Tәuelsizdik alghaly beri Shynghys han taqyryby qazaq qoghamyna maza bermey kele jatyr. Songhy kezde sәl sayabyrsyghan osy taqyrypty Múhtar Maghauinning tayauda ghana jaryq kórgen «Shynghys han» atty tarihi, derekti, kórkem kitaby qayta qozdatyp otyr. Osy mәselege qatysty kórnekti aqynymyz Múhtar Shahanov pen belgili tarihshy Álimghazy Dәulethandy súhbatqa shaqyrghan edik. Búl súhbat tarihshylar Zeynolla Sәnik pen Nәpil Bәzilhan «Mәdeniyet» telearnasy men «Halyq sózi» (№....   №.....)gazetinde bastap bergen әngimening jalghasy ekenin eske salamyz.

Jýsipbek QORGhASBEK: Múhtar agha, oqyrman kópshilik attas aghalarymyzdyng Shynghys hangha qatysty kózqarasyn, pikirtalasyn jaqsy biledi. Desek te Múhtar Maghauinning osy kitaby jaryq kórgennen keyin, júrtshylyq bәribir de sizden bir sóz kýtetin siyaqty.

Tәuelsizdik alghaly beri Shynghys han taqyryby qazaq qoghamyna maza bermey kele jatyr. Songhy kezde sәl sayabyrsyghan osy taqyrypty Múhtar Maghauinning tayauda ghana jaryq kórgen «Shynghys han» atty tarihi, derekti, kórkem kitaby qayta qozdatyp otyr. Osy mәselege qatysty kórnekti aqynymyz Múhtar Shahanov pen belgili tarihshy Álimghazy Dәulethandy súhbatqa shaqyrghan edik. Búl súhbat tarihshylar Zeynolla Sәnik pen Nәpil Bәzilhan «Mәdeniyet» telearnasy men «Halyq sózi» (№....   №.....)gazetinde bastap bergen әngimening jalghasy ekenin eske salamyz.

Jýsipbek QORGhASBEK: Múhtar agha, oqyrman kópshilik attas aghalarymyzdyng Shynghys hangha qatysty kózqarasyn, pikirtalasyn jaqsy biledi. Desek te Múhtar Maghauinning osy kitaby jaryq kórgennen keyin, júrtshylyq bәribir de sizden bir sóz kýtetin siyaqty.

Múhtar ShAHANOV: Mening «Jazager jady kosmoformulasy, Shynghys hannyng pendelik qúpiyasy» degen ólenmen jazghan romanym bar. Osy romandy kezinde YuNESKO qarady, joghary bagha berdi. Búl kitap jóninde әlemning ýlken-ýlken túlghalary ózining pikirin bildirdi.  Ol kitapty europada bireu Nobeli syilyghyna úsynghan eken. Sol sәtte bizdegi keybir adamdar, baspasózding ainalasyndaghylar, soghan biylik jýrgizip otyrghan adamdar jinalyp, maghan qarsy 80 gazetti japty. «Búl moyyndalghan shygharma ghoy, talay elding ýlken-ýlken adamdary jaqsy pikir aitty», - dep, Shynghys Aytmatov meni qorghaugha kirisip edi, barlyghy Shynghysqa jabyldy. «Shynghys Aytmatov jazushy emes eken, oidan-qyrdan shygharghan shygharmalarymen ataq-abyroy jinap jýrgen adam eken, sosyn qazaq jazushylarynan úrlaghan eken» dep, «Júldyz» jurnalynda, jaqynda ghana marqúm bolghan Bekdilda Aldamjarov degen bauyrymyz kóterip alyp ketti. Osynday-osynday daudyng ortasynda qaldym, qysqasy. Búdan keyin Shynghys Aytmatov ekeuimiz «Shynghys hangha qaterli qúldyq» degen ýlken maqala jazdyq. Búl Mәskeuding «Trud» degen gazetine jariyalanyp edi, odan mongholdar shyqty. Ýlken dengeyde jinalyp, Buryatiyada bizge jýzden astam ghalymnyng basyn qosyp, jinalys ótkizipti. Onda janaghy ghalymdardyng kópshiligi biz jaqqa shyghyp ketipti. Sonda: «Myna Shynghys handy aqtap alsanyzdar, Gitlerdi de aqtap alynyzdar», - degen eken. Óitkeni, múnda biz ústanyp otyrghan bir mәsele bar. Mәselen, Qúran Kәrimdi moyyndamaytyn músylman bolmauy kerek qoy. Sol Qúran Kәrimde aitady: «Eger bir adam bireudi jazyqsyzdan jazyqsyz, kinәsizden kinәsiz óltirse, býkil adamzatty óltirgenmen birdey» deydi. Al endi Shynghys han qanshama million adamdy o dýniyege attandyrdy. 900 qalany qiratty. Al endi sonyng ishindegi bizding úly qalamyz Otyrardy jermen jeksen etti. Otyrarda Aleksandriyadan keyingi eng ýlken kitaphana boldy. Qazir Otyrardan shyqqan ghalymdardy izdeseniz, 10-12-ning arghy-bergi jaghynda eken. Al sol kezde, mәselen, Otyrardy 1100-den astam ghalym bolghan. Solardyng ishinde bizding biletinimiz Ábu Nasyr әl-Faraby ghana. Qaybir jyly arabtyng muzyka zertteushi bir ghalymymen jolyqtym. Ál-Farabiydi zertteydi eken, Otyrargha ertip bardym bir kýni. Sonda ana ghalymnyng aituynsha, Ábu Nasyr әl-Farabiyding 150-ge juyq әni bar eken. Biz, qarap otyrsaq, sonyng birde-bir әnin bilmeydi ekenbiz. Osy mәsele tónireginde bir top ghalym, әlemdik dengeydegi adamdar BÚÚ-na, YuNESKO-gha hat jazghanbyz. «Eger әrbir últ ózining ishinen shyqqan tirandardy maqtay beretin bolsa, әlemdik dengeyde әdildik bolmaydy» degen. Shynghys han shyn mәninde ýlken túlgha. Óitkeni Shynghys hannyng әskery salada jasaghan sharualary kýni býginge deyin iske asyp jatyr. Biraq onyng negizgi isteri zúlymdyqqa qaray qúrylghan. Songhy kezde Shynghy handy qazaq etip aldy. Tipti bireuler «Asan qayghy eken» dep shyqty. Osynday dengeyge týsu bar, úyat nәrse.

Jýsipbek QORGhASBEK: Álimghazy agha, birinshiden Shynghys han qanday túlgha, sosyn qazaqtyng osy qazirgi Shynghys handy menshiktep, ózimsinip aityp jýrgeni qanshalyqty shyndyqqa say keledi?

Álimghazy DÁULETHANOV: Búl daudyng shyghuynyng ózi últtyq, memlekettik dengeyimizdi kórsetedi. Rushyldyq pen jershildikten shyqqan mәsele búl. Nege biz tarihy túlghalar turaly mәsele kóteretin bolsaq, dereu ol dulat boluy kerek, nemese nayman, bolmasa kerey, bolmasa basqa bir ru-taypagha jatuy kerek. Qazaqtyng ókili dep talaspaymyz. Rugha әkelgenshe janymyz jay tappaydy. Keshe ghana sóz bolghan Ly Bony aitynyz. 1300 jyldyng aldynda sýiegi qurap qalghan bir qytaydyng aqynyn әkelip, «dulat babamyzdyng toghyzynshy úrpaghy eken» dep, býkil halyqty aqymaq qylyp, eldik sayasat dengeyine kóterip jiberdik. Sol siyaqty Shynghys handa da dәl osynday mәsele bar.

Jýsipbek QORGhASBEK: Shynghys han arqyly qazaq ózin biyik dengeyge kótergisi kele me? Ne ýshin qazaqqa Shynghy han kerek bolyp otyr? Baghanaghy siz aitqan kózqaraspen qaraytyn bolsaq, ony rushyldyqpen ózimizge ghana menshiktep otyrmyz deytin bolsaq, onda mongholdar, qytaylar nege Shynghys hangha talasyp otyr?  Tipten basqa da últtardyng tarapynan Shynghys hangha qatysymyz bar degen әngimeler shyghyp jatyr? Nelikten osynyng barlyghy?

Álimghazy DÁULETHANOV: Osynyng bәri bizding qazaq qúsap talaspaydy. Bizdegidey Shynghys han qazaq pa, basqa bir últtyng ókili me, ol qay rugha jatady degen әngime qozghau - úsaqtyq. Búl elimizding dengeyining tómendigi, sanasynyng jetilmegenining bir kórinisi. Shyndyghyna kelgende memlekettigimizge, últtyghymyzgha Shynghys hannyng paydasy tiydi me, ziyany tiydi me? Onyng úrpaqtarynyng qanday enbegi sindi? Mine, osy jóninde daulassaq, ol basqa әngime..

Jýsipbek QORGhASBEK: Álimghazy agha, búl jerde baqa mәsele bar ghoy. Biz Beybarys turaly kitap jazamyz, kino týsiremiz. Al shyndap qaraytyn bolaq, Beybarystyng Qazaqstannyng territoriyasyna týk te qatysy joq adam ghoy. Al Shynghys hannyng tikeley bir kenistikte ómir sýrgen halyq retinde bizge qatysy bolyp otyr ghoy. Bәlkim, talas osy túrghydan tuyp jatqan shyghar. Deregi tabylyp jatsa janalyq retinde zerttemey jatyp, nege ony qazaq degendi rushyldyq, últshyldyq dep, qazaq emes degenderge taghy qarsy shyghyp,  ekige jarylamyz. Nelikten?

Álimghazy DÁULETHANOV: Tariyhqa obektivti týrde qarap ýirenuimiz kerek. Bir-birimizdi tyndap, bir-birimizdi moyyndap ýirenuimiz kerek. Biz memlekettik, qazaqylyq túrghydan búghan bagha beruimiz kerek.
Jýsipbek QORGhASBEK:  Men sizdi jaqsy týsinip túrmyn.  Aytyp otyrghan mәselemiz jauaby joq, bitpes dau kórinui de mýmkin. Shynghys han qazaq degennen ayaq tarta bastadyq songhy kezde. Ony dәleldeu qiyn bolghannan keyin, týrki dey bastadyq. Al endi sol týrki degenge qalay qaraysyz? Múhtar Maghainning búny týrki degen sózinen shyghyp otyr әngime.

Álimghazy DÁULETHANOV: Shynghys handy biz qazaq bolmasa, týrki deu ýshin jer-su attary arqyly qualadyq, adam attary, ru-taypa attary arqyly qualadyq, osy ýsh sala boyynsha qualap, biz ony týrki qylugha, qazaq qylugha talpynyp jatyrmyz. Búnday nәrselermen tek biz ghana ainalysamyz. Búnday úsaq daumen qazaq aqyn-jazushylary, qazaq tarihshylary, qazaq lingvisteri ghana ainalysady. Álemde til, toponimika, ru-taypalary boyynsha talasqan halyqty men estigen joqpyn, kórgen joqpyn.

Jýsipbek QORGhASBEK: Demek, Shynghys handy ózimizding babamyz dep, týrki degennen nәtiyje shyqpaydy deysiz ghoy.

Álimghazy DÁULETHANOV: Meninshe, búl aqylgha syimaytyn dau. Búlay bolatyn sebebi, sóz qualaghan әdebiyetshiler men tarihshylardy qospaghanda, Shynghys hannyng dindik túrghydan, tildik, dәstýrlik, el biyleu túrghysynan bizge úqsaytynyn tapjyltpay dәleldep kórsetken birde-bir adamdy kórgen emespin. Shynghys hannyng ózin monghol degeni, monghol memleketin qúru ýshin, sonyng óshpeui ýshin kýresken adam. Shynghys hannyng túlghasyna keletin bolsaq, Shynghys han ózining tarihtaghy ornyn ornatyp, ózining túghyryna nyqtap ornyghyp ketken adam. Biz qansha aitqanmenen ony biyiginen týsire almaymyz. Álem moyyndaghan Gumiylevting keremet sózi bar. «Álem halqy týrik halyqtaryna mәngi qaryzdar» deydi. Ghúnnan beri sanap keledi de, monghol  dәuirine deyin alyp keledi. Osy zamanda neshe týrli han dәuiri bar ghoy, «kýsh-quaty tasyghan zamandarda jýz myndaghan әskeri bar Qytay nege Orta Aziyadan bylay qaray attap basa almady?» deydi. Oghan tosqauyl bolyp, kóldeneng jatyp alghan týrki halyqtary edi deydi. Ekinshisi, Shynghys han dәuirindegi mongholdar boldy deydi. Eger osy ekeui bolmasa, Qytay Gibraltar búghazynan bir-aq shyqqan bolar edi deydi. Osy túrghydan alghanda, arghy jaghyn aitpaghanda, Shynghys han qytay ekspansiyasyn tejeushi, jýzdegen jyldargha artqa shegindirushi túlgha bolghan. Tarihtaghy taghy bir enbegi, sol kezdegi órkeniyetti Qytaydyng әskery tehnikasyn kóshpendilerding әskery tehnikasymenen, tәrtibimen qosyp otyryp, osy ekeuining arasynan keremettey әskery qúrama jasaqtar shyghardy, әkery qaru-jaraq jasap shyqty jәne mynau saqtar zamanynan kele jatqan memleketti ýshke bólip biyleudi qalyptastyrdy. Bizding qazir ýsh jýz dep jýrgenimiz aspannan týsken joq, ejelgi zamannan kele jatqan dәstýr. El biyleu barysynda memlekettik jýieni qalyptastyrdy. Búl jýie otyryqshy Qytay elining mәdeniyeti men kóshpendilerding mәdeniyetining ortasynan shyqqan imperiya boldy. Álemdik imperiyalardy qarasanyz, eng úzaghy 600-700 jyl ómir sýrgen Osman imperiyasy. Odan keyin úzaq ómir sýrgen imperiya Shynghys handiki. Qalghandarynyng 500 jyldan astam ómir sýrgenderi joq. Demek búl jýie әlemdik órkeniyet, әlemdik jetistikter dengeyinde sol zamandaghy eng progressivti jýie bolyp qalyptasqandyghy ýshin ghana búl ómir sýrdi. Osy túrghydan alghanda Shynghys han әlemdik túlgha retinde qalyptasty jәne sol orynda otyr. Al keri qanday әseri boldy degende eshkim daulasugha tiyis emes. Ol qandy joryqtar jasady, qalalardy qiratty, neshe týrli gýldenegen mәdeniyetterdi joq qylyp jiberdi, ol әlemde memleket payda bolghannan beri býkil memleket basynda otyrghan tirandardyn, handardyn, patshalardyn, qaghandardyng bәrining basynan ótken nәrse. Sondyqtan búl jerde tariyhqa býgingi kýnning kózimen qaraytyn bolsaq, onda tarihta eshtenke de qalmaydy.

Múhtar ShAHANOV: Osyghan baylanysty mende Zardyhan Ghinayatúlynyng da pikiri bar eken. «Eger bizding shynghystanushylar qaghannyng ómirbayany tónireginde jazylghan tarihnamalar tizimining eng bolmaghanda bes payyzymen tanysqan bolsa, býgin Shynghys han qazaq, ol qúrghan memleket qazaq memleketi delinetin qaueset tumaghan bolar edi. Shynghys han monghol ýstirtinde saltanat qúrghan týrik faktorynyng bastaushysy emes, kerisinshi ony ayaqtaushy. Nege ekeni belgiz, bizding qazaq tarihshylary jәne ózin tarihshymyn dep jýrgen avtorlar qarapayym etimologiyagha asa qúmar bolyp alghan. At ataudan últ jasaymyz dep, últtarymyzdy, qala berdi onyng tarihyn sayqymazaqqa ainaldyryp aluymyz mýmkin» deydi. Óte dúrys aitqan. Biz әr kezde gumanizmning zandaryna jýginuimiz kerek. Eng bolmasa Qúran Kәrimge jýginuimiz kerek. Osy túrghydan alyp keletin bolsaq, Shynghys han basqynshy. Qanshama milliondaghan halyqty qyrdy. Qansha jasóskinder qanghyp dalada qaldy. Ózimen ózi jatqan eldi kelip talqandady. Ózining kýshin ýlkeytkisi keldi, oghan eshkimning dauy joq. Al gumanistik túrghydan kelgende qazirgi ústanyp otyrghan pikirlerding kópshiligi әlsiz, syn kótermeydi. Osy túrghydan alatyn bolsaq, Shynghys han әlemdegi eng ýlken әskerbasy ekenine eshkimning dauy joq. Onyng da jaqsy jaqtary bar, ony eshkim joqqa shygharmaydy, týptep kelgende Shynghys handy maqtau gumanistik úghymgha qayshy.

Álimghazy DÁULETHANOV: Biz býgingi kýnning kózqarasyn aityp otyrmyz. Al sol zamanda býkil halyqta, әsirese týrki halyqtarynyng basynda otyrghan qaghandarynda búljymas, ózine ózi sengen jәne dәstýrge ainalghan el biyleu tәrtibi boldy. Mysaly, Kýltegin men Bilge qaghannyng eskertkish tasyndaghy jazugha qarayyq. Jer men kókting arasynda adamzat payda bolghaly sony biyleuge mening ata-babalarym Bumyn qaghan men Estemy qaghan otyrghan eken. Eldi kóbeytip, basqaryp, baqytty qylghan. Endi men sol dәstýrdi jalghastyryp, el biylep otyrmyn deydi. Onda ghún zamanynda Mete (Móde) qaghannyng balasy Laushang tәnirqúttyng (Keyýk tәnirqút) qytaygha jazghan hatynda bylay deydi: «Aspan men jerdegi jaralghan, kýn men ay ózi taqqa otyrghyzghan, ghúndardyng úly qaghany qytay biyleushisine sәlem joldaydy» deydi. Búlar jazghan hattarynyng basyn osylay bastaydy. Demek aspan asty, jer ýstindegi býkil halyqty biyleuge tәniri bizge osynday qút bergen, osynday mýmkindik bergen degeni. Biz qay jerge barsaq, sol jerdi biyleuimiz kerek degen úghym ata-babalarymyzdyng qanyna sinip ketken. Basqany qoyynyz, keshegi qashyp ketken Múhammed Qaydar Dulatiydi alynyz, keshegi Babyrdy, Beybarysty alynyz, bireui qúl bolyp barady, ekinshi bireui myna jaqtan әbden tayaqty jep túra almaghannan keyin barady. Sol jerdi baryp biyleydi. Basqynshylyq, shauyp alu degender olardyng sanasyna kirip shyqqan joq. Sondyqtan búghan sol adamdardyng túrghysynan qaraghan jón. Sol adamdardyng sanasy boyynsha, sol kezde qalyptasqan memlekettik úghym túrghysynan qarasaq, adam shoshitynday jeksúryn eshtenesi joq. Osy túrghyda әriyne, qan tógiledi, qala qiraydy. Meyli monghol bolsyn, meyli qazaqtardyng bolsyn tu tikken, qaghan kótergen jeri orda bolyp esepteledi. Kiyiz ýiding nemese shatyrdyng ýstindegi tu memleketting simvoly. Ol tu qayda túrsa, qaghan sonda túr. Qaghan sol jerde túrsa, sol jerde memleket bar degen sóz. Ol myna jerden jenilse sheginip, taghy da tudy kótere beredi. Qúryp ketkenge deyin ol tu jyghylmaydy. Al otyryqshy elde she? Qoldan ketti, memleket joq.

Múhtar ShAHANOV: Sol kezding ózinde әdildikke baghynghan patshalar, handar, el biyleushiler bolghan. Shynghys Aytmatov ekeuimiz «Qúz basyndaghy anshynyng zary» degen kitap jazghanbyz. Sonyng bir bólimi el biylegen adamdardyng ómirine arnalghan. Sol jerde biz sol kezding ózinde de әdiletti basshylar bolghanyn keltirgenbiz. Al әrbir basqynshyny osylay quattay beretin bolsaq, әlemde әdildik qalmaydy ghoy. Biz gumanizmning zandaryna mindetti týrde jýginuimiz kerek. Onsyz alysqa bara almaymyz.

Álimghazy DÁULETHANOV: Shynghys han turaly әngimening de, daudyng da bitpeytinine sebep kóp. Shynghys han menen Joshy úrpaghy, Shaghatay úrpaghy keyingi taghdyrymyzgha sonshalyq kýshti yqpal etken. Bizdi el qylyp ketkeni talas tudyrmaydy, ol tarihty eshkim óshire almaydy. Joshynyn, Shaghataydyng úrpaqtary bolmasa qanday últ boluymyz mýmkin ekenin kóz aldygha keltiru qiyn.

Jýsipbek QORGhASBEK: Basqa syrt elge jem bolyp ketuimiz de mýmkin edi ghoy.

Álimghazy DÁULETHANOV: Ne parsy, ne qytay, ne tiybet nemese arab bolyp ketuimiz mýmkin edi. Osyny saqtap qalghan, bizge ie bolghan Shynys hannyn, Joshynyn, Shaghataydyng úrpaghy ekenin joqqa shygharsaq, onda biz býkil tarihymyzdy joqqa shygharghan bolamyz. Memlekettigimizdi joqqa shygharghan bolamyz. Býgingi memleketti keshe payda boldy dep aitu ýlken kýpirlik. Osy ekeuining arasyndaghy jikti ajyrata almaghandyqtan daudy bitire almaymyz. Ekinshisi, biz últtyq dengeyimiz kóterilmey túryp, rushyldyq-jershildik túrghyda búl dau bitpeydi. Búl negizi memlekettik, últtyq iydeologiya shenberinde qalyptastyrylatyn nәrse.

Múhtar ShAHANOV: Sizding búl pikirinizdi qoldaymyn.

Jýsipbek QORGhASBEK: Men osy habardy týsirer aldynda Zardyhan Ghinayatúlymen әngimelesken edim. Ol kisi: «Jalpy mening kózqarasym belgili» dedi. Ol kózqarasyn jana siz oqyp berdiniz. Zardyhan aghamyz mongholtanushy, tarihshy retinde Shynghys han qazaq degenge qarsy. Mәmbet Qoygeldi de solay aitady. Búlardyng ekeui de memleketshil adamdar. Biraq, Maghauinning aty olardan joghary túrmasa, tómen túrghan joq. Endi ne isteymiz?

Álimghazy DÁULETHANOV: Shynghys han tarihtaghy úly túlgha retinde moyyndalyp, tarihtaghy keri әseri de aitylyp, onyng qazaq memleketining qalyptasuyndaghy róli de dúrys tanylar jerge kele jatyrmyz jәne әzir de alys emespiz dep oilaymyn. Sondyqtan eki Múhtardy bir-birine jaulastyryp, ekeuining arasyna ot jaghudy toqtatu kerek. Ekeuining týpki maqsaty bir, ol osy elding ensesin kóteru, osy últtyng tarihtaghy rólin qalyptastyru bolsa kerek.

Jýsipbek QORGhASBEK: Búl sózderinizdi  qoldaymyz ghoy. Degenmende adamzattyq dengeyde qarastyrylyp otyrghan Shynghys han qazaq dalasyna qatysy bar desek te, joq desek te osy dalamen dýrkiretip ótti. Onyng birqansha úrpaghy osy jerde jatyr, ekining biri úrpaghy boluy mýmkin, kerek deseniz. Búnday jaghdaylarda qazaq qalamgerlerining osy taqyrypqa qalam tartqany zandy shyghar.

Álimghazy DÁULETHANOV: Qalay jazu, qalay kelude ghoy mәsele. Býginge deyin Shynghys han turaly mongholdyng biyleushilik kezenindegi tarihty jazghan jalghyz Zardyhan. Biz әli qolda bar altynnyng qadirine jetip jatqanymyz joq. Kim ne dese, o desin, biz ainalyp kelip Zardyhan Ghinayatúlynyng pikirine toqtaymyz. Oghan toqtamau ýshin ol jazghan bәlenbay tomgha qarsy nәrse jazu kerek. Al ondaydy jazatyn qazaqty kórip túrgham joq. Óitkeni ol monghol tilin bilmeydi, qytay tilin, týrik tilin bilmeydi. Ol túrmaq ózimizdegi Ahmet Baytúrsynovtyng jazuyn tanymaytyn adamdar. Europanyng aghylshynshasyn, frannsuzshasyn biler, biraq Shynghys hannyng úrpaqtarynyng ótken jeri myna jer. Osy jerde úly ghún memleketi saltanat qúrghan. Taza búlaqtan susyndaghan, alghashqy týpnúsqany birneshe til arqyly zerttegen adam jalghyz Zardyhan Qinayatúly. Oy kisige qarsy shyghatyndar dәlelin kórsetsin nemese Múhtar Shahanovtyng kózqarasyna toqtasyn.

Jýsipbek QORGhASBEK: Jón eken. Múhtar agha, osy Álimghazy aghamyszdyng sózimen súhbatymyzdy ayaqtaghym kelip otyr. Óziniz jaqsy bilesiz, búl taqyryptyng ishinde jurnalist retinde biraz uaqyttan beri biz de kele jatyrmyz. Basynda ózderiniz jýrsizder. Osynyng logikalyq týiinin shyghayyq dep, sizderdi әngimege arnayy shaqyrghan edim. Jalpy býgingi súhbatymyzda bir jaqsy nәrse aityldy. Eldi biriktiretin әngimege jaqyn boluymyz kerek, elding arasyna iritki salatyn әngimeden qashuymyz kerek. Ol ýshin ne isteu kerek? Arnayy tarih instituttary bar, mamandarymyz bar. Sol mamandardyng pikirin kýtemiz. Bizding iydeologiyamyz, maqsatymyz, mýddemiz osy taqyryppen qanshalyqty qabysady? Qabysqan jaghdayda búnyng anyghy, aqiqaty, shyndyghy ne jәne bizding tәuelsiz elimizge qanshalyqty qyzmet ete alady? Mine, osyghan jauap beretin bolsaq, daudyng basy ashylady ghoy dep oilaymyn. Alayda sol atalghan tiyisti mekemeler taqyrypty kókpargha salyp qoyyp, ózderi beytarap qalyp otyr. Al bizding әreketimiz týrtki salumen ghana shekteledi. Sondyqtan da alda «Mongholdyng qúpiya shejiresin» Qytaydan tabylghan týpnúsqadan audarghan adamdy sóiletkimiz bar. Sol da nazarlarynyzda jýrsin degim keledi. Sóz sonynda aitarym, eger rulyq-taypalyq kózqaraspen kelsek, Shynghys handy ózimizge jaqyndatpaymyz, qayta últtan alystatyp alamyz.

Gazettik núsqasyn dayyndaghan Baljan MÚRATQYZY

ShYNGhYSHANDY DJON MENShE TALDASAQ...

Jaqynda Djon Men degen aghylshyn zertteushisining «Shynghyshannyng kóshbasshylyq qúpiyasy» degen kitaby qazaq tilinde jaryq kórdi. Belgili tarihshy-ghalym Talas Omarbekov pen osy kitaptyng redaktory, jurnalist Júldyz Ábdildany súhbatqa shaqyruymyzgha osy janalyq sebep bolghan edi.

Jýsipbek QORGhASBEK: Júldyz, biz qazir kóshbasshy degen sózdi ainalysqa salyp jiberdik. Myna kitaptyng atyna qarap adam birden oilaydy eken. Arnayy tapsyrys bolmasa da, «qúlannyng qacuyna myltyqtyng basuy» degendey, ózi bir sayasy súranysqa dóp kelip qalghan siyaqty ma, qalay?

Júldyz ÁBDILDA: Kóshbasshylyq dep ózimiz audaryp jatyrmyz ghoy, negizi liyder degen barlyq jerde bar. Osy liyder degenning kóshbasshy degenge qaraghanda ayasy kenirek, meninshe. Búl kitapta qamtylghan tek aghylshyn tilindegi derekterding ózi qyryqqa juyq. Odan bólek orys tilinde onshaqty әdebiyet núsqasy bar. Sóz reti kelgende aita keteyik, mektepte «Qazaq әdebiyeti» pәninen Otyrardyng kýireuine qatysty ýzindi jattadyq emes pe. Sonda:

Alty ay boyy kip-kishkentay Otyrardy ala almau,

Alty ay boyy Otyrardyng osal túsyn taba almau,

Mening asyl sýiegime syzat týsti, myna sening arqanda,

Dep Shynghyshan Shaghataygha oqty kózin qadady, - deydi ghoy. Sol poemadan biletininiz, Shynghyshan degen jauyz. Ásirese bir joldary, bala kýnimde qatty әser etip, jýregimde qalghany, bezbýirek jau sәbiylerdi, tipti jýkti әielderding ishin jaryp óltirdi deydi. Mektep qabyrghasynda oqyp jýrgendegi bizding Shynghyshan turaly mәlimetimiz sol tónirekte boldy. Endi keyin oqugha týsip, Almatygha kelgennen keyin әr jerden Shynghyshan turaly materialdardy oqy bastadyq. Biraq olardyng kópshiligi: «Shynghyshan qazaq pa, qazaq emes pe, jauyz ba, jauyz emes pe?» - degen, osy eki súraq túrghysynda ghana jýredi. Al negizi qarap otyrsaq, mәsele Shynghyshannyng últynda da emes jәne jauyz, jauyz emes dep birjaqty jauap beruge de bolmaydy eken. Mysaly, osy kitapta aitylady, 18 jyldyng ishinde 3 milliongha juyq adamnyng qany tógilgen eken. Bir adam sonshama adamdy qyryp tastaugha sebep bolyp otyrghanday. Biraq soghan qaramastan onyng әrqaysysynyng sebebi bolghanyn, sonyng barlyghyna onyng ómir sýrgen ortasy, sol zamandaghy qoghamdyq ómir, qoghamdyq orta, ainalasy әser etkenin kóremiz. Sóite túra biz Shynghyshannyng óte adal, óte әdil basshy bolghanyn da kóremiz, qajet kezinde óte meyirimdi bolghanyn kóremiz, kerek jerinde qatygezdik tanytqanyn da kóremiz.

Jýsipbek QORGhASBEK: Júldyz, sózing auzynda. Myna kitapta mynanday sóilemder bar. «Ózinning taghdyryn, otbasynnyng taghdyry, Otanynnyng taghdyry qyl ýstinde túrghan kezde sen ózinning qolynmen jasaytyn qúrbandyqtargha qalay qaraytyn edin?» - deydi. Sosyn qaysysy qymbatqa týsedi degen maghynada aityp otyr ghoy. Tәke, Júldyz daudyng shetin shygharyp kele jatyr. Sonymen bizding Shynghyshan qazaq boldy ma, qalay boldy?

Talas OMARBEKOV: Shynghyshannyng kezi әli monghol halqynyng da jәne biz týrki dep jýrgen, qazaqtyng ata-babasy bolyp keletin ru-taypalardyng da әli tolyq qalyptaspaghan kezi. Etnikalyq jaghynan aiqyndalmaghan kezi. Mongholiyanyng aimaghynda Shynghyshannyng zamanynda halyq negizinen eki tilde sóiledi. Bireui ejelgi kóne manchjur tili, ekinshi til týrki tili. Týrki tilin bilemiz, ol bayaghy týrki qaghanattarynan qaldy ghoy. Al manchjur tiline keletin bolsaq, bizding zamanymyzgha deyingi I-II ghasyrda ghúndardy, Mongholiyany mekendegen ghúndardy shyghystan manchjurlar taypasy, yaghny mongholdardyng ata-babasy dep jýrgen sәmbiyler basyp alghan. Sodan sәmbiyler men ghúndar aralasyp, ghúndardyng biraz bóligi batysqa kóshti ghoy. Shynghyshannan HI-HII ghasyr búryn búl aimaqta halyq eki tilde sóilep, bir-birimen aralasyp, kóship-qonyp jýrgen. Mine, Shynghyshan osynday qoyyrtpaqta ómirge kelgen. Sondyqtan búl әri týrkige de jatady, әri mongholgha da jatady. Biraq monghol degen halyq ol kezde qalyptasa qoyghan joq qoy. Mongholdy halyq etken, últ etken Shynghyshan. Djon Men myna kitabynda dúrys jazghan. Mongholdyng últ bolyp qalyptasuy shyn mәnisinde Shynghyshannan bastalady. Al qazaq atauy HV ghasyrda shyqqandyqtan, Shynghyshandy býkil týrki halqyna da, monghol ru-taypalaryna da ortaq tarihy túlgha dep qarauymyz kerek. Ony qazaq etip kórsetu sәtsizdikke aparady. Búl sheshui qiyn júmbaq. Óitkeni ol zamandaghy etnikalyq ýderister mýldem basqa bolatyn. Ol kezde qazaq ta joq, monghol da joq bolatyn.

Jýsipbek QORGhASBEK: Tәke, biz qazir emosiyanyng tónireginde ómir sýretin halyq siyaqty kórinemiz. Sebebi dereksiz, dәieksiz kóp sóileymiz. Osy túrghydan kelgende bizding oqymystylarymyzdyng ózi keyde sol emosiyanyng sheginde qalyp ketetin siyaqty kórinedi. Al «Shynghyshannyng kóshbasshylyq qúpiyasy» degen kitap bizding osynday talasty túlghalargha qay túrghydan keluimiz kerek ekenine baghyt silteydi. Sebebi osy shaghyn ghana kitapty jazu ýshin avtor qanshama enbekti atqarghan, qanshama sayahattar jasaghan.

Júldyz ÁBDILDA: Shynghyshannyng qabirine deyin izdegen. Keremet zertteushilik enbekti bayqaugha bolady. Bardy bar, joqty joq dep kórsete alghan. Tipti Shynghyshannyng bala kýninde itten qoryqqanyna deyin derek tauyp jazghan. Bylay qaraghanda kishkentay ghana eleusiz detali, sonyng ózin berip otyr. Sosyn: «Mongholdyng qúpiya shejiresi» Shynghyshannyng ynghayyna qaray jazylghan, ol jerdegi onyng ynghayyna kelmeytin nәrseler alynyp tastalghan da boluy mýmkin deydi. Pende retinde kóptegen kemshilikteri bolghanyn jәne ony ózining jonggha tyrysqanyn aitady. Sony aityp qana qoymay, naqty dәleldermen keltiredi. Kitaptyng artyqshylyghy osynda dep oilaymyn.

Ol ózining osal tústaryn óte jaqsy bilgen deydi. Sol kemshilikterin joygha ózi barynsha kýsh salghan deydi. Kim jaqsy júmys jasay alady, kim jalqaulanbaydy, kim ózin jaqsy jaghynan kórsete alady, sonday adamdardy tap basyp, tanyghan eken. Solardy ózining qataryna tarta alghan, ózining paydasyna jarata alghan. Sosyn taghy bir basty qasiyeti, ol basqalardy sendirgen. Mysaly sonshama taypaly eldi artynan ertip, basyn qaterge tigip, Sibir jaqqa deyin jyljidy ghoy. Búnyng barlyghy adamnyng myqtylyghyn kórsetedi. Sosyn onyng ainalasyndaghylar oghan da qolpashtaudy kóp kórsetken ghoy. Qolpashtap, qauip-qaterden qorghaghysy kelgen, qaterli joryqtargha barghan kezinde tastap ketuge da әreket jasaghan. Sonda ol eshqashan olardyng ynghayyna kónbegen. Yaghny songhy sheshimdi bәribir ózi qabyldaghan. Ózi ne kórsem de, osylarmen birge kóremin dep, sonday pozisiyada bolghan. Sol sebepten oghan artyndaghylar qaltqysyz sengen.

Talas OMARBEKOV: Shynghyshan turaly jazylghan kitaptardy negizinen ýshke bólip qarastyrugha bolady. Olar Shynghyshan turaly jazylghan «Mongholdyng qúpiya shejiresi» men soghan negizdelip jazylghan bir monahtyng HVII ghasyrdaghy «Altyn shejire» degen enbegi. Sosyn HVI ghasyrda Hiuanyng hany Ábilghazynyng Shynghyshannyng taghdyryn bayandaghan enbegi. Basqa da derekter bar. Mysaly tatarlar Shynghyshannyng han boluyna baylanysty «Shyngysnәmә dәptәri» degen enbegin jariyalady. Búl birinshi tomy bolsa, ekinshi tomy Shynghyshan turaly anyzdar. Ol anyzdardyng keybiri naqtyly derekterde kezdesedi. Keyinnen Shynghyshandy anyzgha ainaldyryp jibergen anyzdar da óte kóp. Sonnan song basy Yannan bastalatyn, Kalashnikovpen jalghasatyn kórkem shygharmalar bar, myna ózimizding Túrsynhan Zәkenning «Kókbórilerding kóz jasy» degen romany jaryq kórdi. Ánuar Álimjanovtyn, Dýkenbay Dosjannyng shygharmalary taghy bar. Búl kórkem shygharmalardyng artyqshylyghy ol oqyrmandy osy mәselenin, osy taqyryptyng tóniregine tartady, qyzyqtyrady. Onyng emosiyaly tústary da kóp. Alayda kórkem shygharmalardyng eng ýlken kemshiligi sol, olar keybir tarihy derekterdi búrmalap bayandap jiberedi. Jazushynyng kózimen, sezimimen, әdeby tilimen asyra siltep, bayandap jiberetin kezderi bar. Sosyn janama shtrihtar, janama oqighalar engiziledi. Nәtiyjesinde Shynghyshangha baylanysty pikirler odan sayyn qoylanyp, janaghy anyz týrindegi enbekter men kórkem shygharmalardy oqyghan oqyrman key nәrseni shyndyq retinde qabyldap qalady. Sóitip mәsele shatasa týsedi.

Jýsipbek QORGhASBEK: Osy jerde men sózinizdi tirilte keteyin. Mysaly ýshin osy ruhaniyattyng tónireginde jýrgen ýlken, túlghaly azamattarymyz Shynghyshandy Gitlerge deyin tenep jiberdi. Oghan qalay qaraysyz?

Talas OMARBEKOV: Ol endi bylay ghoy. Shynghyshan negizinde,

tarihy derekterge qarasanyz, últsyz ortada ómir sýrgen. Últ qalyptaspaghan ortada. Shynghyshandy ómirge әkelgen búlar shibey tatarlary, Gumiylev olardy qara tatarlar dep ataydy. Al búdan basqa Shynghyshannyng mekendegen aumaghynan soltýstikke qaray, ormannyng ishinde jabayy tatarlar mekendegen. Al  ontýstik aimaqtaryn ózimizing ata-babalarymyz shyqqan aq tatarlar mekendedi. Kereylerdin, uaqtardyn, naymandardyn, qonyrattardyng ata-babalary aq tatarlar dep ataldy. Yaghny osynday últsyz jaghdayda shyqqan tarihy túlgha. Soghan qaramastan jeke basynyng qasiyetteri, myna Djon Men dúrys jazady, óz zamanynan ozyq, onyng jeke basyndaghy asyl qasiyetter, adamzatqa, kóshbasshygha, danyshpangha tәn qasiyetter, shyndyghyn aitayyq, óz zamanynan asyp týsedi. Sondyqtan da siz aityp otyrghanday, bizding qazirgi azamattar Shynghyshandy qazirgi zamannyng tarihy túlghalarymen tenestiruge qúmar. Onyng ýstine birese Gitlerge teneydi, Aleksandr Makedoskiydi qoyyp, keyingi Napoleon siyaqty qolbasshylargha teneydi. Qalay bolghanda da Shynghyshan óz zamanynyng úly. Shynghyshandy shygharghan orta óte kýrdeli, qatal orta bolatyn. Ru-taypalar birin-biri joyyp jiberip jatqan orta bolatyn.

Jýsipbek QORGhASBEK: Tәke, kórermen biz nasihattap  otyrghan kitap turaly «Búl kitaptyng ne ereksheligi bar?» dep súrauy mýmkin ghoy. Gitler jóninde beker aityp otyrghan joqpyn. Bizde endi sonday shygharmalar ainalysqa týsip ketti. Kóptep aitylyp jýr, jazylyp jýr. Al myna kitapta Shynghyshannyng sol Gitlermen ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytynyn dәiektep jazady. Shynghyshannyng baysaldy bolghanyn, al Gitlerding shydamay ketken kezinde jata qalyp, kilemning shetin qajaghanyn, sosyn Gitlerding jauyn baghalamaytynyn, mysaly onyng kýshin baghalamay shauyp alamyn, qyryp alamyn deytinin mysalgha keltiredi. Al Shynghyshan jauyn baghalap, qúrmettep, oghan kýshi jete me, jetpey me, saralap baryp shapqan eken. Sonday-sonday aiyrmashylyqtaryn keltiredi. Sonda Shynghyshan men Gitlerdi túlgha retinde qaraghan kezde Shynghyshandy kәdimgi qaharman, últtyn, halyqtyn, elding qamyn oilaghan qaharman retinde kórsetedi.  Taghy bir salystyruy Atillagha qatysty, biz Atilla turaly enbekter jazyp jýrmiz. Biz Edil batyrymyzdy taghy da sonday emosiyagha salamyz da, onyng tek qaharmandyghyn, onyng Europagha deyin jaulap alghan erlikterin, sonyng barlyghyn aitamyz da, keybir tústarynan ýndemey ótip ketemiz. Al búl jerde Shynghyshanmen salystyra otyrady da, Shynghyshan ary qaray damu ýshin ne kerek degen mәselege tirelgen kezde qarapayym jazu kerek, sosyn zang kerek degen mәseleni aldygha qoydy deydi. Al Atilla jazu degen mәseleni mýldem oilaghan joq deydi. Qazir esh jerde, Atillanyng týbi týrki eken degen әngimeler bolmasa, ol turaly kóp derekter saqtalmaghan deydi.

Júldyz ÁBDILDA: Tarihy túlgha, tarihy oqigha bolghannan keyin ony búrmalaugha bolmaydy. Mysaly Jeltoqsan oqighasynyng ózin búrmalap, bir oqighanyng ózinen qanshama batyrdy shygharyp otyrmyz. Osynday nәrseler bolmauy kerek dep oilamyn. Al ekinshi nәrse, búl kitaptan bizding alatyn sabaghymyz, biz adamnyng taypasyna, ruyna, toptyq erekshelikterine qaramauymyz kerek. Sony ýirenuimiz kerek. Mysaly bizde ne ýshin Mahambetti Batys Qazaqstanda, Atyrauda qúrmetteu kerek? Ne ýshin Syrym Datúly atyndaghy alang Oralda ghana boluy kerek? Ne ýshin Dәnesh Raqyshevti Jetisudyng ghana әnshisi dep biluimiz kerek? Osynday jalpygha ortaq tarihy túlghalardy jalqylandyrugha mening oiymsha jol bermegen jón. Osyny bizding zertteushilerimiz ózining zertteu enbekterinde zerdeley týsse dep oilaymyn.

Talas OMARBEKOV: Adamzat talay úlylardy tughyzady. Ol úlylardyng boyynan taghy da Shynghyshannyng qasiyetteri tuylady. Búdan tarihy túlghanyng bәrin Shynghyshanmen salystyru kerek degen úghym tumauy kerek qoy.

Jýsipbek QORGhASBEK: Tәke, sizder ózim jetektep kele jatqan әngimening ýstinen týstiniz. Osy avtordyng kózqarasy tәuelsiz kózqaras pa?

Talas OMARBEKOV: Búl kitaptyng negizgi janry tarihiy-zertteu emes. Búnyng sýiengeni logika, filosofiya ghylymyna jaqyn túrghan janr. Egerde Djon Menning ornynda men bolsam, Shynghyshannyng kóshbasshylyq qasiyetin 100-ge jetkizetin edim, kerek bolsa. Óitkeni Shynghyshan turaly janaghy týpnúsqa derekterdi aittym ghoy, solardy oqysanyz Shynghyshannyng Djon Men bayqamaghan qasiyetteri de bar. Derekterdi oqyp otyryp, Shynghyshangha tanqalyp otyrasyz. Jana Júldyz da aitty, bizding keybir aqyn-jazushylarymyz Shynghyshandy tek qanisher dep surettep jýr. Olar da ózining shygharmasyna logika tapty. Mysal ýshin Syrdyng boyynda tórt qalanyng halqyn qyryp tastady, Otarardyng halqyn týgel qyryp tastady. Osynday dәlelderdi jalang týrde ýzip alsanyz, ózinizge kerek faktilerdi ýzip alsanyz, Shynghyshandy qanisher qylugha bolady, ony danagóy jasaugha da bolady, adamgershiligi eng joghary adam jasaugha da bolady, әrtýrli tarihy beynege Shynghyshandy engizuge bolady. Sondyqtan tarihshylar jekelegen faktilerdi ýzip alugha qarsy. Al Djon Menning qúndy kitap jazyp otyrghan sebebi, býkil adamzattyng tarihy túlghalaryna qajetti basty-basty qasiyetterdi bólip alghan. Ol qasiyetterding bәri Shynghyshanda bar bolyp shyqqan. Ol sondyqtan da Shynghyshandy osy taqyrypqa qualap kirgizgen. Avtor sanap túryp tandap alyp otyrghan 21 qasiyet keybir tarihy túlghalarda joq. Al Shynghyshanda bar. Búl jerde Djon Men qatelespegen. Kólemi shaghyn bolghanymen bir jaghynan tarihy derektermen dәleldengen, bir jaghynan logikalyq túrghydan sheber qiilastyrylyp, tipti qatardaghy oqyrman da sýiip oqityn kitapqa ainalghan. Múnday kitaptar óte kerek. Nege deseniz, múnday kitaptardy oqy otyryp,  tarihy túlghanyng kim ekenin týsinedi.

Jýsipbek QORGhASBEK: 21 kóshbasshylyq qúpiyanyng barlyghymen keliseyik, al biraq kishipeyil bol degen Shynghyshangha qalay bolady?

Júldyz ÁBDILDA: Qajet kezinde kishipeyil bolghany ras kórinedi. Kishipeyildilik degen ne? Mysaly bizding qazaqta aitamyz ghoy, «úlyq bolsang kishik bol» dep. Mine, osy nәrse. Ol eshqashan ózine artyqshylyq jasamaghan. Ózi altyn sarayda túryp, sender mening tabanymnyng astynda túryndar degen kózqaras bolmaghan.

Talas OMARBEKOV: Men Shynghyshannyng kishipeyildigine naqty mysal keltireyin. Ol 1223 jyly Qytaydan әulie monah Chan Chunidi aldyrady.

Chan Chuni Samarqand arqyly keledi de, ang aulap jýrgen, jibek shatyrda otyrghan Shynghyshangha kirui kerek bolady. Ol tәuelsiz monah, «men oghan tizerlep, bas iyip, minәjat etpeymin, ózimning elimning salt-dәstýri boyynsha sәlem beremin», - deydi. Sony Shynghyshangha shabarmany jetkizedi. «Dúrys, sol kisining aitqany bolsyn», - deydi Shynghyshan. Sodan kelip qolyn keudesine qoyyp, iyilip silem beredi. Ámirshi oghan janynan oryn úsynady. Shynghyshan bir kýni angha shyghady. Sonda bir qaban oghan osqyrynyp túryp alady da, aty ýrkip ketip, Shynghyshandy jyghyp ketip, qolyn syndyryp alady. Monah Shynghyshangha: «Jasynyz keldi. Ang aulaghandy qoymaysyz ba?» - deydi. Sonda Shynghyshan: «Bizde mongholdarda bala kezimizden atqa mingizip, ang aulaudy ýiretedi. Búl ózi ómir boyy qalyptasyp ketken qúmarlyq daghdy. Búdan arylu qiyn. Biraq, sizding aqylynyzdy tyndap, oilanyp qaldym. Búdan bylay angha siyrek shyghugha tyrysayyn» - deydi. Kishipeyildiligi. «Ne dep otyrsyn?» dep, sógip tastaudyng ornyna, iykemge kelip otyr. Sosyn Shynghyshannyng namysyna tiyetin mәseleni aitady janaghy monah. «Sizder, mongholdar ómiri juynbaydy ekensizder» - deydi. Sodan Shynghyshan oilanyp jauap beredi. «Búl aityp otyrghanynyz dúrys eken. Men ózimning adamdaryma shomylyp, sugha týsulerine әmir bereyin», -  deydi. Shynghyshan sonsha jerden qytaydan Chan Chunidi aldyrghan sebebi, mәngilik ómir beretin dәri bar dep ony bireuler sendirgen. Ony Chan Chunnen súraydy. Ol: «Mәngilik ómir beretin dәri joq. Qansha myqty bolsanyz da siz de ólesiz. Men de ólemin. Biraq men sizdi emdep, jazamyn. Mening qolymnan keletini sol ghana», - deydi. Sonda Shynghyshan sonday auyr sózdi týsinistikpen qabyldaydy. Monah eline qaytatyn uaqytta Shynghyshan: «Men de shyghysqa qaray elime qaytamyn. Jolymyz bir eken, birge qaytsaq qaytedi?» - deydi ótinish jasap. Monah oghan kónbeydi. Elime bir jyldan keyin oralamyn degenmin, uaqyty keldi deydi. Shynghyshan oghan da kónedi. Osy Chan Chunning enbekterin oqyp otyrsanyz, Shynghyshannyng iykemge keletinine, kóngishtigine tanqalasyn.

Jýsipbek QORGhASBEK: Búl jerde myna nәrseni eskergen dúrys siyaqty. Kitapta avtordyng tarihshy retindegi kózqarasy bar. Filosof retindegi kózqarasy bar. Psiholog retindegi kózqarasy bar. Baghanaghy kishipeyildilik degen qasiyetti de osy túrghydan kelip taratady. Mysaly, Shynghyshannyng kimning tәrbiyesinde óskenine mәn beredi. Anasynyng tәrbiyesinde ósti deydi. Jalpy әielderding tәrbiyesin kóp kórgen, anasyn tyndaghan deydi. Keyin ózine múrager tandaghan kezde de kishi әielining aqylyn tyndaydy deydi. «Saghan endi múrager tandau kerek», - degen kezde razy  bolady eken. «Maghan eshkim batyly jetip aitpaghan sózdi әielim aitty», - dep. Sóitip әiel tәrbiyesin, ana tәrbiyesin kórgeni onyng jan dýniyesine әser etken deydi de, ýlken-ýlken túlghalardyn, memleket basshylarynyng qaysysy әiel tәrbiyesin kórdi dep kelip, ayaghyn Bill Klintongha әkelip tirepti. Tipti medisinalyq túrghydan kelgen kózqarastary da bar. Osynyng bәri bizding zertteushilerimizge de sabaq bolugha tiyis.

Syrttan әkelinetin baspa ónimderine «oybay ruhany ekspansiya jasap jatyr» dep shoshyna qaray beruding de uaqyty ótken siyaqty. Qazaq oqyrmanynyng dýniyetanymyna qajet, kózqarasymyzdy keneytuge kerek kitaptardy audaryp, basyp, jariyalap jatsaq, altynmen aptap, kýmispen kýptep shygharyp jatsaq ol da biz ýshin ólsheusiz qazyna. Aghylshyn zertteushisi Djon Menning «Shynghyshannyng kóshbasshylyq qúpiyasy» atty kitabynyng audarmasyna osylay bagha bergendi dúrys kórdik.

Gazettik núsqasyn dayyndaghan Baljan MÚRATQYZY

«Halyq sózi» gazeti