تاۋەلسىزدىك العالى بەرى شىڭعىس حان تاقىرىبى قازاق قوعامىنا مازا بەرمەي كەلە جاتىر. سوڭعى كەزدە ءسال سايابىرسىعان وسى تاقىرىپتى مۇحتار ماعاۋيننىڭ تاياۋدا عانا جارىق كورگەن «شىڭعىس حان» اتتى تاريحي، دەرەكتى، كوركەم كىتابى قايتا قوزداتىپ وتىر. وسى ماسەلەگە قاتىستى كورنەكتى اقىنىمىز مۇحتار شاحانوۆ پەن بەلگىلى تاريحشى الىمعازى داۋلەتحاندى سۇحباتقا شاقىرعان ەدىك. بۇل سۇحبات تاريحشىلار زەينوللا سانىك پەن ءناپىل ءبازىلحان «مادەنيەت» تەلەارناسى مەن «حالىق ءسوزى» (№....   №.....)گازەتىندە باستاپ بەرگەن اڭگىمەنىڭ جالعاسى ەكەنىن ەسكە سالامىز.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: مۇحتار اعا، وقىرمان كوپشىلىك اتتاس اعالارىمىزدىڭ شىڭعىس حانعا قاتىستى كوزقاراسىن، پىكىرتالاسىن جاقسى بىلەدى. دەسەك تە مۇحتار ماعاۋيننىڭ وسى كىتابى جارىق كورگەننەن كەيىن، جۇرتشىلىق ءبارىبىر دە سىزدەن ءبىر ءسوز كۇتەتىن سياقتى.

تاۋەلسىزدىك العالى بەرى شىڭعىس حان تاقىرىبى قازاق قوعامىنا مازا بەرمەي كەلە جاتىر. سوڭعى كەزدە ءسال سايابىرسىعان وسى تاقىرىپتى مۇحتار ماعاۋيننىڭ تاياۋدا عانا جارىق كورگەن «شىڭعىس حان» اتتى تاريحي، دەرەكتى، كوركەم كىتابى قايتا قوزداتىپ وتىر. وسى ماسەلەگە قاتىستى كورنەكتى اقىنىمىز مۇحتار شاحانوۆ پەن بەلگىلى تاريحشى الىمعازى داۋلەتحاندى سۇحباتقا شاقىرعان ەدىك. بۇل سۇحبات تاريحشىلار زەينوللا سانىك پەن ءناپىل ءبازىلحان «مادەنيەت» تەلەارناسى مەن «حالىق ءسوزى» (№....   №.....)گازەتىندە باستاپ بەرگەن اڭگىمەنىڭ جالعاسى ەكەنىن ەسكە سالامىز.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: مۇحتار اعا، وقىرمان كوپشىلىك اتتاس اعالارىمىزدىڭ شىڭعىس حانعا قاتىستى كوزقاراسىن، پىكىرتالاسىن جاقسى بىلەدى. دەسەك تە مۇحتار ماعاۋيننىڭ وسى كىتابى جارىق كورگەننەن كەيىن، جۇرتشىلىق ءبارىبىر دە سىزدەن ءبىر ءسوز كۇتەتىن سياقتى.

مۇحتار شاحانوۆ: مەنىڭ «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى، شىڭعىس حاننىڭ پەندەلىك قۇپياسى» دەگەن ولەڭمەن جازعان رومانىم بار. وسى روماندى كەزىندە يۋنەسكو قارادى، جوعارى باعا بەردى. بۇل كىتاپ جونىندە الەمنىڭ ۇلكەن-ۇلكەن تۇلعالارى ءوزىنىڭ پىكىرىن ءبىلدىردى.  ول كىتاپتى ەۋروپادا بىرەۋ نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنعان ەكەن. سول ساتتە بىزدەگى كەيبىر ادامدار، ءباسپاسوزدىڭ اينالاسىنداعىلار، سوعان بيلىك جۇرگىزىپ وتىرعان ادامدار جينالىپ، ماعان قارسى 80 گازەتتى جاپتى. «بۇل مويىندالعان شىعارما عوي، تالاي ەلدىڭ ۇلكەن-ۇلكەن ادامدارى جاقسى پىكىر ايتتى»، - دەپ، شىڭعىس ايتماتوۆ مەنى قورعاۋعا كىرىسىپ ەدى، بارلىعى شىڭعىسقا جابىلدى. «شىڭعىس ايتماتوۆ جازۋشى ەمەس ەكەن، ويدان-قىردان شىعارعان شىعارمالارىمەن اتاق-ابىروي جيناپ جۇرگەن ادام ەكەن، سوسىن قازاق جازۋشىلارىنان ۇرلاعان ەكەن» دەپ، «جۇلدىز» جۋرنالىندا، جاقىندا عانا مارقۇم بولعان بەكدىلدا الدامجاروۆ دەگەن باۋىرىمىز كوتەرىپ الىپ كەتتى. وسىنداي-وسىنداي داۋدىڭ ورتاسىندا قالدىم، قىسقاسى. بۇدان كەيىن شىڭعىس ايتماتوۆ ەكەۋىمىز «شىڭعىس حانعا قاتەرلى قۇلدىق» دەگەن ۇلكەن ماقالا جازدىق. بۇل ماسكەۋدىڭ «ترۋد» دەگەن گازەتىنە جاريالانىپ ەدى، ودان موڭعولدار شىقتى. ۇلكەن دەڭگەيدە جينالىپ، بۋرياتيادا بىزگە جۇزدەن استام عالىمنىڭ باسىن قوسىپ، جينالىس وتكىزىپتى. وندا جاڭاعى عالىمداردىڭ كوپشىلىگى ءبىز جاققا شىعىپ كەتىپتى. سوندا: «مىنا شىڭعىس حاندى اقتاپ الساڭىزدار، گيتلەردى دە اقتاپ الىڭىزدار»، - دەگەن ەكەن. ويتكەنى، مۇندا ءبىز ۇستانىپ وتىرعان ءبىر ماسەلە بار. ماسەلەن، قۇران كارىمدى مويىندامايتىن مۇسىلمان بولماۋى كەرەك قوي. سول قۇران كارىمدە ايتادى: «ەگەر ءبىر ادام بىرەۋدى جازىقسىزدان جازىقسىز، كىناسىزدەن كىناسىز ولتىرسە، بۇكىل ادامزاتتى ولتىرگەنمەن بىردەي» دەيدى. ال ەندى شىڭعىس حان قانشاما ميلليون ادامدى و دۇنيەگە اتتاندىردى. 900 قالانى قيراتتى. ال ەندى سونىڭ ىشىندەگى ءبىزدىڭ ۇلى قالامىز وتىراردى جەرمەن جەكسەن ەتتى. وتىراردا الەكساندريادان كەيىنگى ەڭ ۇلكەن كىتاپحانا بولدى. قازىر وتىراردان شىققان عالىمداردى ىزدەسەڭىز، 10-12-ءنىڭ ارعى-بەرگى جاعىندا ەكەن. ال سول كەزدە، ماسەلەن، وتىراردى 1100-دەن استام عالىم بولعان. سولاردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز ءابۋ ناسىر ءال-فارابي عانا. قايبىر جىلى ارابتىڭ مۋزىكا زەرتتەۋشى ءبىر عالىمىمەن جولىقتىم. ءال-ءفارابيدى زەرتتەيدى ەكەن، وتىرارعا ەرتىپ باردىم ءبىر كۇنى. سوندا انا عالىمنىڭ ايتۋىنشا، ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ 150-گە جۋىق ءانى بار ەكەن. ءبىز، قاراپ وتىرساق، سونىڭ بىردە-ءبىر ءانىن بىلمەيدى ەكەنبىز. وسى ماسەلە توڭىرەگىندە ءبىر توپ عالىم، الەمدىك دەڭگەيدەگى ادامدار بۇۇ-نا، يۋنەسكو-عا حات جازعانبىز. «ەگەر ءاربىر ۇلت ءوزىنىڭ ىشىنەن شىققان تيرانداردى ماقتاي بەرەتىن بولسا، الەمدىك دەڭگەيدە ادىلدىك بولمايدى» دەگەن. شىڭعىس حان شىن مانىندە ۇلكەن تۇلعا. ويتكەنى شىڭعىس حاننىڭ اسكەري سالادا جاساعان شارۋالارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ىسكە اسىپ جاتىر. بىراق ونىڭ نەگىزگى ىستەرى زۇلىمدىققا قاراي قۇرىلعان. سوڭعى كەزدە شىڭعى حاندى قازاق ەتىپ الدى. ءتىپتى بىرەۋلەر «اسان قايعى ەكەن» دەپ شىقتى. وسىنداي دەڭگەيگە ءتۇسۋ بار، ۇيات نارسە.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: الىمعازى اعا، بىرىنشىدەن شىڭعىس حان قانداي تۇلعا، سوسىن قازاقتىڭ وسى قازىرگى شىڭعىس حاندى مەنشىكتەپ، ءوزىمسىنىپ ايتىپ جۇرگەنى قانشالىقتى شىندىققا ساي كەلەدى؟

الىمعازى داۋلەتحانوۆ: بۇل داۋدىڭ شىعۋىنىڭ ءوزى ۇلتتىق، مەملەكەتتىك دەڭگەيىمىزدى كورسەتەدى. رۋشىلدىق پەن جەرشىلدىكتەن شىققان ماسەلە بۇل. نەگە ءبىز تاريحي تۇلعالار تۋرالى ماسەلە كوتەرەتىن بولساق، دەرەۋ ول دۋلات بولۋى كەرەك، نەمەسە نايمان، بولماسا كەرەي، بولماسا باسقا ءبىر رۋ-تايپاعا جاتۋى كەرەك. قازاقتىڭ وكىلى دەپ تالاسپايمىز. رۋعا اكەلگەنشە جانىمىز جاي تاپپايدى. كەشە عانا ءسوز بولعان لي بونى ايتىڭىز. 1300 جىلدىڭ الدىندا سۇيەگى قۋراپ قالعان ءبىر قىتايدىڭ اقىنىن اكەلىپ، «دۋلات بابامىزدىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى ەكەن» دەپ، بۇكىل حالىقتى اقىماق قىلىپ، ەلدىك ساياسات دەڭگەيىنە كوتەرىپ جىبەردىك. سول سياقتى شىڭعىس حاندا دا ءدال وسىنداي ماسەلە بار.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: شىڭعىس حان ارقىلى قازاق ءوزىن بيىك دەڭگەيگە كوتەرگىسى كەلە مە؟ نە ءۇشىن قازاققا شىڭعى حان كەرەك بولىپ وتىر؟ باعاناعى ءسىز ايتقان كوزقاراسپەن قارايتىن بولساق، ونى رۋشىلدىقپەن وزىمىزگە عانا مەنشىكتەپ وتىرمىز دەيتىن بولساق، وندا موڭعولدار، قىتايلار نەگە شىڭعىس حانعا تالاسىپ وتىر؟  تىپتەن باسقا دا ۇلتتاردىڭ تاراپىنان شىڭعىس حانعا قاتىسىمىز بار دەگەن اڭگىمەلەر شىعىپ جاتىر؟ نەلىكتەن وسىنىڭ بارلىعى؟

الىمعازى داۋلەتحانوۆ: وسىنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ قازاق قۇساپ تالاسپايدى. بىزدەگىدەي شىڭعىس حان قازاق پا، باسقا ءبىر ۇلتتىڭ وكىلى مە، ول قاي رۋعا جاتادى دەگەن اڭگىمە قوزعاۋ - ۇساقتىق. بۇل ەلىمىزدىڭ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى، ساناسىنىڭ جەتىلمەگەنىنىڭ ءبىر كورىنىسى. شىندىعىنا كەلگەندە مەملەكەتتىگىمىزگە، ۇلتتىعىمىزعا شىڭعىس حاننىڭ پايداسى ءتيدى مە، زيانى ءتيدى مە؟ ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قانداي ەڭبەگى ءسىڭدى؟ مىنە، وسى جونىندە داۋلاسساق، ول باسقا اڭگىمە..

جۇسىپبەك قورعاسبەك: الىمعازى اعا، بۇل جەردە باقا ماسەلە بار عوي. ءبىز بەيبارىس تۋرالى كىتاپ جازامىز، كينو تۇسىرەمىز. ال شىنداپ قارايتىن بولاق، بەيبارىستىڭ قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىنا تۇك تە قاتىسى جوق ادام عوي. ال شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ءبىر كەڭىستىكتە ءومىر سۇرگەن حالىق رەتىندە بىزگە قاتىسى بولىپ وتىر عوي. بالكىم، تالاس وسى تۇرعىدان تۋىپ جاتقان شىعار. دەرەگى تابىلىپ جاتسا جاڭالىق رەتىندە زەرتتەمەي جاتىپ، نەگە ونى قازاق دەگەندى رۋشىلدىق، ۇلتشىلدىق دەپ، قازاق ەمەس دەگەندەرگە تاعى قارسى شىعىپ،  ەكىگە جارىلامىز. نەلىكتەن؟

الىمعازى داۋلەتحانوۆ: تاريحقا وبەكتيۆتى تۇردە قاراپ ۇيرەنۋىمىز كەرەك. ءبىر-ءبىرىمىزدى تىڭداپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى مويىنداپ ۇيرەنۋىمىز كەرەك. ءبىز مەملەكەتتىك، قازاقىلىق تۇرعىدان بۇعان باعا بەرۋىمىز كەرەك.
جۇسىپبەك قورعاسبەك:  مەن ءسىزدى جاقسى ءتۇسىنىپ تۇرمىن.  ايتىپ وتىرعان ماسەلەمىز جاۋابى جوق، بىتپەس داۋ كورىنۋى دە مۇمكىن. شىڭعىس حان قازاق دەگەننەن اياق تارتا باستادىق سوڭعى كەزدە. ونى دالەلدەۋ قيىن بولعاننان كەيىن، تۇركى دەي باستادىق. ال ەندى سول تۇركى دەگەنگە قالاي قارايسىز؟ مۇحتار ماعايننىڭ بۇنى تۇركى دەگەن سوزىنەن شىعىپ وتىر اڭگىمە.

الىمعازى داۋلەتحانوۆ: شىڭعىس حاندى ءبىز قازاق بولماسا، تۇركى دەۋ ءۇشىن جەر-سۋ اتتارى ارقىلى قۋالادىق، ادام اتتارى، رۋ-تايپا اتتارى ارقىلى قۋالادىق، وسى ءۇش سالا بويىنشا قۋالاپ، ءبىز ونى تۇركى قىلۋعا، قازاق قىلۋعا تالپىنىپ جاتىرمىز. بۇنداي نارسەلەرمەن تەك ءبىز عانا اينالىسامىز. بۇنداي ۇساق داۋمەن قازاق اقىن-جازۋشىلارى، قازاق تاريحشىلارى، قازاق لينگۆيستەرى عانا اينالىسادى. الەمدە ءتىل، توپونيميكا، رۋ-تايپالارى بويىنشا تالاسقان حالىقتى مەن ەستىگەن جوقپىن، كورگەن جوقپىن.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: دەمەك، شىڭعىس حاندى ءوزىمىزدىڭ بابامىز دەپ، تۇركى دەگەننەن ناتيجە شىقپايدى دەيسىز عوي.

الىمعازى داۋلەتحانوۆ: مەنىڭشە، بۇل اقىلعا سىيمايتىن داۋ. بۇلاي بولاتىن سەبەبى، ءسوز قۋالاعان ادەبيەتشىلەر مەن تاريحشىلاردى قوسپاعاندا، شىڭعىس حاننىڭ دىندىك تۇرعىدان، تىلدىك، داستۇرلىك، ەل بيلەۋ تۇرعىسىنان بىزگە ۇقسايتىنىن تاپجىلتپاي دالەلدەپ كورسەتكەن بىردە-ءبىر ادامدى كورگەن ەمەسپىن. شىڭعىس حاننىڭ ءوزىن موڭعول دەگەنى، موڭعول مەملەكەتىن قۇرۋ ءۇشىن، سونىڭ وشپەۋى ءۇشىن كۇرەسكەن ادام. شىڭعىس حاننىڭ تۇلعاسىنا كەلەتىن بولساق، شىڭعىس حان ءوزىنىڭ تاريحتاعى ورنىن ورناتىپ، ءوزىنىڭ تۇعىرىنا نىقتاپ ورنىعىپ كەتكەن ادام. ءبىز قانشا ايتقانمەنەن ونى بيىگىنەن تۇسىرە المايمىز. الەم مويىنداعان گۋميلەۆتىڭ كەرەمەت ءسوزى بار. «الەم حالقى تۇرىك حالىقتارىنا ماڭگى قارىزدار» دەيدى. عۇننان بەرى ساناپ كەلەدى دە، موڭعول  داۋىرىنە دەيىن الىپ كەلەدى. وسى زاماندا نەشە ءتۇرلى حان ءداۋىرى بار عوي، «كۇش-قۋاتى تاسىعان زامانداردا ءجۇز مىڭداعان اسكەرى بار قىتاي نەگە ورتا ازيادان بىلاي قاراي اتتاپ باسا المادى؟» دەيدى. وعان توسقاۋىل بولىپ، كولدەنەڭ جاتىپ العان تۇركى حالىقتارى ەدى دەيدى. ەكىنشىسى، شىڭعىس حان داۋىرىندەگى موڭعولدار بولدى دەيدى. ەگەر وسى ەكەۋى بولماسا، قىتاي گيبرالتار بۇعازىنان ءبىر-اق شىققان بولار ەدى دەيدى. وسى تۇرعىدان العاندا، ارعى جاعىن ايتپاعاندا، شىڭعىس حان قىتاي ەكسپانتسياسىن تەجەۋشى، جۇزدەگەن جىلدارعا ارتقا شەگىندىرۋشى تۇلعا بولعان. تاريحتاعى تاعى ءبىر ەڭبەگى، سول كەزدەگى وركەنيەتتى قىتايدىڭ اسكەري تەحنيكاسىن كوشپەندىلەردىڭ اسكەري تەحنيكاسىمەنەن، تارتىبىمەن قوسىپ وتىرىپ، وسى ەكەۋىنىڭ اراسىنان كەرەمەتتەي اسكەري قۇراما جاساقتار شىعاردى، اكەري قارۋ-جاراق جاساپ شىقتى جانە مىناۋ ساقتار زامانىنان كەلە جاتقان مەملەكەتتى ۇشكە ءبولىپ بيلەۋدى قالىپتاستىردى. ءبىزدىڭ قازىر ءۇش ءجۇز دەپ جۇرگەنىمىز اسپاننان تۇسكەن جوق، ەجەلگى زاماننان كەلە جاتقان ءداستۇر. ەل بيلەۋ بارىسىندا مەملەكەتتىك جۇيەنى قالىپتاستىردى. بۇل جۇيە وتىرىقشى قىتاي ەلىنىڭ مادەنيەتى مەن كوشپەندىلەردىڭ مادەنيەتىنىڭ ورتاسىنان شىققان يمپەريا بولدى. الەمدىك يمپەريالاردى قاراساڭىز، ەڭ ۇزاعى 600-700 جىل ءومىر سۇرگەن وسمان يمپەرياسى. ودان كەيىن ۇزاق ءومىر سۇرگەن يمپەريا شىڭعىس حاندىكى. قالعاندارىنىڭ 500 جىلدان استام ءومىر سۇرگەندەرى جوق. دەمەك بۇل جۇيە الەمدىك وركەنيەت، الەمدىك جەتىستىكتەر دەڭگەيىندە سول زامانداعى ەڭ پروگرەسسيۆتى جۇيە بولىپ قالىپتاسقاندىعى ءۇشىن عانا بۇل ءومىر ءسۇردى. وسى تۇرعىدان العاندا شىڭعىس حان الەمدىك تۇلعا رەتىندە قالىپتاستى جانە سول ورىندا وتىر. ال كەرى قانداي اسەرى بولدى دەگەندە ەشكىم داۋلاسۋعا ءتيىس ەمەس. ول قاندى جورىقتار جاسادى، قالالاردى قيراتتى، نەشە ءتۇرلى گۇلدەنەگەن مادەنيەتتەردى جوق قىلىپ جىبەردى، ول الەمدە مەملەكەت پايدا بولعاننان بەرى بۇكىل مەملەكەت باسىندا وتىرعان تيرانداردىڭ، حانداردىڭ، پاتشالاردىڭ، قاعانداردىڭ ءبارىنىڭ باسىنان وتكەن نارسە. سوندىقتان بۇل جەردە تاريحقا بۇگىنگى كۇننىڭ كوزىمەن قارايتىن بولساق، وندا تاريحتا ەشتەڭكە دە قالمايدى.

مۇحتار شاحانوۆ: وسىعان بايلانىستى مەندە زاردىحان عيناياتۇلىنىڭ دا پىكىرى بار ەكەن. «ەگەر ءبىزدىڭ شىڭعىستانۋشىلار قاعاننىڭ ءومىربايانى توڭىرەگىندە جازىلعان تاريحنامالار ءتىزىمىنىڭ ەڭ بولماعاندا بەس پايىزىمەن تانىسقان بولسا، بۇگىن شىڭعىس حان قازاق، ول قۇرعان مەملەكەت قازاق مەملەكەتى دەلىنەتىن قاۋەسەت تۋماعان بولار ەدى. شىڭعىس حان موڭعول ۇستىرتىندە سالتانات قۇرعان تۇرىك فاكتورىنىڭ باستاۋشىسى ەمەس، كەرىسىنشى ونى اياقتاۋشى. نەگە ەكەنى بەلگىز، ءبىزدىڭ قازاق تاريحشىلارى جانە ءوزىن تاريحشىمىن دەپ جۇرگەن اۆتورلار قاراپايىم ەتيمولوگياعا اسا قۇمار بولىپ العان. ات اتاۋدان ۇلت جاسايمىز دەپ، ۇلتتارىمىزدى، قالا بەردى ونىڭ تاريحىن سايقىمازاققا اينالدىرىپ الۋىمىز مۇمكىن» دەيدى. وتە دۇرىس ايتقان. ءبىز ءار كەزدە گۋمانيزمنىڭ زاڭدارىنا جۇگىنۋىمىز كەرەك. ەڭ بولماسا قۇران كارىمگە جۇگىنۋىمىز كەرەك. وسى تۇرعىدان الىپ كەلەتىن بولساق، شىڭعىس حان باسقىنشى. قانشاما ميلليونداعان حالىقتى قىردى. قانشا جاسوسكىندەر قاڭعىپ دالادا قالدى. وزىمەن ءوزى جاتقان ەلدى كەلىپ تالقاندادى. ءوزىنىڭ كۇشىن ۇلكەيتكىسى كەلدى، وعان ەشكىمنىڭ داۋى جوق. ال گۋمانيستىك تۇرعىدان كەلگەندە قازىرگى ۇستانىپ وتىرعان پىكىرلەردىڭ كوپشىلىگى ءالسىز، سىن كوتەرمەيدى. وسى تۇرعىدان الاتىن بولساق، شىڭعىس حان الەمدەگى ەڭ ۇلكەن اسكەرباسى ەكەنىنە ەشكىمنىڭ داۋى جوق. ونىڭ دا جاقسى جاقتارى بار، ونى ەشكىم جوققا شىعارمايدى، تۇپتەپ كەلگەندە شىڭعىس حاندى ماقتاۋ گۋمانيستىك ۇعىمعا قايشى.

الىمعازى داۋلەتحانوۆ: ءبىز بۇگىنگى كۇننىڭ كوزقاراسىن ايتىپ وتىرمىز. ال سول زاماندا بۇكىل حالىقتا، اسىرەسە تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىندا وتىرعان قاعاندارىندا بۇلجىماس، وزىنە ءوزى سەنگەن جانە داستۇرگە اينالعان ەل بيلەۋ ءتارتىبى بولدى. مىسالى، كۇلتەگىن مەن بىلگە قاعاننىڭ ەسكەرتكىش تاسىنداعى جازۋعا قارايىق. جەر مەن كوكتىڭ اراسىندا ادامزات پايدا بولعالى سونى بيلەۋگە مەنىڭ اتا-بابالارىم بۋمىن قاعان مەن ەستەمي قاعان وتىرعان ەكەن. ەلدى كوبەيتىپ، باسقارىپ، باقىتتى قىلعان. ەندى مەن سول ءداستۇردى جالعاستىرىپ، ەل بيلەپ وتىرمىن دەيدى. وندا عۇن زامانىندا مەتە (مودە) قاعاننىڭ بالاسى لاۋشاڭ تاڭىرقۇتتىڭ (كەيۇك تاڭىرقۇت) قىتايعا جازعان حاتىندا بىلاي دەيدى: «اسپان مەن جەردەگى جارالعان، كۇن مەن اي ءوزى تاققا وتىرعىزعان، عۇنداردىڭ ۇلى قاعانى قىتاي بيلەۋشىسىنە سالەم جولدايدى» دەيدى. بۇلار جازعان حاتتارىنىڭ باسىن وسىلاي باستايدى. دەمەك اسپان استى، جەر ۇستىندەگى بۇكىل حالىقتى بيلەۋگە ءتاڭىرى بىزگە وسىنداي قۇت بەرگەن، وسىنداي مۇمكىندىك بەرگەن دەگەنى. ءبىز قاي جەرگە بارساق، سول جەردى بيلەۋىمىز كەرەك دەگەن ۇعىم اتا-بابالارىمىزدىڭ قانىنا ءسىڭىپ كەتكەن. باسقانى قويىڭىز، كەشەگى قاشىپ كەتكەن مۇحاممەد قايدار ءدۋلاتيدى الىڭىز، كەشەگى بابىردى، بەيبارىستى الىڭىز، بىرەۋى قۇل بولىپ بارادى، ەكىنشى بىرەۋى مىنا جاقتان ابدەن تاياقتى جەپ تۇرا الماعاننان كەيىن بارادى. سول جەردى بارىپ بيلەيدى. باسقىنشىلىق، شاۋىپ الۋ دەگەندەر ولاردىڭ ساناسىنا كىرىپ شىققان جوق. سوندىقتان بۇعان سول ادامداردىڭ تۇرعىسىنان قاراعان ءجون. سول ادامداردىڭ ساناسى بويىنشا، سول كەزدە قالىپتاسقان مەملەكەتتىك ۇعىم تۇرعىسىنان قاراساق، ادام شوشيتىنداي جەكسۇرىن ەشتەڭەسى جوق. وسى تۇرعىدا ارينە، قان توگىلەدى، قالا قيرايدى. مەيلى موڭعول بولسىن، مەيلى قازاقتاردىڭ بولسىن تۋ تىككەن، قاعان كوتەرگەن جەرى وردا بولىپ ەسەپتەلەدى. كيىز ءۇيدىڭ نەمەسە شاتىردىڭ ۇستىندەگى تۋ مەملەكەتتىڭ سيمۆولى. ول تۋ قايدا تۇرسا، قاعان سوندا تۇر. قاعان سول جەردە تۇرسا، سول جەردە مەملەكەت بار دەگەن ءسوز. ول مىنا جەردەن جەڭىلسە شەگىنىپ، تاعى دا تۋدى كوتەرە بەرەدى. قۇرىپ كەتكەنگە دەيىن ول تۋ جىعىلمايدى. ال وتىرىقشى ەلدە شە؟ قولدان كەتتى، مەملەكەت جوق.

مۇحتار شاحانوۆ: سول كەزدىڭ وزىندە ادىلدىككە باعىنعان پاتشالار، حاندار، ەل بيلەۋشىلەر بولعان. شىڭعىس ايتماتوۆ ەكەۋىمىز «قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارى» دەگەن كىتاپ جازعانبىز. سونىڭ ءبىر ءبولىمى ەل بيلەگەن ادامداردىڭ ومىرىنە ارنالعان. سول جەردە ءبىز سول كەزدىڭ وزىندە دە ادىلەتتى باسشىلار بولعانىن كەلتىرگەنبىز. ال ءاربىر باسقىنشىنى وسىلاي قۋاتتاي بەرەتىن بولساق، الەمدە ادىلدىك قالمايدى عوي. ءبىز گۋمانيزمنىڭ زاڭدارىنا مىندەتتى تۇردە جۇگىنۋىمىز كەرەك. ونسىز الىسقا بارا المايمىز.

الىمعازى داۋلەتحانوۆ: شىڭعىس حان تۋرالى اڭگىمەنىڭ دە، داۋدىڭ دا بىتپەيتىنىنە سەبەپ كوپ. شىڭعىس حان مەنەن جوشى ۇرپاعى، شاعاتاي ۇرپاعى كەيىنگى تاعدىرىمىزعا سونشالىق كۇشتى ىقپال ەتكەن. ءبىزدى ەل قىلىپ كەتكەنى تالاس تۋدىرمايدى، ول تاريحتى ەشكىم وشىرە المايدى. جوشىنىڭ، شاعاتايدىڭ ۇرپاقتارى بولماسا قانداي ۇلت بولۋىمىز مۇمكىن ەكەنىن كوز الدىعا كەلتىرۋ قيىن.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: باسقا سىرت ەلگە جەم بولىپ كەتۋىمىز دە مۇمكىن ەدى عوي.

الىمعازى داۋلەتحانوۆ: نە پارسى، نە قىتاي، نە تيبەت نەمەسە اراب بولىپ كەتۋىمىز مۇمكىن ەدى. وسىنى ساقتاپ قالعان، بىزگە يە بولعان شىڭىس حاننىڭ، جوشىنىڭ، شاعاتايدىڭ ۇرپاعى ەكەنىن جوققا شىعارساق، وندا ءبىز بۇكىل تاريحىمىزدى جوققا شىعارعان بولامىز. مەملەكەتتىگىمىزدى جوققا شىعارعان بولامىز. بۇگىنگى مەملەكەتتى كەشە پايدا بولدى دەپ ايتۋ ۇلكەن كۇپىرلىك. وسى ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى جىكتى اجىراتا الماعاندىقتان داۋدى بىتىرە المايمىز. ەكىنشىسى، ءبىز ۇلتتىق دەڭگەيىمىز كوتەرىلمەي تۇرىپ، رۋشىلدىق-جەرشىلدىك تۇرعىدا بۇل داۋ بىتپەيدى. بۇل نەگىزى مەملەكەتتىك، ۇلتتىق يدەولوگيا شەڭبەرىندە قالىپتاستىرىلاتىن نارسە.

مۇحتار شاحانوۆ: ءسىزدىڭ بۇل پىكىرىڭىزدى قولدايمىن.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: مەن وسى حاباردى تۇسىرەر الدىندا زاردىحان عيناياتۇلىمەن اڭگىمەلەسكەن ەدىم. ول كىسى: «جالپى مەنىڭ كوزقاراسىم بەلگىلى» دەدى. ول كوزقاراسىن جاڭا ءسىز وقىپ بەردىڭىز. زاردىحان اعامىز موڭعولتانۋشى، تاريحشى رەتىندە شىڭعىس حان قازاق دەگەنگە قارسى. مامبەت قويگەلدى دە سولاي ايتادى. بۇلاردىڭ ەكەۋى دە مەملەكەتشىل ادامدار. بىراق، ماعاۋيننىڭ اتى ولاردان جوعارى تۇرماسا، تومەن تۇرعان جوق. ەندى نە ىستەيمىز؟

الىمعازى داۋلەتحانوۆ: شىڭعىس حان تاريحتاعى ۇلى تۇلعا رەتىندە مويىندالىپ، تاريحتاعى كەرى اسەرى دە ايتىلىپ، ونىڭ قازاق مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى ءرولى دە دۇرىس تانىلار جەرگە كەلە جاتىرمىز جانە ءازىر دە الىس ەمەسپىز دەپ ويلايمىن. سوندىقتان ەكى مۇحتاردى ءبىر-بىرىنە جاۋلاستىرىپ، ەكەۋىنىڭ اراسىنا وت جاعۋدى توقتاتۋ كەرەك. ەكەۋىنىڭ تۇپكى ماقساتى ءبىر، ول وسى ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ، وسى ۇلتتىڭ تاريحتاعى ءرولىن قالىپتاستىرۋ بولسا كەرەك.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: بۇل سوزدەرىڭىزدى  قولدايمىز عوي. دەگەنمەندە ادامزاتتىق دەڭگەيدە قاراستىرىلىپ وتىرعان شىڭعىس حان قازاق دالاسىنا قاتىسى بار دەسەك تە، جوق دەسەك تە وسى دالامەن دۇركىرەتىپ ءوتتى. ونىڭ بىرقانشا ۇرپاعى وسى جەردە جاتىر، ەكىنىڭ ءبىرى ۇرپاعى بولۋى مۇمكىن، كەرەك دەسەڭىز. بۇنداي جاعدايلاردا قازاق قالامگەرلەرىنىڭ وسى تاقىرىپقا قالام تارتقانى زاڭدى شىعار.

الىمعازى داۋلەتحانوۆ: قالاي جازۋ، قالاي كەلۋدە عوي ماسەلە. بۇگىنگە دەيىن شىڭعىس حان تۋرالى موڭعولدىڭ بيلەۋشىلىك كەزەڭىندەگى تاريحتى جازعان جالعىز زاردىحان. ءبىز ءالى قولدا بار التىننىڭ قادىرىنە جەتىپ جاتقانىمىز جوق. كىم نە دەسە، و دەسىن، ءبىز اينالىپ كەلىپ زاردىحان عيناياتۇلىنىڭ پىكىرىنە توقتايمىز. وعان توقتاماۋ ءۇشىن ول جازعان بالەنباي تومعا قارسى نارسە جازۋ كەرەك. ال وندايدى جازاتىن قازاقتى كورىپ تۇرعام جوق. ويتكەنى ول موڭعول ءتىلىن بىلمەيدى، قىتاي ءتىلىن، تۇرىك ءتىلىن بىلمەيدى. ول تۇرماق وزىمىزدەگى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ جازۋىن تانىمايتىن ادامدار. ەۋروپانىڭ اعىلشىنشاسىن، فراننتسۋزشاسىن بىلەر، بىراق شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ وتكەن جەرى مىنا جەر. وسى جەردە ۇلى عۇن مەملەكەتى سالتانات قۇرعان. تازا بۇلاقتان سۋسىنداعان، العاشقى تۇپنۇسقانى بىرنەشە ءتىل ارقىلى زەرتتەگەن ادام جالعىز زاردىحان قيناياتۇلى. وى كىسىگە قارسى شىعاتىندار دالەلىن كورسەتسىن نەمەسە مۇحتار شاحانوۆتىڭ كوزقاراسىنا توقتاسىن.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: ءجون ەكەن. مۇحتار اعا، وسى الىمعازى اعامىسزدىڭ سوزىمەن سۇحباتىمىزدى اياقتاعىم كەلىپ وتىر. ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز، بۇل تاقىرىپتىڭ ىشىندە جۋرناليست رەتىندە ءبىراز ۋاقىتتان بەرى ءبىز دە كەلە جاتىرمىز. باسىندا وزدەرىڭىز جۇرسىزدەر. وسىنىڭ لوگيكالىق ءتۇيىنىن شىعايىق دەپ، سىزدەردى اڭگىمەگە ارنايى شاقىرعان ەدىم. جالپى بۇگىنگى سۇحباتىمىزدا ءبىر جاقسى نارسە ايتىلدى. ەلدى بىرىكتىرەتىن اڭگىمەگە جاقىن بولۋىمىز كەرەك، ەلدىڭ اراسىنا ىرىتكى سالاتىن اڭگىمەدەن قاشۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ارنايى تاريح ينستيتۋتتارى بار، ماماندارىمىز بار. سول مامانداردىڭ پىكىرىن كۇتەمىز. ءبىزدىڭ يدەولوگيامىز، ماقساتىمىز، مۇددەمىز وسى تاقىرىپپەن قانشالىقتى قابىسادى؟ قابىسقان جاعدايدا بۇنىڭ انىعى، اقيقاتى، شىندىعى نە جانە ءبىزدىڭ تاۋەلسىز ەلىمىزگە قانشالىقتى قىزمەت ەتە الادى؟ مىنە، وسىعان جاۋاپ بەرەتىن بولساق، داۋدىڭ باسى اشىلادى عوي دەپ ويلايمىن. الايدا سول اتالعان ءتيىستى مەكەمەلەر تاقىرىپتى كوكپارعا سالىپ قويىپ، وزدەرى بەيتاراپ قالىپ وتىر. ال ءبىزدىڭ ارەكەتىمىز تۇرتكى سالۋمەن عانا شەكتەلەدى. سوندىقتان دا الدا «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» قىتايدان تابىلعان تۇپنۇسقادان اۋدارعان ادامدى سويلەتكىمىز بار. سول دا نازارلارىڭىزدا ءجۇرسىن دەگىم كەلەدى. ءسوز سوڭىندا ايتارىم، ەگەر رۋلىق-تايپالىق كوزقاراسپەن كەلسەك، شىڭعىس حاندى وزىمىزگە جاقىنداتپايمىز، قايتا ۇلتتان الىستاتىپ الامىز.

گازەتتىك نۇسقاسىن دايىنداعان بالجان مۇراتقىزى

شىڭعىسحاندى دجون مەنشە تالداساق...

جاقىندا دجون مەن دەگەن اعىلشىن زەرتتەۋشىسىنىڭ «شىڭعىسحاننىڭ كوشباسشىلىق قۇپياسى» دەگەن كىتابى قازاق تىلىندە جارىق كوردى. بەلگىلى تاريحشى-عالىم تالاس وماربەكوۆ پەن وسى كىتاپتىڭ رەداكتورى، جۋرناليست جۇلدىز ءابدىلدانى سۇحباتقا شاقىرۋىمىزعا وسى جاڭالىق سەبەپ بولعان ەدى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: جۇلدىز، ءبىز قازىر كوشباسشى دەگەن ءسوزدى اينالىسقا سالىپ جىبەردىك. مىنا كىتاپتىڭ اتىنا قاراپ ادام بىردەن ويلايدى ەكەن. ارنايى تاپسىرىس بولماسا دا، «قۇلاننىڭ قاcۋىنا مىلتىقتىڭ باسۋى» دەگەندەي، ءوزى ءبىر ساياسي سۇرانىسقا ءدوپ كەلىپ قالعان سياقتى ما، قالاي؟

جۇلدىز ءابدىلدا: كوشباسشىلىق دەپ ءوزىمىز اۋدارىپ جاتىرمىز عوي، نەگىزى ليدەر دەگەن بارلىق جەردە بار. وسى ليدەر دەگەننىڭ كوشباسشى دەگەنگە قاراعاندا اياسى كەڭىرەك، مەنىڭشە. بۇل كىتاپتا قامتىلعان تەك اعىلشىن تىلىندەگى دەرەكتەردىڭ ءوزى قىرىققا جۋىق. ودان بولەك ورىس تىلىندە ونشاقتى ادەبيەت نۇسقاسى بار. ءسوز رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، مەكتەپتە «قازاق ادەبيەتى» پانىنەن وتىراردىڭ كۇيرەۋىنە قاتىستى ءۇزىندى جاتتادىق ەمەس پە. سوندا:

التى اي بويى كىپ-كىشكەنتاي وتىراردى الا الماۋ،

التى اي بويى وتىراردىڭ وسال تۇسىن تابا الماۋ،

مەنىڭ اسىل سۇيەگىمە سىزات ءتۇستى، مىنا سەنىڭ ارقاڭدا،

دەپ شىڭعىسحان شاعاتايعا وقتى كوزىن قادادى، - دەيدى عوي. سول پوەمادان بىلەتىنىڭىز، شىڭعىسحان دەگەن جاۋىز. اسىرەسە ءبىر جولدارى، بالا كۇنىمدە قاتتى اسەر ەتىپ، جۇرەگىمدە قالعانى، بەزبۇيرەك جاۋ سابيلەردى، ءتىپتى جۇكتى ايەلدەردىڭ ءىشىن جارىپ ءولتىردى دەيدى. مەكتەپ قابىرعاسىندا وقىپ جۇرگەندەگى ءبىزدىڭ شىڭعىسحان تۋرالى مالىمەتىمىز سول توڭىرەكتە بولدى. ەندى كەيىن وقۋعا ءتۇسىپ، الماتىعا كەلگەننەن كەيىن ءار جەردەن شىڭعىسحان تۋرالى ماتەريالداردى وقي باستادىق. بىراق ولاردىڭ كوپشىلىگى: «شىڭعىسحان قازاق پا، قازاق ەمەس پە، جاۋىز با، جاۋىز ەمەس پە؟» - دەگەن، وسى ەكى سۇراق تۇرعىسىندا عانا جۇرەدى. ال نەگىزى قاراپ وتىرساق، ماسەلە شىڭعىسحاننىڭ ۇلتىندا دا ەمەس جانە جاۋىز، جاۋىز ەمەس دەپ بىرجاقتى جاۋاپ بەرۋگە دە بولمايدى ەكەن. مىسالى، وسى كىتاپتا ايتىلادى، 18 جىلدىڭ ىشىندە 3 ميلليونعا جۋىق ادامنىڭ قانى توگىلگەن ەكەن. ءبىر ادام سونشاما ادامدى قىرىپ تاستاۋعا سەبەپ بولىپ وتىرعانداي. بىراق سوعان قاراماستان ونىڭ ارقايسىسىنىڭ سەبەبى بولعانىن، سونىڭ بارلىعىنا ونىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسى، سول زامانداعى قوعامدىق ءومىر، قوعامدىق ورتا، اينالاسى اسەر ەتكەنىن كورەمىز. سويتە تۇرا ءبىز شىڭعىسحاننىڭ وتە ادال، وتە ءادىل باسشى بولعانىن دا كورەمىز، قاجەت كەزىندە وتە مەيىرىمدى بولعانىن كورەمىز، كەرەك جەرىندە قاتىگەزدىك تانىتقانىن دا كورەمىز.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: جۇلدىز، ءسوزىڭ اۋزىڭدا. مىنا كىتاپتا مىنانداي سويلەمدەر بار. «ءوزىڭنىڭ تاعدىرىڭ، وتباسىڭنىڭ تاعدىرى، وتانىڭنىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان كەزدە سەن ءوزىڭنىڭ قولىڭمەن جاسايتىن قۇرباندىقتارعا قالاي قارايتىن ەدىڭ؟» - دەيدى. سوسىن قايسىسى قىمباتقا تۇسەدى دەگەن ماعىنادا ايتىپ وتىر عوي. تاكە، جۇلدىز داۋدىڭ شەتىن شىعارىپ كەلە جاتىر. سونىمەن ءبىزدىڭ شىڭعىسحان قازاق بولدى ما، قالاي بولدى؟

تالاس وماربەكوۆ: شىڭعىسحاننىڭ كەزى ءالى موڭعول حالقىنىڭ دا جانە ءبىز تۇركى دەپ جۇرگەن، قازاقتىڭ اتا-باباسى بولىپ كەلەتىن رۋ-تايپالاردىڭ دا ءالى تولىق قالىپتاسپاعان كەزى. ەتنيكالىق جاعىنان ايقىندالماعان كەزى. موڭعوليانىڭ ايماعىندا شىڭعىسحاننىڭ زامانىندا حالىق نەگىزىنەن ەكى تىلدە سويلەدى. بىرەۋى ەجەلگى كونە مانچجۋر ءتىلى، ەكىنشى ءتىل تۇركى ءتىلى. تۇركى ءتىلىن بىلەمىز، ول باياعى تۇركى قاعاناتتارىنان قالدى عوي. ال مانچجۋر تىلىنە كەلەتىن بولساق، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ءى-ءىى عاسىردا عۇنداردى، موڭعوليانى مەكەندەگەن عۇنداردى شىعىستان مانچجۋرلار تايپاسى، ياعني موڭعولداردىڭ اتا-باباسى دەپ جۇرگەن سامبيلەر باسىپ العان. سودان سامبيلەر مەن عۇندار ارالاسىپ، عۇنداردىڭ ءبىراز بولىگى باتىسقا كوشتى عوي. شىڭعىسحاننان ءحى-ءحىى عاسىر بۇرىن بۇل ايماقتا حالىق ەكى تىلدە سويلەپ، ءبىر-بىرىمەن ارالاسىپ، كوشىپ-قونىپ جۇرگەن. مىنە، شىڭعىسحان وسىنداي قويىرتپاقتا ومىرگە كەلگەن. سوندىقتان بۇل ءارى تۇركىگە دە جاتادى، ءارى موڭعولعا دا جاتادى. بىراق موڭعول دەگەن حالىق ول كەزدە قالىپتاسا قويعان جوق قوي. موڭعولدى حالىق ەتكەن، ۇلت ەتكەن شىڭعىسحان. دجون مەن مىنا كىتابىندا دۇرىس جازعان. موڭعولدىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى شىن مانىسىندە شىڭعىسحاننان باستالادى. ال قازاق اتاۋى حV عاسىردا شىققاندىقتان، شىڭعىسحاندى بۇكىل تۇركى حالقىنا دا، موڭعول رۋ-تايپالارىنا دا ورتاق تاريحي تۇلعا دەپ قاراۋىمىز كەرەك. ونى قازاق ەتىپ كورسەتۋ ساتسىزدىككە اپارادى. بۇل شەشۋى قيىن جۇمباق. ويتكەنى ول زامانداعى ەتنيكالىق ۇدەرىستەر مۇلدەم باسقا بولاتىن. ول كەزدە قازاق تا جوق، موڭعول دا جوق بولاتىن.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: تاكە، ءبىز قازىر ەموتسيانىڭ توڭىرەگىندە ءومىر سۇرەتىن حالىق سياقتى كورىنەمىز. سەبەبى دەرەكسىز، دايەكسىز كوپ سويلەيمىز. وسى تۇرعىدان كەلگەندە ءبىزدىڭ وقىمىستىلارىمىزدىڭ ءوزى كەيدە سول ەموتسيانىڭ شەگىندە قالىپ كەتەتىن سياقتى كورىنەدى. ال «شىڭعىسحاننىڭ كوشباسشىلىق قۇپياسى» دەگەن كىتاپ ءبىزدىڭ وسىنداي تالاستى تۇلعالارعا قاي تۇرعىدان كەلۋىمىز كەرەك ەكەنىنە باعىت سىلتەيدى. سەبەبى وسى شاعىن عانا كىتاپتى جازۋ ءۇشىن اۆتور قانشاما ەڭبەكتى اتقارعان، قانشاما ساياحاتتار جاساعان.

جۇلدىز ءابدىلدا: شىڭعىسحاننىڭ قابىرىنە دەيىن ىزدەگەن. كەرەمەت زەرتتەۋشىلىك ەڭبەكتى بايقاۋعا بولادى. باردى بار، جوقتى جوق دەپ كورسەتە العان. ءتىپتى شىڭعىسحاننىڭ بالا كۇنىندە يتتەن قورىققانىنا دەيىن دەرەك تاۋىپ جازعان. بىلاي قاراعاندا كىشكەنتاي عانا ەلەۋسىز دەتال، سونىڭ ءوزىن بەرىپ وتىر. سوسىن: «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» شىڭعىسحاننىڭ ىڭعايىنا قاراي جازىلعان، ول جەردەگى ونىڭ ىڭعايىنا كەلمەيتىن نارسەلەر الىنىپ تاستالعان دا بولۋى مۇمكىن دەيدى. پەندە رەتىندە كوپتەگەن كەمشىلىكتەرى بولعانىن جانە ونى ءوزىنىڭ جويۋعا تىرىسقانىن ايتادى. سونى ايتىپ قانا قويماي، ناقتى دالەلدەرمەن كەلتىرەدى. كىتاپتىڭ ارتىقشىلىعى وسىندا دەپ ويلايمىن.

ول ءوزىنىڭ وسال تۇستارىن وتە جاقسى بىلگەن دەيدى. سول كەمشىلىكتەرىن جويۋعا ءوزى بارىنشا كۇش سالعان دەيدى. كىم جاقسى جۇمىس جاساي الادى، كىم جالقاۋلانبايدى، كىم ءوزىن جاقسى جاعىنان كورسەتە الادى، سونداي ادامداردى تاپ باسىپ، تانىعان ەكەن. سولاردى ءوزىنىڭ قاتارىنا تارتا العان، ءوزىنىڭ پايداسىنا جاراتا العان. سوسىن تاعى ءبىر باستى قاسيەتى، ول باسقالاردى سەندىرگەن. مىسالى سونشاما تايپالى ەلدى ارتىنان ەرتىپ، باسىن قاتەرگە تىگىپ، ءسىبىر جاققا دەيىن جىلجيدى عوي. بۇنىڭ بارلىعى ادامنىڭ مىقتىلىعىن كورسەتەدى. سوسىن ونىڭ اينالاسىنداعىلار وعان دا قولپاشتاۋدى كوپ كورسەتكەن عوي. قولپاشتاپ، قاۋىپ-قاتەردەن قورعاعىسى كەلگەن، قاتەرلى جورىقتارعا بارعان كەزىندە تاستاپ كەتۋگە دا ارەكەت جاساعان. سوندا ول ەشقاشان ولاردىڭ ىڭعايىنا كونبەگەن. ياعني سوڭعى شەشىمدى ءبارىبىر ءوزى قابىلداعان. ءوزى نە كورسەم دە، وسىلارمەن بىرگە كورەمىن دەپ، سونداي پوزيتسيادا بولعان. سول سەبەپتەن وعان ارتىنداعىلار قالتقىسىز سەنگەن.

تالاس وماربەكوۆ: شىڭعىسحان تۋرالى جازىلعان كىتاپتاردى نەگىزىنەن ۇشكە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ولار شىڭعىسحان تۋرالى جازىلعان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» مەن سوعان نەگىزدەلىپ جازىلعان ءبىر موناحتىڭ حVII عاسىرداعى «التىن شەجىرە» دەگەن ەڭبەگى. سوسىن ءحVى عاسىردا حيۋانىڭ حانى ابىلعازىنىڭ شىڭعىسحاننىڭ تاعدىرىن بايانداعان ەڭبەگى. باسقا دا دەرەكتەر بار. مىسالى تاتارلار شىڭعىسحاننىڭ حان بولۋىنا بايلانىستى «شىنگىسناما ءداپتارى» دەگەن ەڭبەگىن جاريالادى. بۇل ءبىرىنشى تومى بولسا، ەكىنشى تومى شىڭعىسحان تۋرالى اڭىزدار. ول اڭىزداردىڭ كەيبىرى ناقتىلى دەرەكتەردە كەزدەسەدى. كەيىننەن شىڭعىسحاندى اڭىزعا اينالدىرىپ جىبەرگەن اڭىزدار دا وتە كوپ. سوننان سوڭ باسى ياننان باستالاتىن، كالاشنيكوۆپەن جالعاساتىن كوركەم شىعارمالار بار، مىنا ءوزىمىزدىڭ تۇرسىنحان زاكەننىڭ «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى» دەگەن رومانى جارىق كوردى. ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ، دۇكەنباي دوسجاننىڭ شىعارمالارى تاعى بار. بۇل كوركەم شىعارمالاردىڭ ارتىقشىلىعى ول وقىرماندى وسى ماسەلەنىڭ، وسى تاقىرىپتىڭ توڭىرەگىنە تارتادى، قىزىقتىرادى. ونىڭ ەموتسيالى تۇستارى دا كوپ. الايدا كوركەم شىعارمالاردىڭ ەڭ ۇلكەن كەمشىلىگى سول، ولار كەيبىر تاريحي دەرەكتەردى بۇرمالاپ بايانداپ جىبەرەدى. جازۋشىنىڭ كوزىمەن، سەزىمىمەن، ادەبي تىلىمەن اسىرا سىلتەپ، بايانداپ جىبەرەتىن كەزدەرى بار. سوسىن جاناما شتريحتار، جاناما وقيعالار ەنگىزىلەدى. ناتيجەسىندە شىڭعىسحانعا بايلانىستى پىكىرلەر ودان سايىن قويۋلانىپ، جاڭاعى اڭىز تۇرىندەگى ەڭبەكتەر مەن كوركەم شىعارمالاردى وقىعان وقىرمان كەي نارسەنى شىندىق رەتىندە قابىلداپ قالادى. ءسويتىپ ماسەلە شاتاسا تۇسەدى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: وسى جەردە مەن ءسوزىڭىزدى تىرىلتە كەتەيىن. مىسالى ءۇشىن وسى رۋحانياتتىڭ توڭىرەگىندە جۇرگەن ۇلكەن، تۇلعالى ازاماتتارىمىز شىڭعىسحاندى گيتلەرگە دەيىن تەڭەپ جىبەردى. وعان قالاي قارايسىز؟

تالاس وماربەكوۆ: ول ەندى بىلاي عوي. شىڭعىسحان نەگىزىندە،

تاريحي دەرەكتەرگە قاراساڭىز، ۇلتسىز ورتادا ءومىر سۇرگەن. ۇلت قالىپتاسپاعان ورتادا. شىڭعىسحاندى ومىرگە اكەلگەن بۇلار شىبەي تاتارلارى، گۋميلەۆ ولاردى قارا تاتارلار دەپ اتايدى. ال بۇدان باسقا شىڭعىسحاننىڭ مەكەندەگەن اۋماعىنان سولتۇستىككە قاراي، ورماننىڭ ىشىندە جابايى تاتارلار مەكەندەگەن. ال  وڭتۇستىك ايماقتارىن ءوزىمىزىڭ اتا-بابالارىمىز شىققان اق تاتارلار مەكەندەدى. كەرەيلەردىڭ، ۋاقتاردىڭ، نايمانداردىڭ، قوڭىراتتاردىڭ اتا-بابالارى اق تاتارلار دەپ اتالدى. ياعني وسىنداي ۇلتسىز جاعدايدا شىققان تاريحي تۇلعا. سوعان قاراماستان جەكە باسىنىڭ قاسيەتتەرى، مىنا دجون مەن دۇرىس جازادى، ءوز زامانىنان وزىق، ونىڭ جەكە باسىنداعى اسىل قاسيەتتەر، ادامزاتقا، كوشباسشىعا، دانىشپانعا ءتان قاسيەتتەر، شىندىعىن ايتايىق، ءوز زامانىنان اسىپ تۇسەدى. سوندىقتان دا ءسىز ايتىپ وتىرعانداي، ءبىزدىڭ قازىرگى ازاماتتار شىڭعىسحاندى قازىرگى زاماننىڭ تاريحي تۇلعالارىمەن تەڭەستىرۋگە قۇمار. ونىڭ ۇستىنە بىرەسە گيتلەرگە تەڭەيدى، الەكساندر ماكەدوسكيدى قويىپ، كەيىنگى ناپولەون سياقتى قولباسشىلارعا تەڭەيدى. قالاي بولعاندا دا شىڭعىسحان ءوز زامانىنىڭ ۇلى. شىڭعىسحاندى شىعارعان ورتا وتە كۇردەلى، قاتال ورتا بولاتىن. رۋ-تايپالار ءبىرىن-ءبىرى جويىپ جىبەرىپ جاتقان ورتا بولاتىن.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: تاكە، كورەرمەن ءبىز ناسيحاتتاپ  وتىرعان كىتاپ تۋرالى «بۇل كىتاپتىڭ نە ەرەكشەلىگى بار؟» دەپ سۇراۋى مۇمكىن عوي. گيتلەر جونىندە بەكەر ايتىپ وتىرعان جوقپىن. بىزدە ەندى سونداي شىعارمالار اينالىسقا ءتۇسىپ كەتتى. كوپتەپ ايتىلىپ ءجۇر، جازىلىپ ءجۇر. ال مىنا كىتاپتا شىڭعىسحاننىڭ سول گيتلەرمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنىن دايەكتەپ جازادى. شىڭعىسحاننىڭ بايسالدى بولعانىن، ال گيتلەردىڭ شىداماي كەتكەن كەزىندە جاتا قالىپ، كىلەمنىڭ شەتىن قاجاعانىن، سوسىن گيتلەردىڭ جاۋىن باعالامايتىنىن، مىسالى ونىڭ كۇشىن باعالاماي شاۋىپ الامىن، قىرىپ الامىن دەيتىنىن مىسالعا كەلتىرەدى. ال شىڭعىسحان جاۋىن باعالاپ، قۇرمەتتەپ، وعان كۇشى جەتە مە، جەتپەي مە، سارالاپ بارىپ شاپقان ەكەن. سونداي-سونداي ايىرماشىلىقتارىن كەلتىرەدى. سوندا شىڭعىسحان مەن گيتلەردى تۇلعا رەتىندە قاراعان كەزدە شىڭعىسحاندى كادىمگى قاھارمان، ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ، ەلدىڭ قامىن ويلاعان قاھارمان رەتىندە كورسەتەدى.  تاعى ءبىر سالىستىرۋى اتيللاعا قاتىستى، ءبىز اتيللا تۋرالى ەڭبەكتەر جازىپ ءجۇرمىز. ءبىز ەدىل باتىرىمىزدى تاعى دا سونداي ەموتسياعا سالامىز دا، ونىڭ تەك قاھارماندىعىن، ونىڭ ەۋروپاعا دەيىن جاۋلاپ العان ەرلىكتەرىن، سونىڭ بارلىعىن ايتامىز دا، كەيبىر تۇستارىنان ۇندەمەي ءوتىپ كەتەمىز. ال بۇل جەردە شىڭعىسحانمەن سالىستىرا وتىرادى دا، شىڭعىسحان ارى قاراي دامۋ ءۇشىن نە كەرەك دەگەن ماسەلەگە تىرەلگەن كەزدە قاراپايىم جازۋ كەرەك، سوسىن زاڭ كەرەك دەگەن ماسەلەنى الدىعا قويدى دەيدى. ال اتيللا جازۋ دەگەن ماسەلەنى مۇلدەم ويلاعان جوق دەيدى. قازىر ەش جەردە، اتيللانىڭ ءتۇبى تۇركى ەكەن دەگەن اڭگىمەلەر بولماسا، ول تۋرالى كوپ دەرەكتەر ساقتالماعان دەيدى.

جۇلدىز ءابدىلدا: تاريحي تۇلعا، تاريحي وقيعا بولعاننان كەيىن ونى بۇرمالاۋعا بولمايدى. مىسالى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ ءوزىن بۇرمالاپ، ءبىر وقيعانىڭ وزىنەن قانشاما باتىردى شىعارىپ وتىرمىز. وسىنداي نارسەلەر بولماۋى كەرەك دەپ ويلامىن. ال ەكىنشى نارسە، بۇل كىتاپتان ءبىزدىڭ الاتىن ساباعىمىز، ءبىز ادامنىڭ تايپاسىنا، رۋىنا، توپتىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراماۋىمىز كەرەك. سونى ۇيرەنۋىمىز كەرەك. مىسالى بىزدە نە ءۇشىن ماحامبەتتى باتىس قازاقستاندا، اتىراۋدا قۇرمەتتەۋ كەرەك؟ نە ءۇشىن سىرىم داتۇلى اتىنداعى الاڭ ورالدا عانا بولۋى كەرەك؟ نە ءۇشىن دانەش راقىشەۆتى جەتىسۋدىڭ عانا ءانشىسى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك؟ وسىنداي جالپىعا ورتاق تاريحي تۇلعالاردى جالقىلاندىرۋعا مەنىڭ ويىمشا جول بەرمەگەن ءجون. وسىنى ءبىزدىڭ زەرتتەۋشىلەرىمىز ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە زەردەلەي تۇسسە دەپ ويلايمىن.

تالاس وماربەكوۆ: ادامزات تالاي ۇلىلاردى تۋعىزادى. ول ۇلىلاردىڭ بويىنان تاعى دا شىڭعىسحاننىڭ قاسيەتتەرى تۋىلادى. بۇدان تاريحي تۇلعانىڭ ءبارىن شىڭعىسحانمەن سالىستىرۋ كەرەك دەگەن ۇعىم تۋماۋى كەرەك قوي.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: تاكە، سىزدەر ءوزىم جەتەكتەپ كەلە جاتقان اڭگىمەنىڭ ۇستىنەن ءتۇستىڭىز. وسى اۆتوردىڭ كوزقاراسى تاۋەلسىز كوزقاراس پا؟

تالاس وماربەكوۆ: بۇل كىتاپتىڭ نەگىزگى جانرى تاريحي-زەرتتەۋ ەمەس. بۇنىڭ سۇيەنگەنى لوگيكا، فيلوسوفيا عىلىمىنا جاقىن تۇرعان جانر. ەگەردە دجون مەننىڭ ورنىندا مەن بولسام، شىڭعىسحاننىڭ كوشباسشىلىق قاسيەتىن 100-گە جەتكىزەتىن ەدىم، كەرەك بولسا. ويتكەنى شىڭعىسحان تۋرالى جاڭاعى تۇپنۇسقا دەرەكتەردى ايتتىم عوي، سولاردى وقىساڭىز شىڭعىسحاننىڭ دجون مەن بايقاماعان قاسيەتتەرى دە بار. دەرەكتەردى وقىپ وتىرىپ، شىڭعىسحانعا تاڭقالىپ وتىراسىز. جاڭا جۇلدىز دا ايتتى، ءبىزدىڭ كەيبىر اقىن-جازۋشىلارىمىز شىڭعىسحاندى تەك قانىشەر دەپ سۋرەتتەپ ءجۇر. ولار دا ءوزىنىڭ شىعارماسىنا لوگيكا تاپتى. مىسال ءۇشىن سىردىڭ بويىندا ءتورت قالانىڭ حالقىن قىرىپ تاستادى، وتاراردىڭ حالقىن تۇگەل قىرىپ تاستادى. وسىنداي دالەلدەردى جالاڭ تۇردە ءۇزىپ الساڭىز، وزىڭىزگە كەرەك فاكتىلەردى ءۇزىپ الساڭىز، شىڭعىسحاندى قانىشەر قىلۋعا بولادى، ونى داناگوي جاساۋعا دا بولادى، ادامگەرشىلىگى ەڭ جوعارى ادام جاساۋعا دا بولادى، ءارتۇرلى تاريحي بەينەگە شىڭعىسحاندى ەنگىزۋگە بولادى. سوندىقتان تاريحشىلار جەكەلەگەن فاكتىلەردى ءۇزىپ الۋعا قارسى. ال دجون مەننىڭ قۇندى كىتاپ جازىپ وتىرعان سەبەبى، بۇكىل ادامزاتتىڭ تاريحي تۇلعالارىنا قاجەتتى باستى-باستى قاسيەتتەردى ءبولىپ العان. ول قاسيەتتەردىڭ ءبارى شىڭعىسحاندا بار بولىپ شىققان. ول سوندىقتان دا شىڭعىسحاندى وسى تاقىرىپقا قۋالاپ كىرگىزگەن. اۆتور ساناپ تۇرىپ تاڭداپ الىپ وتىرعان 21 قاسيەت كەيبىر تاريحي تۇلعالاردا جوق. ال شىڭعىسحاندا بار. بۇل جەردە دجون مەن قاتەلەسپەگەن. كولەمى شاعىن بولعانىمەن ءبىر جاعىنان تاريحي دەرەكتەرمەن دالەلدەنگەن، ءبىر جاعىنان لوگيكالىق تۇرعىدان شەبەر قيۋلاستىرىلىپ، ءتىپتى قاتارداعى وقىرمان دا ءسۇيىپ وقيتىن كىتاپقا اينالعان. مۇنداي كىتاپتار وتە كەرەك. نەگە دەسەڭىز، مۇنداي كىتاپتاردى وقي وتىرىپ،  تاريحي تۇلعانىڭ كىم ەكەنىن تۇسىنەدى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: 21 كوشباسشىلىق قۇپيانىڭ بارلىعىمەن كەلىسەيىك، ال بىراق كىشىپەيىل بول دەگەن شىڭعىسحانعا قالاي بولادى؟

جۇلدىز ءابدىلدا: قاجەت كەزىندە كىشىپەيىل بولعانى راس كورىنەدى. كىشىپەيىلدىلىك دەگەن نە؟ مىسالى ءبىزدىڭ قازاقتا ايتامىز عوي، «ۇلىق بولساڭ كىشىك بول» دەپ. مىنە، وسى نارسە. ول ەشقاشان وزىنە ارتىقشىلىق جاساماعان. ءوزى التىن سارايدا تۇرىپ، سەندەر مەنىڭ تابانىمنىڭ استىندا تۇرىڭدار دەگەن كوزقاراس بولماعان.

تالاس وماربەكوۆ: مەن شىڭعىسحاننىڭ كىشىپەيىلدىگىنە ناقتى مىسال كەلتىرەيىن. ول 1223 جىلى قىتايدان اۋليە موناح چان ءچۋندى الدىرادى.

چان چۋن سامارقاند ارقىلى كەلەدى دە، اڭ اۋلاپ جۇرگەن، جىبەك شاتىردا وتىرعان شىڭعىسحانعا كىرۋى كەرەك بولادى. ول تاۋەلسىز موناح، «مەن وعان تىزەرلەپ، باس ءيىپ، ءمىناجات ەتپەيمىن، ءوزىمنىڭ ەلىمنىڭ سالت-ءداستۇرى بويىنشا سالەم بەرەمىن»، - دەيدى. سونى شىڭعىسحانعا شابارمانى جەتكىزەدى. «دۇرىس، سول كىسىنىڭ ايتقانى بولسىن»، - دەيدى شىڭعىسحان. سودان كەلىپ قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، ءيىلىپ سىلەم بەرەدى. ءامىرشى وعان جانىنان ورىن ۇسىنادى. شىڭعىسحان ءبىر كۇنى اڭعا شىعادى. سوندا ءبىر قابان وعان وسقىرىنىپ تۇرىپ الادى دا، اتى ۇركىپ كەتىپ، شىڭعىسحاندى جىعىپ كەتىپ، قولىن سىندىرىپ الادى. موناح شىڭعىسحانعا: «جاسىڭىز كەلدى. اڭ اۋلاعاندى قويمايسىز با؟» - دەيدى. سوندا شىڭعىسحان: «بىزدە موڭعولداردا بالا كەزىمىزدەن اتقا مىنگىزىپ، اڭ اۋلاۋدى ۇيرەتەدى. بۇل ءوزى ءومىر بويى قالىپتاسىپ كەتكەن قۇمارلىق داعدى. بۇدان ارىلۋ قيىن. بىراق، ءسىزدىڭ اقىلىڭىزدى تىڭداپ، ويلانىپ قالدىم. بۇدان بىلاي اڭعا سيرەك شىعۋعا تىرىسايىن» - دەيدى. كىشىپەيىلدىلىگى. «نە دەپ وتىرسىڭ؟» دەپ، سوگىپ تاستاۋدىڭ ورنىنا، يكەمگە كەلىپ وتىر. سوسىن شىڭعىسحاننىڭ نامىسىنا تيەتىن ماسەلەنى ايتادى جاڭاعى موناح. «سىزدەر، موڭعولدار ءومىرى جۋىنبايدى ەكەنسىزدەر» - دەيدى. سودان شىڭعىسحان ويلانىپ جاۋاپ بەرەدى. «بۇل ايتىپ وتىرعانىڭىز دۇرىس ەكەن. مەن ءوزىمنىڭ ادامدارىما شومىلىپ، سۋعا تۇسۋلەرىنە ءامىر بەرەيىن»، -  دەيدى. شىڭعىسحان سونشا جەردەن قىتايدان چان ءچۋندى الدىرعان سەبەبى، ماڭگىلىك ءومىر بەرەتىن ءدارى بار دەپ ونى بىرەۋلەر سەندىرگەن. ونى چان چۋننەن سۇرايدى. ول: «ماڭگىلىك ءومىر بەرەتىن ءدارى جوق. قانشا مىقتى بولساڭىز دا ءسىز دە ولەسىز. مەن دە ولەمىن. بىراق مەن ءسىزدى ەمدەپ، جازامىن. مەنىڭ قولىمنان كەلەتىنى سول عانا»، - دەيدى. سوندا شىڭعىسحان سونداي اۋىر ءسوزدى تۇسىنىستىكپەن قابىلدايدى. موناح ەلىنە قايتاتىن ۋاقىتتا شىڭعىسحان: «مەن دە شىعىسقا قاراي ەلىمە قايتامىن. جولىمىز ءبىر ەكەن، بىرگە قايتساق قايتەدى؟» - دەيدى ءوتىنىش جاساپ. موناح وعان كونبەيدى. ەلىمە ءبىر جىلدان كەيىن ورالامىن دەگەنمىن، ۋاقىتى كەلدى دەيدى. شىڭعىسحان وعان دا كونەدى. وسى چان ءچۋننىڭ ەڭبەكتەرىن وقىپ وتىرساڭىز، شىڭعىسحاننىڭ يكەمگە كەلەتىنىنە، كونگىشتىگىنە تاڭقالاسىڭ.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: بۇل جەردە مىنا نارسەنى ەسكەرگەن دۇرىس سياقتى. كىتاپتا اۆتوردىڭ تاريحشى رەتىندەگى كوزقاراسى بار. فيلوسوف رەتىندەگى كوزقاراسى بار. پسيحولوگ رەتىندەگى كوزقاراسى بار. باعاناعى كىشىپەيىلدىلىك دەگەن قاسيەتتى دە وسى تۇرعىدان كەلىپ تاراتادى. مىسالى، شىڭعىسحاننىڭ كىمنىڭ تاربيەسىندە وسكەنىنە ءمان بەرەدى. اناسىنىڭ تاربيەسىندە ءوستى دەيدى. جالپى ايەلدەردىڭ تاربيەسىن كوپ كورگەن، اناسىن تىڭداعان دەيدى. كەيىن وزىنە مۇراگەر تاڭداعان كەزدە دە كىشى ايەلىنىڭ اقىلىن تىڭدايدى دەيدى. «ساعان ەندى مۇراگەر تاڭداۋ كەرەك»، - دەگەن كەزدە رازى  بولادى ەكەن. «ماعان ەشكىم باتىلى جەتىپ ايتپاعان ءسوزدى ايەلىم ايتتى»، - دەپ. ءسويتىپ ايەل تاربيەسىن، انا تاربيەسىن كورگەنى ونىڭ جان دۇنيەسىنە اسەر ەتكەن دەيدى دە، ۇلكەن-ۇلكەن تۇلعالاردىڭ، مەملەكەت باسشىلارىنىڭ قايسىسى ايەل تاربيەسىن كوردى دەپ كەلىپ، اياعىن بيلل كلينتونعا اكەلىپ تىرەپتى. ءتىپتى مەديتسينالىق تۇرعىدان كەلگەن كوزقاراستارى دا بار. وسىنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ زەرتتەۋشىلەرىمىزگە دە ساباق بولۋعا ءتيىس.

سىرتتان اكەلىنەتىن باسپا ونىمدەرىنە «ويباي رۋحاني ەكسپانسيا جاساپ جاتىر» دەپ شوشىنا قاراي بەرۋدىڭ دە ۋاقىتى وتكەن سياقتى. قازاق وقىرمانىنىڭ دۇنيەتانىمىنا قاجەت، كوزقاراسىمىزدى كەڭەيتۋگە كەرەك كىتاپتاردى اۋدارىپ، باسىپ، جاريالاپ جاتساق، التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ شىعارىپ جاتساق ول دا ءبىز ءۇشىن ولشەۋسىز قازىنا. اعىلشىن زەرتتەۋشىسى دجون مەننىڭ «شىڭعىسحاننىڭ كوشباسشىلىق قۇپياسى» اتتى كىتابىنىڭ اۋدارماسىنا وسىلاي باعا بەرگەندى دۇرىس كوردىك.

گازەتتىك نۇسقاسىن دايىنداعان بالجان مۇراتقىزى

«حالىق ءسوزى» گازەتى