كسرو 30 جىلد بۇرىن ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتتى. بىراق ول تۋرالى قاتە تۇسىنىكتەر ەل ساناسىنان ءالى دە بولسا جويىلا قويعان جوق. رەسەيدىڭ «لەۆادا» دەيتىن ورتالىعىنىڭ 2000, 2008 جانە 2019 جىلدارى جۇرگىزگەن ساۋالنامالارىنا سايكەس، رەسەيلىكتەر كەڭەستىك كەزەڭدى كوبىرەك اڭسايدى ەكەن. ساۋالناماعا قاتىسقاندار سوڭعى 19 جىلدا كەڭەس وداعىنىڭ قاراپايىم ازاماتتارعا قامقورلىق جاساپ، ولاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن ۇدايى جاقسارتىپ، كسرو حالىقتارىنىڭ دوستىق پەن ءوزارا تۇسىنىستىكتە ءومىر سۇرگەنىن ءجيى ايتاتىن كورىنەدى.

سونىمەن، كسرو-دا شىعارىلعاننىڭ ءبارى ەڭ ساپالى بولعانى راس پا؟ كسرو-دا الەمدەگى ەڭ جاقسى مەديتسينا مەن ءبىلىم بولدى ما؟ مەشىت نەمەسە شىركەۋگە بارۋعا تىيىم سالىندى ما؟ ءبىز وتكەن كەڭەستىك ءداۋىر تۋرالى  ميفتەردى ءسوز ەتتىك.

كەڭەستىك تاۋارلار ەڭ جوعارى ساپالى بولدى ما؟

كەڭەس زامانىن ساعىنىشپەن ەسكە العىشتار ول كەزدە ءبارى ساپالى بولعانىن ءجيى ايتادى. مىسالى، ەڭ ءدامدى بالمۇزداق كسرو-دا بولعانىن ايتادى. مۇمكىن بالمۇزداعى شىنىندا ءدامدى بولعان شىرا، الايدا «اڭىزعا اينالعان كەڭەستىك ساپا» تۋرالى ميف تاريحي زەرتتەۋلەرمەن دالەلدەنبەيدى.

العاش رەت كەڭەس باسشىلىعى ازىق-تۇلىك پەن ونەركاسىپ تاۋارلارىنىڭ ساپاسى ماسەلەسىن 1952 جىلى كوتەردى. سوسىن كومپارتيا ەليتاسى كەڭەس حالقىن بارلىق قاجەتتى زاتتارمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بەسىنشى بەسجىلدىق (1951-1955 جج.) اياسىندا اسسورتيمەنت پەن ونىڭ ساپاسىن جاقسارتۋدى تالاپ ەتىپ، ەلدىمەكەندەرگە ديرەكتيۆالار جىبەردى. بىراق بۇل حالىقتىڭ تۇرمىستىق بۇيىمدارعا (ىدىس-اياقتان كيىمگە دەيىن) سۇرانىسىن تولىق قاناعاتتاندىرۋعا جەتكىلىكسىز بولدى.

ستاندارتتاردىڭ ءوزى جوعارى ساپالى تاۋارلاردى جاپپاي ءوندىرۋدى بىلدىرمەدى. مىسالى، تىگىن ونەركاسىبىندە ءونىمنىڭ 60-تان 70%-عا دەيىنى جاپپاي تۇتىنۋعا ارنالعان كيىمدەر بولدى، ال جاقسارتىلعان جانە جوعارى ساپالى تاۋارلار سايكەسىنشە 30 جانە 10%-دان اسپادى. ولاردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق ساپانى باقىلاۋ دەڭگەيىندە، سونىمەن قاتار وندىرىسكە تارتىلعان جۇمىسشىلاردىڭ بىلىكتىلىگىندە بولدى. بۇل رەتتە اقاۋلى كيىمنىڭ پايىزى، مىسالى، 1963 جىلى 33 پايىزدى قۇرادى. اقاۋلى بىلعارى اياق كيىم – 30%، توڭازىتقىشتار – 25%، تىگىن ماشينالارى – 36%، ماگنيتوفوندار – 66%، ال اليۋميني ىدىستار – 92%. تاماق ونەركاسىبىندە دە بىرقاتار زاڭ بۇزۋشىلىقتار بار ەدى. مىسالى، شۇجىق ونىمدەرىنىڭ، كوگەرگەن پريانيكتەردىڭ، شىرىگەن جانە جاندىكتەرمەن زاقىمدالعان كوكونىستەردىڭ ءدامى مەن ءيىسى بولعانى وتىرىك ەمەس. بۇل دەرەكتەر تەكسەرۋلەر بارىسىندا الىندى، ياعني رەسمي كەڭەستىك ستاتيستيكا بۇل پروبلەمالاردىڭ بار ەكەنىن مويىندادى. كيىمنىڭ ۇلكەن پارتيالارى اقاۋلارمەن شىقتى، كوپتەگەن ونىمدەر گوست ستاندارتتارىنا سايكەس كەلمەدى. 1970 جىلعى اۋقىمدى اۋديت كاسىپورىنداردىڭ تەك 23%-ى بارلىق تالاپتارعا ساي ءونىم شىعاراتىنىن انىقتادى. وسىعان بايلانىستى شىعىس ەۋروپانىڭ سوتسياليستىك ەلدەرىنەن اكەلىنەتىن تاۋارلار: اياق كيىم مەن كيىم، ىدىس-اياق پەن جيھاز وتە تانىمال بولدى.

كەڭەستىك كاسىپورىنداردا ءونىم ساپاسىنا تىكەلەي جاۋاپتىلىق جۇيەسى بولعانىمەن، ونى جاقسارتۋعا ۇيىمداردىڭ وزدەرى دە مۇددەلى بولمادى. سونىمەن قاتار، ەلدە تاۋارلاردىڭ ساپاسىن باقىلايتىن جەتكىلىكتى وكىلەتتىكتەرى بار بىرىڭعاي ۇيلەستىرۋشى ورگان جەتىسپەدى. ال جوسپارلاۋ كوميسسيالارى مەن مەملەكەتتىك ساۋدا ينسپەكتسياسى نەكەمەن كۇرەسۋگە تالپىنعان جوق. كاسىپورىندار مەن ساۋدا ۇيىمدارى اراسىندا قالىپتاسقان قارىم-قاتىناستىڭ جوقتىعى دا اسەر ەتتى.

كسرو-دا مەشىتتەر مەن شىركەۋلەرگە بارۋعا تولىق تىيىم سالىندى ما؟

كەڭەس وكىمەتى كەزىندە مىڭداعان شىركەۋلەر مەن عيباداتحانالار، سونىڭ ىشىندە مادەني ەسكەرتكىشتەر جويىلدى نەمەسە قىزمەت كورسەتۋ توقتاتىلدى. بۇل اسىرەسە 1920-1930 جىلدارعا قاتىستى. 1950-1960 جىلدارى شىركەۋلەردى جابۋمەن بىرگە بولعان دىنگە قارسى ناۋقاندار تۋرالى دا ۇمىتپاڭىز. كەڭەس ەلىنىڭ بۇكىل تاريحىندا مەملەكەتتىك دىنگە قارسى جانە اتەيستىك ناسيحات جۇرگىزىلدى.

دەگەنمەن، كسرو-دا مەشىتتەر مەن شىركەۋلەرگە بارۋعا مۇلدەم تىيىم سالىنعان نەمەسە كەڭەس ازاماتى ءۇشىن اۋىر زارداپتارعا اكەلۋى مۇمكىن دەگەن سەنىم - بۇل جالپى قاتە تۇسىنىك. كسرو كونستيتۋتسياسىنىڭ 52-بابىندا (1977 ج. وزگەرتىلگەن; 1936 جىلعى «ستاليندىك» كونستيتۋتسيادا ول 124-باپ بولدى) ار-وجدان جانە ءدىني سەنىم بوستاندىعى جازىلعان: كسرو ازاماتتارىنىڭ ار-وجدان بوستاندىعىنا، ياعني كەز كەلگەن ءدىندى ۇستانۋ نەمەسە ەشبىر ءدىندى ۇستانباۋىنا، ءدىني كۋلتتەردى ۇستانۋ نەمەسە اتەيستىك ۇگىت جۇرگىزۋ قۇقىعىنا كەپىلدىك بەرىلدى.

ءدىني سەنىمگە بايلانىستى ارازدىق پەن وشپەندىلىك تۋدىرۋعا تىيىم سالىنادى. كسرو-دا مەشىت پەن شىركەۋ مەملەكەتتەن، مەكتەپتەن بولىنگەن. 1977 جىلعى كسرو كونستيتۋتسياسىنىڭ 52-بابى كەڭەستىك كونستيتۋتسيادا كورسەتىلگەن قۇقىقتار مەن بوستاندىقتار كوپ جاعىنان فورمالدى بولعانى انىق، بىراق كسرو-داعى كەيبىر حرامدار مەن شىركەۋلەر زاڭدى تۇردە جۇمىسىن جالعاستىردى. كوكپ جانە كومسومول جارعىلارىندا «ءدىني نەمقۇرايلىلىقپەن» كۇرەسۋ وسى ۇيىمدار مۇشەلەرىنىڭ مىندەتى رەتىندە قاراستىرىلدى.

الايدا، كوممۋنيستەر مەن كومسومولداردان باسقالاردىڭ ءبارى زارداپتارىنان قورىقپاي مەشىتتەر مەن شىركەۋلەرگە بارا الدى. بۇل كسرو-دا ءدىندارلاردىڭ كوپ بولعانىن انىق كورسەتەدى. سونىمەن، 1937 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا، ءدىني قىزمەتكەرلەرگە قارسى قۋعىن-سۇرگىن ەڭ كەڭ تاراعان كەزدە، كسرو حالقىنىڭ جارتىسىنان كوبى وزدەرىن ءدىني كونفەسسيالاردىڭ ءبىرىن ۇستانۋشىلارىمىز دەپ ساناعان. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ مەشىت جانە شىركەۋمەن قارىم-قاتىناسىنداعى ەرەكشە كەزەڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا باستالدى. 1943 جىلى ەلدە ماسكەۋ جانە بۇكىل رەسەي پاتريارحاتى رەسمي تۇردە قايتا جانداندى. سونىمەن بىرگە ءدىن قىزمەتكەرلەرى مايدانعا كومەكتەسۋ ءۇشىن قاراجات جيناپ، فاشيستىك قاۋىپكە قارسى كۇرەسكە شاقىردى.

بارلىق كەڭەس ازاماتتارى تەڭ دارەجەدە جانە جايلى ءومىر ءسۇردى مە؟

كەڭەس وداعى پرولەتارلىق ەل بولىپ جاريالاندى، ال ەڭبەكشى حالىققا قامقورلىق جاساۋ ونىڭ مەملەكەت رەتىندەگى باستى پارىزى دەپ جاريالاندى: «اركىمنەن – قابىلەتىنە قاراي، اركىمگە – مۇقتاجىنا قاراي». بۇل ءبارى بىردەي قولايلى جانە تەڭ جاعدايدا ءومىر ءسۇردى دەگەندى بىلدىرە مە؟

سونىمەن، كسرو-دا باسىمدىق بولىپ سانالاتىن ونەركاسىپ جۇمىسشىلارى مەن باسقا سالالار: كولىك، ساۋدا، عىلىم جانە قىزمەت كورسەتۋ سالالارىندا جۇمىسشىلاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىندە الشاقتىق بولدى. ەلدىڭ ەۋروپالىق بولىگى مەن ورال بويىنىڭ، قالالار مەن ەلدىمەكەندەردىڭ ەڭبەكشىلەرى اراسىندا دا وسىنداي جاعداي بايقالدى. بۇل رەتتە ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى ساندىق كورسەتكىشتەرمەن ولشەندى: نومينالدى جالاقىنىڭ ءوسۋى، تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنىڭ كولەمى جانە حالىق تۇتىناتىن تاۋارلاردى ءوندىرۋ اۋقىمى.

ياعني، ونىڭ تۇرعىندارىنا قانشا قاجەت، قانشا العانى ەمەس، ەڭ الدىمەن ەلدىڭ قانشا ءونىم العانى باعالاندى. كەڭەستىك جالاقى بارلىق قاجەتتى ازىق-تۇلىكتى ساتىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرگەنىنە قاراماستان، ساتىپ الاتىن ەشتەڭە بولمادى. تۇرعىن ءۇيدى ارنايى كووپەراتيۆتەر بەردى، جەر تەلىمدەرى مەن اۆتوكولىكتەر ءۇشىن ۇزاق مەرزىمدى كەزەكتە تۇرۋ كەرەك بولدى، ال بارلىق يمپورتتىق تاۋارلاردى «شىعارۋ» كەرەك بولدى. سوندىقتان كسرو-داعى قاناعاتتاندىرىلماعان سۇرانىس ونىڭ سوعىستان كەيىنگى تاريحىندا تۇراقتى تۇردە ءوستى. قايتا قۇرۋ جىلدارىندا كوپتەگەن كەڭەس ادامدارىنىڭ يگەرىلمەگەن قارجىسى اقىرى ورتەنىپ كەتتى.

اقىسىز بەرىلەتىن پاتەرلەرگە قاتىستى جاعدايدىڭ دا ەكىنشى جاعى بولدى: ءىس جۇزىندە ولار ازاماتتىڭ مەنشىگىنە وتكەن جوق، تەك جارتىلاي زاڭدى جولمەن ساتۋعا نەمەسە ايىرباستاۋعا بولاتىن. بۇل جۇمىسشىلاردىڭ نەگىزىنەن وزدەرى جۇمىس ىستەيتىن جانە ولاردى باسپانامەن قامتاماسىز ەتەتىن كاسىپورىندارعا تاعايىندالۋىنا اكەلدى. تاراتۋ جۇيەسىندە دە ادىلەتسىزدىكتەر كوپ بولدى. باسشىلاردىڭ وتباسى ەكى-ءۇش پاتەرلى بولسا، قاراپايىم قىزمەتكەرلەر ۇزاق جىلدار بويى باسپانا كەزەگىندە تۇرعان.

1948 جىلى عانا ۆتسسپس (بولشەۆيكتەر) ماسكەۋ قالالىق كوميتەتىنىڭ مۋنيتسيپالدىق ءبولىمى جۇمىسشىلاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعدايلارى تۋرالى 7 مىڭنان استام شاعىمدارىن قارادى. ولاردىڭ ايتارلىقتاي بولىگى ادىلەتسىز بولۋگە قاتىستى. كولحوزشىلاردىڭ جاعدايى تۋرالى ماسەلەنى دە نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى، كەڭەس وداعى تاريحىنىڭ كوپ بولىگىندە ولاردىڭ تولقۇجاتتارى بولماعان. جالعىز ەرەكشەلىك شەكارالىق اۋداندار مەن ءىرى قالالارعا جاقىن اۋدانداردىڭ تۇرعىندارى بولدى.

شىندىعىندا، اۋىل ادامدارىندا ءجۇرىپ-تۇرۋ ەركىندىگى بولماعان. ايماعىڭىزدان شىعۋ ءۇشىن ۋاقىتشا تولقۇجات الۋ كەرەك بولدى. ءبىز ميلليونداعان كەڭەس ادامدارى تۋرالى ايتىپ وتىرمىز: 1970 جىلى كسرو-دا اۋىل حالقى شامامەن 105 730 000 ادامدى قۇرادى (ولاردىڭ بارلىعى كولحوزشى بولعان جوق). ولار تولقۇجاتتاردى 1976 جىلى عانا الا باستادى.

كەڭەس وداعى گەندەرلىك جانە ۇلتتىق الاۋىزدىقتى جەڭدى مە؟

كوپتەگەن ادامدار كسرو-دا بارلىق حالىقتار دوستىقتا ءومىر ءسۇردى، ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ مۇمكىندىكتەرى، قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى تەڭ بولدى دەپ سانايدى. بىراق، ءىس جۇزىندە ءبارى الدەقايدا كۇردەلى بولدى. ايەلدىڭ سۇراعىنان باستايىق. ءبىر جاعىنان، بولشەۆيكتىك رەۆوليۋتسيا ايەلدەردى ازات ەتۋ جانە ولاردىڭ قۇقىقتارىن ەرلەرمەن تەڭەستىرۋ مىندەتتەرىنىڭ ءبىرىن قويدى. اتاقتى كوممۋنيست الەكساندرا كوللونتايدىڭ كوزقاراستارى بويىنشا، 1960 جىلدارداعى باتىستىق فەمينيستىك قوزعالىستان كوپ جاعىنان الدا بولدى دەپ سانالدى.

مىسالعا ايەل ەندى ءۇي شارۋاسىنداعى ايەل بولماعان، ءبىلىم الۋعا، جۇمىسقا ورنالاسۋعا قۇقىلى جانە ەركىن جىنىستىق ءومىر سۇرە الاتىن «جاڭا ءومىر سالتى» يدەياسى جاتادى. بۇل يدەيالاردى جۇزەگە اسىرۋ 1920 جىلدارى باستالدى. الايدا رەۆوليۋتسيالىق قىزۋ تەز باسىلىپ، ودان كەيىن ءستاليننىڭ «جاڭعاقتاردى بۇراۋ» كەزەڭى باستالدى. جوعارىدا ايتىلعانداي، ايەلدەر بوستاندىقتارىنىڭ ايتارلىقتاي بولىگىن جوعالتتى - تۇسىك جاساتۋ جانە كەدەرگىسىز اجىراسۋ ت.ب.

ستاليننەن كەيىنگى داۋىردەگى كەڭەس ايەلدەرىنىڭ ەمانسيپاتسيالانۋى دا بۇرمالانۋلارعا سەبەپ بولدى. ءبىر جاعىنان، كەڭەس مەملەكەتى ايەلدەردىڭ ءوز قالاۋىنشا ءوزىن-ءوزى بەلسەندىرۋىنە جاعداي جاسادى. ەلىمىزدە بالاباقشالار، اسحانالار مەن كىر جۋاتىن ورىندار اشىلدى، تۇرمىستىق تەحنيكانى پايدالانۋ ناسيحاتتالدى. مۇنىڭ ءبارى ايەلدەردى كوپ ۋاقىتتى قاجەت ەتەتىن ءۇي شارۋاسىنان بوساتۋى كەرەك ەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ايەلدەر وندىرىستە، عىلىمدا، مادەنيەتتە جانە سپورتتا ماڭىزدى ورىنعا يە بولدى.

دەگەنمەن، بۇل تەڭسىزدىك ماسەلەسىن ءبىرشاما ۋشىقتىردى، ويتكەنى ەكى ەسە اۋىرتپالىق بولدى: كوبىنەسە جۇمىس كۇنىنەن كەيىن ايەل ۇيدە «ەكىنشى اۋىسىمدا» جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر بولدى. قوعام بۇل جاعدايدى قابىلدادى جانە مۇنى «ماسكەۋ كوز جاسقا سەنبەيدى» فيلمىندەگى فرازا ايقىن كورسەتەدى: قورعاۋ جانە شەشىم قابىلداۋ - ەر ادامنىڭ مىندەتى، بۇل جاقسى. ءسىز ايەلدى كىر جۋعانى نەمەسە كەشكى اس دايىنداعانى ءۇشىن ماقتامايسىز. كسرو-دا دا ۇلتتىق ماسەلە ارقاشان وتكىر بولدى.

رەسمي پارتيالىق جەلى ينتەرناتسيوناليزمنىڭ سالتانات قۇرعانىن جانە ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردىڭ جويىلعانىن جاريالادى، بىراق ەسكى ءىز قالدىردى. سوناۋ 1960 جىلدارى كگب ارقىلى ۇكىمەتكە ۇلتتىق وپپوزيتسيانىڭ ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردا قالعانى تۋرالى حابارلامالار جىبەرىلدى. ال ءازىربايجان، ارمەنيا جانە گرۋزيا رەسپۋبليكالارىنىڭ كونستيتۋتسيالارى قابىلدانعان كەزدە ولاردان ۇلتتىق تىلدەر تۋرالى ەرەجەلەر الىنىپ تاستالىپ، حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. كەڭەستىك انتيسەميتيزم تۋرالى بولەك ايتۋ كەرەك.

بۇل جەردە ماسەلە تۇتاس حالىقتار جەر اۋدارىلىپ، فاشيستەرگە كومەكتەسىپ، ولاردىڭ شاعىن وتانىمەن بايلانىسىن ۇزگەنى ءۇشىن ايىپتالعان ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىندە عانا ەمەس. ودان كەيىن كسرو-نىڭ شالعاي ايماقتارىنا ەۆرەيلەر، قىرىم تاتارلارى، قاراشايلار، ينگۋشتار، شەشەندەر، قالماقتار جانە باسقا حالىقتاردىڭ وكىلدەرى جىبەرىلىپ، شەكارالاس وبلىستاردان كورەيلەر، فيندەر، پولياكتار قۋىلدى. 1960-1980 جىلدارى كسرو-نىڭ بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ ماتەماتيكا فاكۋلتەتتەرىندە ەۆرەيلەردى قابىلداۋعا، اسپيرانتۋراعا جانە جۇمىس ىستەۋگە اشىق تۇردە تىيىم سالىندى. مىسالى، ۇمىتكەرلەردەن شەشىلمەيتىن ماسەلەنى شەشۋدى سۇراۋعا مۇمكىندىك بولمادى.

كەڭەس داۋىرىندە الەمدەگى ەڭ جاقسى مەديتسينا مەن ءبىلىم بولدى ما؟

كسرو-نى ەسكە تۇسىرە وتىرىپ، كوپشىلىك الەمدەگى ەڭ جاقسى مەديتسينا مەن ءبىلىم تۋرالى ايتادى، ونىڭ ۇستىنە ولار تەگىن بولدى دەيدى. بىراق بۇل نەگىزسىز تۇجىرىم. كەڭەس مەديتسيناسى كوپتەگەن جەتىستىكتەرگە جەتتى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىن جەدەلدەتىپ وقىتۋ مەن گيگيەنا مەن ۆاكتسيناتسيانى ناسيحاتتاۋدىڭ ارقاسىندا شەشەك، تىرىسقاق، پوليوميەليت، سۇزەك، ديفتەريا ىندەتتەرىمەن ءساتتى كۇرەسۋگە مۇمكىندىك تۋدى. بۇل ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىن ەكى ەسەگە ارتتىرۋعا جانە بالالار ءولىمىن ايتارلىقتاي ازايتۋعا مۇمكىندىك بەردى. بىراق پروبلەمالار دا بولدى.

1950-ءشى جىلدارى كەڭەس وداعى جان باسىنا شاققانداعى دارىگەرلەردىڭ سانى بويىنشا الەمدە جەتەكشى ورىنعا يە بولدى، بىراق بۇل ولاردىڭ تومەن بىلىكتىلىگىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزىلدى. جابدىق مورالدىق تۇرعىدان ەسكىرگەن، ال جاڭا سەرپىندى تەحنولوگيالار مەن ەمدەۋ ادىستەرىن جاساۋ وقشاۋلانعان جاعدايلار بولدى. 1970-ءشى جىلداردىڭ وزىندە-اق، كەڭەس مەديتسيناسى بۇكىل دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنىڭ يكەمسىزدىگىنەن تەحنيكالىق جاعىنان باتىستىق مەديتسينادان ارتتا قالا باستادى. مىسالى، 1980 جىلدارى ستاتسيونارلاردا شىنى شپريتستەر مەن كوپ رەت قولدانىلاتىن ينەلەر ءالى دە قولدانىلعان.

دارىلەردىڭ باسىم بولىگى شەتەلدەن، نەگىزىنەن فرانتسيادان جانە باسقا دا باتىس ەۋروپا ەلدەرىنەن اكەلىندى. قاراپايىم پرەپاراتتار ارزان بولدى، بىراق از تارالعان دارىلەردى «ساتىپ الۋ» كەرەك بولدى. ءدال كەڭەستىك جىلدار كەزىندە ۋۆچ تەراپياسى سياقتى تيىمدىلىگى دالەلدەنبەگەن ەمدەۋ ادىستەرى، سونداي-اق، ۆەگەتاتيۆتىك-تامىرلىق ديستونيا سياقتى جوق دياگنوزدار تارادى. دارىگەرلەردىڭ جۇمىسىنا تولەنەتىن اقى تومەن بولدى جانە ولاردىڭ جۇمىسىنىڭ ساپاسىنا جانە ناۋقاستاردىڭ سانىنا بايلانىستى بولمادى. مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ پاتسيەنتتەرگە دەگەن دورەكى كوزقاراسىنىڭ سەبەبى دە وسى بولسا كەرەك. دارىگەرلەردىڭ كوپشىلىگى ءبىلىمىن تەرەڭدەتۋگە تىرىسپادى، ال ەمحانالاردىڭ قىزمەتى ناۋقاسقا ەڭبەككە جارامسىزدىق پاراعىن بەرۋ نەمەسە بەرمەۋ ماسەلەسىن شەشۋمەن شەكتەلدى. مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىندا دا سىبايلاس جەمقورلىق ءورشىپ كەتتى. ەمدەۋگە دەيىن نەمەسە ەمدەلۋدەن كەيىن دارىگەرگە ءبىر قوراپ شوكولاد نەمەسە ءبىر بوتەلكە كونياك الىپ بارۋ ادەتتەگىدەي قابىلدانعان.

بۇل «ءداستۇر» كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. بۇل مەديتسينالىق وقۋ ورىندارىنا ءتۇسۋ كەزىندەگى جاسىرىن جانە سىبايلاس جەمقورلىقتى دا قامتيدى. مۇنىڭ ءبارى 1980 جىلداردىڭ اياعىندا گومەوپاتيا جانە ءشوپ مەديتسيناسى سياقتى بالاما مەديتسينانىڭ تارالۋىنا اكەلدى. سونداي-اق، كاشپيروۆسكي مەن چۋماك سياقتى ءارتۇرلى «ەمشىلەر» شىعىپ، كەڭ ناسيحاتتالدى. كسرو-دا عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ءبارى ءبىر قالىپتى ءجۇرىپ جاتقان جوق. كەڭەستىك عىلىم شىنىمەن دە ماتەماتيكا مەن فيزيكا سياقتى كەيبىر پاندەر بويىنشا وراسان زور تابىستارعا جەتتى. كسرو ءسوز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە يادرولىق جانە عارىشتىق دەرجاۆاعا اينالدى جانە بۇنى ءتىپتى، اقش تا مويىندادى.

سوعان قاراماستان، كوپتەگەن عىلىمي جاڭالىقتار اكىمشىلىك كىدىرىستەردىڭ، پارتيالىق ۇيىمداردىڭ قارسىلىعىنىڭ جانە ۇلتتىق كەمسىتۋشىلىكتىڭ ارقاسىندا جاسالدى. مىسالى، كسرو-دا گەنەتيكانىڭ دامۋىن «لىسەنكويزم» دەپ اتالاتىن اعىم تەجەدى. 1930 جىلدارى بىرنەشە اكادەميكتەردىڭ بەدەلىنە كوزسىز ەرگەندىكتەن كەڭەستىك بيولوگيا عىلىمعا جات جولعا ءتۇسىپ، ناعىز عىلىم – گەنەتيكانى جالعان دەپ اتادى. ەشكىم ءمان بەرمەگەن كەڭەس وداعىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ تاريحىن بىلمەۋ عالىمنىڭ ەڭبەك جولىن قۇرتۋى مۇمكىن ەدى. كەڭەستىك عىلىمنىڭ ءوزى دۇنيەدەن مۇلدە دەرلىك اجىراتىلدى.

گۋمانيتارلىق عىلىمدار مەملەكەتكە باعىنۋ ارقىلى بەدەلىن ءتۇسىردى جانە سونىمەن بىرگە تابيعيعا قاتىستى ەكىنشى دارەجەلى دەپ سانالدى. تاريحتى وقىتۋدا ءارتۇرلى تۇسىندىرۋگە جول بەرىلمەدى، كەيبىر ساتتەردى (مىسالى، قۋعىن-سۇرگىن) جاسىرىپ تاستادى. شەت تىلدەرى نەگىزىنەن ناشار وقىتىلدى. يدەولوگياعا ساي كەلمەيتىن كوپتەگەن تالانتتى جازۋشىلار مەن اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعى مەكتەپ باعدارلامالارىندا ەسكەرىلمەي قالدى. سونىمەن قاتار، 1924 جىلدان 1956 جىلعا دەيىن مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ جوعارى سىنىپتارىندا وقۋ اقىسى بىرنەشە رەت ەنگىزىلدى. دەمەك، مۇلدەم تەگىن كەڭەستىك ءبىلىم دە بولعان جوق.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

قازاق-ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz