تاريحي وقيعا 1943-جىلى باستالدى. مۇحتار اۋەزوۆ قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىندە بولماق ءبىر مادەني شاراعا شاقىرىلعان. ول ۇيىندە تۇراتىن سەمەيلىك شاكىرتىن، جاس عالىم قايىم مۇحامەدحانۇلىن ەرتىپ باردى. جيىندا ءستاليننىڭ كەڭەستىك ءاربىر رەسپۋبليكادا ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك گيمنى بولۋعا ءتيىس دەگەن قاۋلىسى وقىلدى. ول جالپى ەلدە وتانسۇيگىشتىك سەزىمدى ء(پاتريوتيزمدى) كۇشەيتۋ ماقساتىن كوزدەگەن شارا ەدى. سودان كەيىن، كوپ كەشىكپەي، گيمننىڭ اۋەنى مەن ولەڭىنە بايگە جاريالاندى. وعان كارى-جاس سازگەرلەرىمىز بەن اقىندارىمىز قۇلشىنا كىرىسىپ كەتتى.
ونەر جارىسىنداعى جەڭىستەن ۇمىتكەر اقىنداردىڭ كوپشىلىگى مۇحتار اۋەزوۆكە يەك سۇيەۋدى، ونى قالايدا قوسالقى اۆتور ەتىپ الۋدى نيەت ەتىپتى. ءۋاليحان توقپاتاەۆتىڭ قايىم اعانىڭ ايتۋىنان جازعانىنا قاراعاندا، ۇمىتكەرلەردىڭ ءبىرازى سەمەيلىك جاس اقىن قايىمعا قىزعانىش ءبىلدىرىپ، ونىڭ مۇحاڭنىڭ ۇيىندە تۇراتىنىن ايتىسىپ، ەكەۋى قايتسە بىرىگىپ جازادى دەسىپتى.
قايىم بايگەگە جازعان ولەڭىن كوميسسياعا وتكىزىپ، ءوزى سەمەيگە قايتىپ كەتەدى. سودان 1945-جىلى الماتىعا شاقىرىلادى. مەيمانحاناعا ورنالاسا بەرگەنىندە ءابدىلدا تاجىباەۆ كەلە قالادى دا، اناۋ-مىناۋعا قاراتپاي ەرتە جونەلىپ، ۇيىنە الىپ بارىپ، قۇرمەتتى مەيمان ەتىپ كۇتەدى. سەمەيلىك جاس اقىندى ودان كەيىن عابيت مۇسىرەپوۆ شاقىرادى. قايىم ولاردىڭ نەگە سونشاما بايەك بولعانىن عابيتتىڭ ۇيىندە تۇسىنەدى. ونى-مۇنى اڭگىمەنىڭ ءبىر ارەدىگىندە مۇسىرەپوۆ: «قايىم، بايگەنى سەنىڭ ولەڭىڭ الاتىن شىعار. ءابدىلدا ەكەۋىمىز ونى وقىپ، ازداپ تۇزەتىپ، قول قويدىق» دەيدى.
قىزىقتىڭ شىجىعى پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىندە بولىپ شىقتى. ونى قايىم بىلاي اڭگىمەلەگەن-ءدى:
«مەنى ورتالىق كوميتەتكە شاقىرىپ الىپ، وزدەرىنە ولەڭىمنىڭ ۇناعانىن، الايدا وعان ءبىراز تۇزەتۋ ەنگىزگەن عابيت مۇسىرەپوۆ پەن ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ قوسالقى اۆتورلار ەتىلگەنىن حابارلادى. ولەڭىمدى الىپ وقىسام، - باستان-اياق وزىمدىكى! بار-جوق تۇزەتۋ - مەنىڭ العاشقى «ەر قازاق» دەگەن ەكى ءسوزىمنىڭ «ءبىز قازاق» دەپ وزگەرتىلگەنى! ورتالىق كوميتەتتەگىلەردىڭ ول ەكى سوزىمنەن نەگە بەزىنگەندەرىن تۇسىنە المادىم، ءسىرا، ءوز حالقىمىزعا قاتىستى «ەر قازاق» دەگەن تەڭەۋدەن قورىققان بولار. مەن ول جاعىن قازبالاماي: «ەكى قوسالقى اۆتوردىڭ قاجەتى نە ەدى؟» دەدىم. «ولار «ءبىز» دەگەن ءسوزدى قوستى ەمەس پە؟» دەسەدى. «وزگەرتكىسى كەلگەن ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلەتىن ول «تۇزەتۋ» شىنىمەن شىعارماشىلىق ونەر بولعانى ما؟!» دەدىم...».
ارينە، قايىم ول «تۇزەتۋگە» دە، قولسالقى اۆتورلاردىڭ بولۋىنا دا قارسىلىق ءبىلدىرىپ، كەلىسپەي شىقتى. ول بولار ءىستىڭ بولعانىن، مۇسىرەپوۆتىڭ تەكستى بەكىتتىرىپ كەلۋ ءۇشىن ماسكەۋگە اتتانىپ تا كەتكەنىن بىلگەن جوق.
تەكست بەكىتىلدى. «قوالقى اۆتورلار» ءوز دارەجەلەرىنە قاراي قوماقتى قالاماقى الدى، قايىمعا ول ەكەۋىنەن ارتىلعان ازىن-اۋلاعى عانا بۇيىردى. ءداستۇر بويىنشا بانكەت (سالتاناتتى قوناقاسى) ۇيىمداستىرىلاتىن بولدى دا، قايىم بار-جوق قالاماقىسىن سوعان وتكىزە سالدى. سالتانات ساتىندە مۇحتار اۋەزوۆ اتاقتى «قوسالقى اۆتورلارعا» قاراتا قاتتى-قاتتى ءسوز ايتتى. بىراق كوش كەتىپ قالعان ەدى.
ەل ءانى ولەڭىنىڭ اۆتورىن تاۋقىمەتكە ۇشىراتقاندار ونىڭ اۋەن اۆتورىن دا الەككە سالدى. بايگەگە قاتىسقان سازگەرلەرگە بايگەگە تۇسكەن ولەڭدەردىڭ وزدەرىنە ۇناعانىن تاڭداپ الۋ ەركى بەرىلگەن ەكەن، دارىندى سازگەر مۇقان تولەباەۆقا قايىم مۇحامەدحانۇلىنىڭ ولەڭى ۇناپتى. قىراندى قىران قيادان كورەدى. مۇقان مەن قايىم تابىسىپ، ولەڭ مەن اۋەندى ۇيلەستىرۋ جولىندا بىرلەسە تەر توگەدى. ولەڭدى قوسىلىپ وقىپ، اۋەندى قوسىلىپ تىڭداپ، ابدەن جاراستىرادى. اقىرىندا... اۋەن اۆتورى دا ۇشەۋ بولىپ شىعا كەلسىن. مۇقانعا لاتيف حاميدي مەن ەۆگەني برۋسيلوۆسكي تىركەلىپتى! ول ەكەۋىنىڭ دە «تولىقتىرۋلارى» قايىمعا قوساقتالعان «اۆتورلاردىڭ» وزگەرتۋلەرىندەي عانا!..
وزىنە جاسالعان قياناتتان ارىلۋ ءۇشىن كۇرەسۋگە جول اشىلعان كەزدە قايىم شىندىقتى ىزدەپ كوپ بەينەتتەندى. مىسالى، قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنە جازعان حاتىنان ءبىر ءۇزىندى (سول كەزدەگى «تارتىپكە» قاراي اۆتوردىڭ ورىس تىلىندە جازعانىن قازاقشالامادىم, - ع. ق.):
"...ودنيم يز نايبولەە دوروگيح سۆويح تۆورەني سچيتايۋ تەكست گيمنا كازسسر. وبەكتيۆنايا پارتينو-ناۋچنايا وتسەنكا ەتوي رابوتە دانا ۆ "يستوري كازسسر" (توم 5, س. 229). وسنوۆنىم اۆتوروم تەكستا گيمنا، پو رەشەنيۋ جيۋري، بىل پريزنان يا، چتو ناشلو وتراجەنيە ۆ پوسلەدوۆاتەلنوستي يمەن اۆتوروۆ پري ۋتۆەرجدەني گيمنا ۋكازوم ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا كازسسر. ك سوجالەنيۋ، ۆ منوگوچيسلەننىح يزدانياح پوسلەدنيح لەت موە اۆتورسكوە يميا يگنوريرۋەتسيا يز-زا كونيۋنكتۋرنىح سووبراجەني. ۆ كاچەستۆە وسنوۆنوگو اۆتورا ۋكازىۆالي تو ا. تاجيباەۆا، تو گ. مۋسرەپوۆا، ي، ناكونەتس، دوشلي دو توگو، چتو مويۋ فاميليۋ يسكازيلي دو نەۋزناۆاەموستي (كازاحسكي كالەندار، 1981 گ.)".
ال 1989-جىلى، كوكەك ايىندا، قكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆكە جولداعان حاتىندا بىلاي دەپتى (ول حات تا ورىس تىلىندە):
" ...تو، چتو يا ياۆليايۋس ەدينستۆەننىم اۆتوروم پرەجنەگو تەكستا، موگۋت زاسۆيدەتەلستۆوۆات زدراۆستۆۋيۋششيە نىنە م. ابدىكالىكوۆ، س. احمەتوۆ ي ر. يلياشەۆ - كرۋپنىە پارتينىە رابوتنيكي توگو ۆرەمەني، يمەۆشيە پرياموە وتنوشەنيە ك زاكازۋ نا سوزدانيە گيمنا".
ادەتتەگىدەي قانشاما شىرعالاڭعا تاپ بولسا دا، شىندىق بۇل جولى دا جەڭىسكە يە بولدى. بىراق، وكىنىشتىسى سول، قايىمعا شىرعالاڭنان قۇتىلۋ تىم اۋىر بولىپ، قىرىق جىلدان اسا ۋاقىتى سارپ ەتىلدى. ونىڭ ارىزى بويىنشا 1980-جىلدارى قۇرىلعان كوميسسيانىڭ تىڭعىلىقتى جۇمىسى ناتيجەسىندە رەسپۋبليكامىزدىڭ العاشقى گيمنى ولەڭىنىڭ اۆتورى - قايىم مۇحامەدحانۇلى دەگەن تۇجىرىم جاسالدى.
ەل انىنە قاتىستى بۇل اڭگىمەمىزدى ءتامامدالدى دەپ جۇرگەنىمىزدە وعان ۇقساس جانە ءبىر ءجايت بولعانىن ايتپاسقا لاج جوق. كەڭەس وكىمەتى ىدىراپ، تاۋەلسىزدىك العان رەسپۋبليكالاردا وزدەرىنىڭ ۇلتتىق رامىزدەرىن جاساۋ باستالدى. 1992-جىلى قازاقستاندا مەملەكەتتىك گيمننىڭ اۋەنى مەن ولەڭىنە جاڭادان بايگە جاريالانىپ، قايىم مۇحامەدحانۇلى وعان دا قاتىسۋدى ءجون كوردى. ۇمىتكەرلەردىڭ ولەڭدەرى كوميسسياعا بۇل جولى دا بۇركەنشىك اتپەن ۇسىنىلدى. قايىمنىڭ بۇركەنشىك اتى «شوعا» بولىپتى (ۋاق رۋىنداعى ءبىر اتانىڭ اتى). بايقاۋدىڭ ءار كەزەڭىندە ءتاۋىر دەپ ىرىكتەلگەن ولەڭدەر ءباسپاسوز بەتىندە جاريالانىپ تۇرعان. ولەڭدەردىڭ كوركەم، قۋاتتى، ەلدى، حالىقتى ماداقتاۋى يلانىمدى دا ىزگىلىكتى بولۋى تالاپ ەتىلگەنى بەلگىلى. بەدەلدى كوميسسيا «شوعانىڭ» ولەڭىن سول تالاپقا ساي دەپ باعالاپ، بايگەنىڭ ەكى كەزەڭىنەن كەيىنگى ونى ۇزدىك دەپ اتاعان.
كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى بەلگىلى جازۋشى عابباس قابىشۇلى بىلاي دەپ جازدى:
«...ءۇشىنشى، شەشۋشى كەزەڭ ءماجىلىسى قاشان، قايدا وتكىزىلگەنىن مەن دە، تاعى بىرنەشە مۇشە بىلمەي قالدىق، قالايدا شاقىرىلمادىق. كەشەگى كەڭەستىك «بريگادالىق ءتاسىلدىڭ» جاڭاشا قولدانىلعانىن، گيمن ولەڭىنە ءۇش ءجۇزدىڭ ءۇش اقىنى جانە الەۋمەتتىك تەڭدىك ءۇشىن ايەل اقىن اۆتور ەتىلگەنىن گازەتتەن وقىپ، ەرىكسىز تاڭداندىم. «بۇل قالاي؟!» دەگەنىمە جاۋاپ بولمادى. ال «ءايتىپپىز دە ءبۇيتىپپىز» دەپ سان سابالاعان ءدۇبارا ولەڭ - اعانىڭ: «ءبىز قازاق ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان» دەپ باستالعان بايىرعى، رۋحى اسا قۋاتتى ولەڭىمەن سالىستىرۋعا كەلمەس جاسىق نارسە. قاكەڭ بۇل جولى سابىر ساقتادى، قاتتى رەنجىمەدى: «تانىمال اقىن ەمەس دەگەن شىعار»، دەپ كۇلدى دە قويدى».
مەملەكەتتىك رامىزدەر جونىندەگى ءۇش كوميسسياعا دا مۇشە بولعان جازۋشى گەرولد بەلگەردىڭ كەيىندە جازعانى، مىنە:
«...ماعان 64-ءنومىرلى ولەڭ بىردەن ۇنادى. ول قايىمنىڭ قالامىنان تۋعان ەكەن. مەن سونى قۇپتاپ داۋىس بەرۋدى ۇيعاردىم، ال ءبىر تانىس اقىن بايگەنى باسقا ولەڭ الاتىنىن ايتتى. بايگەدە تەكستىڭ ءوزى ەمەس، ول تەكستى قولدايتىن كىسىنىڭ (نەمەسە كىسىلەردىڭ) جەڭەتىنىن سوندا ءبىلدىم».
بايگە قورىتىندىسىندا جەڭىس، ءيا، باياعىشا ءۇش اۆتورعا ەمەس، جاڭاشا ءتورت اۆتورعا بۇيىردى. ول اۆتورلاردىڭ كەيبىرى قولداۋدى ادەبيەت اۋىلىنان ەمەس، ساياسات اۋىلىنان ىزدەپ، پارلامەنت دەپۋتاتتارىنا قولقا سالعانى كەيىندە اڭگىمەلەنىپ ءجۇردى. سەمەيدەگى قايىمعا استانالىق جوعارى لاۋازىمدىلاردىڭ بىرنەشەۋى تەلەفون سوعىپ، بۇل جولى دا ولەڭىن قوسالقى اۆتورلار الۋى دۇرىس بولارىن ەسكەرتتى، ول «اقىلعا» قايىم، البەتتە، بۇل جولى دا كونگەن جوق.
بۇل جولى دا «بريگادالىق تاسىلمەن» قابىلدانعان ولەڭنىڭ ءومىرى ۇزاق بولمادى، جۇرتشىلىق نارازىلىعى قۇلاعىنا جەتكەن پارلامەنت جاڭا بايگە جاريالاۋ قاجەت دەپ شەشتى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
