KSRO 30 jyld búryn ómir sýruin toqtatty. Biraq ol turaly qate týsinikter el sanasynan әli de bolsa joyyla qoyghan joq. Reseyding «Levada» deytin ortalyghynyng 2000, 2008 jәne 2019 jyldary jýrgizgen saualnamalaryna sәikes, Reseylikter Kenestik kezendi kóbirek ansaydy eken. Saualnamagha qatysqandar songhy 19 jylda Kenes Odaghynyng qarapayym azamattargha qamqorlyq jasap, olardyng túrmys-tirshiligin údayy jaqsartyp, KSRO halyqtarynyng dostyq pen ózara týsinistikte ómir sýrgenin jii aitatyn kórinedi.

Sonymen, KSRO-da shygharylghannyng bәri eng sapaly bolghany ras pa? KSRO-da әlemdegi eng jaqsy medisina men bilim boldy ma? Meshit nemese shirkeuge barugha tyiym salyndy ma? Biz ótken kenestik dәuir turaly  mifterdi sóz ettik.

Kenestik tauarlar eng joghary sapaly boldy ma?

Kenes zamanyn saghynyshpen eske alghyshtar ol kezde bәri sapaly bolghanyn jii aitady. Mysaly, eng dәmdi balmúzdaq KSRO-da bolghanyn aitady. Mýmkin balmúzdaghy shynynda dәmdi bolghan shyra, alayda «anyzgha ainalghan kenestik sapa» turaly mif tarihy zertteulermen dәleldenbeydi.

Alghash ret Kenes basshylyghy azyq-týlik pen ónerkәsip tauarlarynyng sapasy mәselesin 1952 jyly kóterdi. Sosyn kompartiya elitasy Kenes halqyn barlyq qajetti zattarmen qamtamasyz etu ýshin besinshi besjyldyq (1951-1955 jj.) ayasynda assortiyment pen onyng sapasyn jaqsartudy talap etip, eldimekenderge diyrektivalar jiberdi. Biraq búl halyqtyng túrmystyq búiymdargha (ydys-ayaqtan kiyimge deyin) súranysyn tolyq qanaghattandyrugha jetkiliksiz boldy.

Standarttardyng ózi joghary sapaly tauarlardy jappay óndirudi bildirmedi. Mysaly, tigin ónerkәsibinde ónimning 60-tan 70%-gha deyini jappay tútynugha arnalghan kiyimder boldy, al jaqsartylghan jәne joghary sapaly tauarlar sәikesinshe 30 jәne 10%-dan aspady. Olardyng arasyndaghy aiyrmashylyq sapany baqylau dengeyinde, sonymen qatar óndiriske tartylghan júmysshylardyng biliktiliginde boldy. Búl rette aqauly kiyimning payyzy, mysaly, 1963 jyly 33 payyzdy qúrady. Aqauly bylghary ayaq kiyim – 30%, tonazytqyshtar – 25%, tigin mashinalary – 36%, magnitofondar – 66%, al aluminiy ydystar – 92%. Tamaq ónerkәsibinde de birqatar zang búzushylyqtar bar edi. Mysaly, shújyq ónimderinin, kógergen pryanikterdin, shirigen jәne jәndiktermen zaqymdalghan kókónisterding dәmi men iyisi bolghany ótirik emes. Búl derekter tekseruler barysynda alyndy, yaghny resmy Kenestik statistika búl problemalardyng bar ekenin moyyndady. Kiyimning ýlken partiyalary aqaularmen shyqty, kóptegen ónimder GOST standarttaryna sәikes kelmedi. 1970 jylghy auqymdy audit kәsiporyndardyng tek 23%-y barlyq talaptargha say ónim shygharatynyn anyqtady. Osyghan baylanysty Shyghys Europanyng sosialistik elderinen әkelinetin tauarlar: ayaq kiyim men kiyim, ydys-ayaq pen jihaz óte tanymal boldy.

Kenestik kәsiporyndarda ónim sapasyna tikeley jauaptylyq jýiesi bolghanymen, ony jaqsartugha úiymdardyng ózderi de mýddeli bolmady. Sonymen qatar, elde tauarlardyng sapasyn baqylaytyn jetkilikti ókilettikteri bar birynghay ýilestirushi organ jetispedi. Al josparlau komissiyalary men Memlekettik sauda inspeksiyasy nekemen kýresuge talpynghan joq. Kәsiporyndar men sauda úiymdary arasynda qalyptasqan qarym-qatynastyng joqtyghy da әser etti.

KSRO-da meshitter men shirkeulerge barugha tolyq tyiym salyndy ma?

Kenes ókimeti kezinde myndaghan shirkeuler men ghibadathanalar, sonyng ishinde mәdeny eskertkishter joyyldy nemese qyzmet kórsetu toqtatyldy. Búl әsirese 1920-1930 jyldargha qatysty. 1950-1960 jyldary shirkeulerdi jabumen birge bolghan dinge qarsy nauqandar turaly da úmytpanyz. Kenes elining býkil tarihynda memlekettik dinge qarsy jәne ateistik nasihat jýrgizildi.

Degenmen, KSRO-da meshitter men shirkeulerge barugha mýldem tyiym salynghan nemese Kenes azamaty ýshin auyr zardaptargha әkelui mýmkin degen senim - búl jalpy qate týsinik. KSRO Konstitusiyasynyng 52-babynda (1977 j. ózgertilgen; 1936 jylghy «stalindik» Konstitusiyada ol 124-bap boldy) ar-ojdan jәne diny senim bostandyghy jazylghan: KSRO azamattarynyng ar-ojdan bostandyghyna, yaghny kez kelgen dindi ústanu nemese eshbir dindi ústanbauyna, diny kulitterdi ústanu nemese ateistik ýgit jýrgizu qúqyghyna kepildik berildi.

Diny senimge baylanysty arazdyq pen óshpendilik tudyrugha tyiym salynady. KSRO-da meshit pen shirkeu memleketten, mektepten bólingen. 1977 jylghy KSRO Konstitusiyasynyng 52-baby Kenestik Konstitusiyada kórsetilgen qúqyqtar men bostandyqtar kóp jaghynan formalidy bolghany anyq, biraq KSRO-daghy keybir hramdar men shirkeuler zandy týrde júmysyn jalghastyrdy. KOKP jәne komsomol jarghylarynda «diny nemqúraylylyqpen» kýresu osy úiymdar mýshelerining mindeti retinde qarastyryldy.

Alayda, kommunister men komsomoldardan basqalardyng bәri zardaptarynan qoryqpay meshitter men shirkeulerge bara aldy. Búl KSRO-da dindarlardyng kóp bolghanyn anyq kórsetedi. Sonymen, 1937 jylghy halyq sanaghy boyynsha, diny qyzmetkerlerge qarsy qughyn-sýrgin eng keng taraghan kezde, KSRO halqynyng jartysynan kóbi ózderin diny konfessiyalardyng birin ústanushylarymyz dep sanaghan. Kenes ýkimetining meshit jәne shirkeumen qarym-qatynasyndaghy erekshe kezeng Ekinshi dýniyejýzilik soghys jyldarynda bastaldy. 1943 jyly elde Mәskeu jәne býkil Resey Patriarhaty resmy týrde qayta jandandy. Sonymen birge din qyzmetkerleri maydangha kómektesu ýshin qarajat jinap, fashistik qauipke qarsy kýreske shaqyrdy.

Barlyq kenes azamattary teng dәrejede jәne jayly ómir sýrdi me?

Kenes Odaghy proletarlyq el bolyp jariyalandy, al enbekshi halyqqa qamqorlyq jasau onyng memleket retindegi basty paryzy dep jariyalandy: «Árkimnen – qabiletine qaray, әrkimge – múqtajyna qaray». Búl bәri birdey qolayly jәne teng jaghdayda ómir sýrdi degendi bildire me?

Sonymen, KSRO-da basymdyq bolyp sanalatyn ónerkәsip júmysshylary men basqa salalar: kólik, sauda, ghylym jәne qyzmet kórsetu salalarynda júmysshylardyng ómir sýru dengeyinde alshaqtyq boldy. Elding europalyq bóligi men Oral boyynyn, qalalar men eldimekenderding enbekshileri arasynda da osynday jaghday bayqaldy. Búl rette ómir sýru sapasy sandyq kórsetkishtermen ólshendi: nominaldy jalaqynyng ósui, túrghyn ýy qúrylysynyng kólemi jәne halyq tútynatyn tauarlardy óndiru auqymy.

Yaghni, onyng túrghyndaryna qansha qajet, qansha alghany emes, eng aldymen elding qansha ónim alghany baghalandy. Kenestik jalaqy barlyq qajetti azyq-týlikti satyp alugha mýmkindik bergenine qaramastan, satyp alatyn eshtene bolmady. Túrghyn ýidi arnayy kooperativter berdi, jer telimderi men avtokólikter ýshin úzaq merzimdi kezekte túru kerek boldy, al barlyq importtyq tauarlardy «shygharu» kerek boldy. Sondyqtan KSRO-daghy qanaghattandyrylmaghan súranys onyng soghystan keyingi tarihynda túraqty týrde ósti. Qayta qúru jyldarynda kóptegen kenes adamdarynyng iygerilmegen qarjysy aqyry órtenip ketti.

Aqysyz beriletin pәterlerge qatysty jaghdaydyng da ekinshi jaghy boldy: is jýzinde olar azamattyng menshigine ótken joq, tek jartylay zandy jolmen satugha nemese aiyrbastaugha bolatyn. Búl júmysshylardyng negizinen ózderi júmys isteytin jәne olardy baspanamen qamtamasyz etetin kәsiporyndargha taghayyndaluyna әkeldi. Taratu jýiesinde de әdiletsizdikter kóp boldy. Basshylardyng otbasy eki-ýsh pәterli bolsa, qarapayym qyzmetkerler úzaq jyldar boyy baspana kezeginde túrghan.

1948 jyly ghana VSSPS (bolishevikter) Mәskeu qalalyq komiytetining munisipaldyq bólimi júmysshylardyng ómir sýru jaghdaylary turaly 7 mynnan astam shaghymdaryn qarady. Olardyng aitarlyqtay bóligi әdiletsiz bóluge qatysty. Kolhozshylardyng jaghdayy turaly mәseleni de nazardan tys qaldyrugha bolmaydy. Óitkeni, Kenes Odaghy tarihynyng kóp bóliginde olardyng tólqújattary bolmaghan. Jalghyz erekshelik shekaralyq audandar men iri qalalargha jaqyn audandardyng túrghyndary boldy.

Shyndyghynda, auyl adamdarynda jýrip-túru erkindigi bolmaghan. Aymaghynyzdan shyghu ýshin uaqytsha tólqújat alu kerek boldy. Biz milliondaghan Kenes adamdary turaly aityp otyrmyz: 1970 jyly KSRO-da auyl halqy shamamen 105 730 000 adamdy qúrady (olardyng barlyghy kolhozshy bolghan joq). Olar tólqújattardy 1976 jyly ghana ala bastady.

Kenes Odaghy genderlik jәne últtyq alauyzdyqty jendi me?

Kóptegen adamdar KSRO-da barlyq halyqtar dostyqta ómir sýrdi, erler men әielderding mýmkindikteri, qúqyqtary men mindetteri teng boldy dep sanaydy. Biraq, is jýzinde bәri әldeqayda kýrdeli boldy. Áyelding súraghynan bastayyq. Bir jaghynan, bolisheviktik revolusiya әielderdi azat etu jәne olardyng qúqyqtaryn erlermen tenestiru mindetterining birin qoydy. Ataqty kommunist Aleksandra Kollontaydyng kózqarastary boyynsha, 1960 jyldardaghy batystyq feministik qozghalystan kóp jaghynan alda boldy dep sanaldy.

Mysalgha әiel endi ýy sharuasyndaghy әiel bolmaghan, bilim alugha, júmysqa ornalasugha qúqyly jәne erkin jynystyq ómir sýre alatyn «jana ómir salty» iydeyasy jatady. Búl iydeyalardy jýzege asyru 1920 jyldary bastaldy. Alayda revolusiyalyq qyzu tez basylyp, odan keyin Stalinning «janghaqtardy búrau» kezeni bastaldy. Jogharyda aitylghanday, әielder bostandyqtarynyng aitarlyqtay bóligin joghaltty - týsik jasatu jәne kedergisiz ajyrasu t.b.

Stalinnen keyingi dәuirdegi Kenes әielderining emansipasiyalanuy da búrmalanulargha sebep boldy. Bir jaghynan, Kenes memleketi әielderding óz qalauynsha ózin-ózi belsendiruine jaghday jasady. Elimizde balabaqshalar, ashanalar men kir juatyn oryndar ashyldy, túrmystyq tehnikany paydalanu nasihattaldy. Múnyng bәri әielderdi kóp uaqytty qajet etetin ýy sharuasynan bosatuy kerek edi. Sonyng nәtiyjesinde әielder óndiriste, ghylymda, mәdeniyette jәne sportta manyzdy oryngha ie boldy.

Degenmen, búl tensizdik mәselesin birshama ushyqtyrdy, óitkeni eki ese auyrtpalyq boldy: kóbinese júmys kýninen keyin әiel ýide «ekinshi auysymda» júmys isteuge mәjbýr boldy. Qogham búl jaghdaydy qabyldady jәne múny «Mәskeu kóz jasqa senbeydi» filimindegi fraza aiqyn kórsetedi: Qorghau jәne sheshim qabyldau - er adamnyng mindeti, búl jaqsy. Siz әieldi kir jughany nemese keshki as dayyndaghany ýshin maqtamaysyz. KSRO-da da últtyq mәsele әrqashan ótkir boldy.

Resmy partiyalyq jeli internasionalizmning saltanat qúrghanyn jәne últtyq erekshelikterding joyylghanyn jariyalady, biraq eski iz qaldyrdy. Sonau 1960 jyldary KGB arqyly ýkimetke últtyq oppozisiyanyng últtyq respublikalarda qalghany turaly habarlamalar jiberildi. Al Ázirbayjan, Armeniya jәne Gruziya respublikalarynyng Konstitusiyalary qabyldanghan kezde olardan últtyq tilder turaly erejeler alynyp tastalyp, halyqtyng narazylyghyn tudyrdy. Kenestik antiysemitizm turaly bólek aitu kerek.

Búl jerde mәsele tútas halyqtar jer audarylyp, fashisterge kómektesip, olardyng shaghyn Otanymen baylanysyn ýzgeni ýshin aiyptalghan stalindik qughyn-sýrginde ghana emes. Odan keyin KSRO-nyng shalghay aimaqtaryna evreyler, qyrym tatarlary, qarashaylar, ingushtar, sheshender, qalmaqtar jәne basqa halyqtardyng ókilderi jiberilip, shekaralas oblystardan koreyler, finder, polyaktar quyldy. 1960-1980 jyldary KSRO-nyng bedeldi uniyversiytetterining matematika fakulitetterinde evreylerdi qabyldaugha, aspiranturagha jәne júmys isteuge ashyq týrde tyiym salyndy. Mysaly, ýmitkerlerden sheshilmeytin mәseleni sheshudi súraugha mýmkindik bolmady.

Kenes dәuirinde әlemdegi eng jaqsy medisina men bilim boldy ma?

KSRO-ny eske týsire otyryp, kópshilik әlemdegi eng jaqsy medisina men bilim turaly aitady, onyng ýstine olar tegin boldy deydi. Biraq búl negizsiz tújyrym. Kenes medisinasy kóptegen jetistikterge jetti. Kenes ókimetining alghashqy jyldarynda medisina qyzmetkerlerin jedeldetip oqytu men gigiyena men vaksinasiyany nasihattaudyng arqasynda sheshek, tyrysqaq, poliomiyeliyt, sýzek, difteriya indetterimen sәtti kýresuge mýmkindik tudy. Búl ómir sýru úzaqtyghyn eki esege arttyrugha jәne balalar ólimin aitarlyqtay azaytugha mýmkindik berdi. Biraq problemalar da boldy.

1950-shi jyldary Kenes Odaghy jan basyna shaqqandaghy dәrigerlerding sany boyynsha әlemde jetekshi oryngha ie boldy, biraq búl olardyng tómen biliktiligining arqasynda qol jetkizildi. Jabdyq moralidyq túrghydan eskirgen, al jana serpindi tehnologiyalar men emdeu әdisterin jasau oqshaulanghan jaghdaylar boldy. 1970-shi jyldardyng ózinde-aq, Kenes medisinasy býkil densaulyq saqtau jýiesining iykemsizdiginen tehnikalyq jaghynan batystyq medisinadan artta qala bastady. Mysaly, 1980 jyldary stasionarlarda shyny shprister men kóp ret qoldanylatyn iyneler әli de qoldanylghan.

Dәrilerding basym bóligi shetelden, negizinen Fransiyadan jәne basqa da Batys Europa elderinen әkelindi. Qarapayym preparattar arzan boldy, biraq az taralghan dәrilerdi «satyp alu» kerek boldy. Dәl Kenestik jyldar kezinde UVCh terapiyasy siyaqty tiyimdiligi dәleldenbegen emdeu әdisteri, sonday-aq, vegetativtik-tamyrlyq distoniya siyaqty joq diagnozdar tarady. Dәrigerlerding júmysyna tólenetin aqy tómen boldy jәne olardyng júmysynyng sapasyna jәne nauqastardyng sanyna baylanysty bolmady. Medisina qyzmetkerlerining pasiyentterge degen dóreki kózqarasynyng sebebi de osy bolsa kerek. Dәrigerlerding kópshiligi bilimin terendetuge tyryspady, al emhanalardyng qyzmeti nauqasqa enbekke jaramsyzdyq paraghyn beru nemese bermeu mәselesin sheshumen shekteldi. Medisina qyzmetkerlerining arasynda da sybaylas jemqorlyq órship ketti. Emdeuge deyin nemese emdeluden keyin dәrigerge bir qorap shokolad nemese bir bótelke koniyak alyp baru әdettegidey qabyldanghan.

Búl «dәstýr» kýni býginge deyin saqtalghan. Búl medisinalyq oqu oryndaryna týsu kezindegi jasyryn jәne sybaylas jemqorlyqty da qamtidy. Múnyng bәri 1980 jyldardyng ayaghynda gomeopatiya jәne shóp medisinasy siyaqty balama medisinanyng taraluyna әkeldi. Sonday-aq, Kashpirovskiy men Chumak siyaqty әrtýrli «emshiler» shyghyp, keng nasihattaldy. KSRO-da ghylym men bilimning bәri bir qalypty jýrip jatqan joq. Kenestik ghylym shynymen de matematika men fizika siyaqty keybir pәnder boyynsha orasan zor tabystargha jetti. KSRO sóz jýzinde emes, is jýzinde yadrolyq jәne gharyshtyq derjavagha ainaldy jәne búny tipti, AQSh ta moyyndady.

Soghan qaramastan, kóptegen ghylymy janalyqtar әkimshilik kidiristerdin, partiyalyq úiymdardyng qarsylyghynyng jәne últtyq kemsitushilikting arqasynda jasaldy. Mysaly, KSRO-da genetikanyng damuyn «lysenkoizm» dep atalatyn aghym tejedi. 1930 jyldary birneshe akademikterding bedeline kózsiz ergendikten kenestik biologiya ghylymgha jat jolgha týsip, naghyz ghylym – genetikany jalghan dep atady. Eshkim mәn bermegen Kenes Odaghynyng Kommunistik partiyasynyng tarihyn bilmeu ghalymnyng enbek jolyn qúrtuy mýmkin edi. Kenestik ghylymnyng ózi dýniyeden mýlde derlik ajyratyldy.

Gumanitarlyq ghylymdar memleketke baghynu arqyly bedelin týsirdi jәne sonymen birge tabighigha qatysty ekinshi dәrejeli dep sanaldy. Tarihty oqytuda әrtýrli týsindiruge jol berilmedi, keybir sәtterdi (mysaly, qughyn-sýrgin) jasyryp tastady. Shet tilderi negizinen nashar oqytyldy. IYdeologiyagha say kelmeytin kóptegen talantty jazushylar men aqyndardyng shygharmashylyghy mektep baghdarlamalarynda eskerilmey qaldy. Sonymen qatar, 1924 jyldan 1956 jylgha deyin mektepter men uniyversiytetterding joghary synyptarynda oqu aqysy birneshe ret engizildi. Demek, mýldem tegin kenestik bilim de bolghan joq.

Kerimsal Júbatqanov,

Qazaq-Orys halyqaralyq uniyversiytetining dosenti, tarih ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz