Núrsan Álimbay, QR Ortalyq muzeyding diyrektory:
– Siz Qazaqstandaghy eng iri muzeydi basqaryp otyrsyz. Maman retinde Qazaqstandaghy muzeylerding qazirgi júmysyna óz tarapynyzdan qanday bagha berer ediniz?
– Qazaqstandaghy muzeylerding qazirgi jay-kýiin halyqaralyq standart túrghysynan baghamdar bolsaq, onda, әriyne, biz basqalardan kóp artta qalyp qoydyq. Muzeyding materialdyq-tehnikalyq bazasy  da, kadrlardyng potensialy  da, ghylymiy-zertteu júmystarynyng úiymdastyryluy da bizding elimizde әzirge kenje qalyp túr. Songhysy tipti joqtyng qasy. Sonday-aq eng ózekti degen mәselelerding biri – muzeylerdegi qúndylyqtardyng saqtaluy. Osy tústa da, ókinishke qaray, bizding halimiz quanarlyqtay emes. Muzeydegi eng bir mәn bererlik qajettilik  muzey qúndylyqtaryn saqtaudyng qazirgi zamangha say ozyq tehnologiyasyn qoldanu bolyp otyr. Ókinishke qaray, zamanaui  tehnologiyalargha qol jetkize almay otyrmyz.
– Ortalyq muzey 2005 jyldary ghylymiy-zertteu ortalyghy mәrtebesine ie bolghan edi. Osy 4-5 jyl kóleminde muzeyde naqty qanday zertteuler jýzege asyrylyp, nendey ister atqaryldy?

Núrsan Álimbay, QR Ortalyq muzeyding diyrektory:
– Siz Qazaqstandaghy eng iri muzeydi basqaryp otyrsyz. Maman retinde Qazaqstandaghy muzeylerding qazirgi júmysyna óz tarapynyzdan qanday bagha berer ediniz?
– Qazaqstandaghy muzeylerding qazirgi jay-kýiin halyqaralyq standart túrghysynan baghamdar bolsaq, onda, әriyne, biz basqalardan kóp artta qalyp qoydyq. Muzeyding materialdyq-tehnikalyq bazasy  da, kadrlardyng potensialy  da, ghylymiy-zertteu júmystarynyng úiymdastyryluy da bizding elimizde әzirge kenje qalyp túr. Songhysy tipti joqtyng qasy. Sonday-aq eng ózekti degen mәselelerding biri – muzeylerdegi qúndylyqtardyng saqtaluy. Osy tústa da, ókinishke qaray, bizding halimiz quanarlyqtay emes. Muzeydegi eng bir mәn bererlik qajettilik  muzey qúndylyqtaryn saqtaudyng qazirgi zamangha say ozyq tehnologiyasyn qoldanu bolyp otyr. Ókinishke qaray, zamanaui  tehnologiyalargha qol jetkize almay otyrmyz.
– Ortalyq muzey 2005 jyldary ghylymiy-zertteu ortalyghy mәrtebesine ie bolghan edi. Osy 4-5 jyl kóleminde muzeyde naqty qanday zertteuler jýzege asyrylyp, nendey ister atqaryldy?
– Áriyne, auyzdy qu shóppen sýrtuge bolmas, muzeyde ilgerileushilik te joq emes. Songhy 5-6 jylda muzeyde   ýlken-ýlken keleli qúrylymdyq ózgerister boldy. Yaghny arheologiya, etnologiya, derektanu, qoljazba sekildi jana ghylymy bólimder ashyldy. Atalghan bólimderding barlyghy derlik bizding muzeydi halyqaralyq dengeyge jetkizu maqsatynda keleli júmystar atqaryp jatyr. Taghy bir aita keterlik sony kórinis, muzeyde qazir irgeli zertteuler qolgha alyndy jәne ghylymy qyzmetkerlerdi dayarlau nәtiyjesinde alty ghylym kandidaty dissertasiya qorghady. Osynyng ózi olardyng joghary biliktiligin  dәleldeydi. Sonday-aq biz – «Mәdeny múra» últtyq strategiyalyq jobasynyng belsendi qatysushylarynyng birimiz.
– «Mәdeny múra» demekshi, osy baghdarlama, jalpy, qazaq mәdeniyeti ýshin qanshalyqty nәtiyjeli boluda?
– Áriyne, «Mәdeny múra», sóz joq, qazaq mәdeniyetine ýlken serpin berdi. Baghdarlama ayasynda kóptegen sharalar iske asty. Biraq endi baghdarlamanyng belgilengen uaqyty bitti eken dep osy uaqytqa deyingi jetken jetistikke toqmeyilsip, toqtap qalugha bolmaydy. Óitkeni Germaniya, Fransiya siyaqty  elderdi aitpaghanda, Reseyding memlekettik muzeyi – kirseng shyqqysyz. Resey memlekettik muzeyi ghylymiy-zertteu ortalyghy retinde elding ruhany baylyghyn pash etetin tom-tom kitaptar shygharyp otyr. Al búl elderde bizdegi sekildi «Mәdenie múra» jobasy joq. Óitkeni olar ýshin mәdeniyetti damytu, terendete zertteu, qorlaryn tolyqtyru basqa da sharalar – ýirenshikti is, kýndelikti ómirlerining bólshegi tәrizdi. Jalpy, mәdeniyet, teatr, kino, muzey salasyndaghy atqarylar sharalardy attandap aighaylamay-aq,  qalypty is retinde jýrgizu kerek. Sebebi  balabaqsha, mektep, joghary oqu oryndary, teatr, muzey basqa da mekemeler – qoghamnyng institusionaldyq qúrylymdarynyng beldi  elementteri. Qoghamdy algha sýireytin kýsh te osylargha týsedi.  
– Órkeniyetti memleketterding keybiri muzey arqyly әlemge әigili. Al bizde Qazaqstannyng tarihyn әlemge tanytatyn qúndylyq bar ma? Bolsa, onyng qúny qansha?
– Rasynda da,  muzey últtyq mәdeniyetting kirer esigi, qara shanyraghy ispetti. Muzeyding bosaghasynan attaghan qarapayym adamnan bastap,  lauazymdy túlghalar bolsyn, memleket basshylary nemese sheteldik qonaqtar osy jerden bizding mәdeniyetimiz jóninde týsinik alady. Muzey tek qúndylyqtar saqtaytyn qoyma nemese sol qúndylyqtardy kórsetetin kórme ghana emes. Eng aldymen, muzey – últtyq ghylymiy-zertteu mekemesi.  Sebebi múnda atqarylatyn júmystardyng deni – ghylymiy-zertteu enbekterining týrli kórinisteri. Mysaly, muzeyge bir zat keldi delik, ony esepke alamyz, kameralyq óndeuden ótkizemiz, tegin tektep, joghyn joqtap, etnikalyq parqyn aighaqtaymyz, osynyng bәri atribusiya dep atalady. Odan keyin  jәdigerding pasporty jasalyp, taqyryptyq katalogtaudan ótedi. Mine, naghyz ghylym – osy. Zerttep, zerdelengen júmystar  kitap týrinde kópshilikke úsynylady. Tariyh, etnografiya, mәdeniyettanu, әleumettanu, әleumettik antropologiya ghylymdary boyynsha, eng tanymal әlemdik  dengeydegi kórnekti ghalymdar Roman Marinovskiy, Viktor Terner, Klod Liyvestroz t.b. – búlardyng barlyghy muzeyding qyzmetkerleri. Álemdik mәdeniyetke sýbeli enbekteri men  mәngi ólmes ghylymy tuyndylaryn qaldyrghan ghalymdar muzeyding qabyrghasynan shyqqan. Órkeniyetti elderde muzeyge, mәdeniyetke degen jalpyhalyqtyq mahabbat erekshe.  Sondyqtan biz qazaq mәdeniyetin әlemge tanytpas búryn, aldymen óz elimizde mәdeniyetke, ruhany qúndylyqtargha degen qúrmet pen bilimdi jogharlatyp, ghylymy negizderge sýienip, jiti zerttegenimiz jón. Eger barymyzdy baghalay bilsek, bizde basqagha tanytarlyq baylyghymyz jeterlik. Ruhany baylyqqa bagha jetpeydi.
– Álginde bir sózinizde «muzey tek jәdigerlerding kórmesi ghana emes» dep qaldynyz. Al Qazaqstan  muzeylerindegi  jәdigerlerding kópshiligi tek kóshirme desedi. Tipti «Altyn adam» sekildi baghaly eksponattyn  týpnúsqasynyng qayda ekenin bile bermeymiz…
– Búl  – ýlken ghylymy problema. Muzey ózine tәn tabighy funksiyasyn atqaru ýshin, eng aldymen, mәdeny qúndylyqtardyng týpnúsqasyn ózinde saqtauy qajet. Alayda kóshirme de kerek. Aytalyq  býlingen jәdigerlerdi, joyylyp ketu qaupi bar qúndylyqtardy zerttep, onyng ghylymy kóshirmesi jasalyp, rekonstruksiyalanady. Alayda kóshirmeler kóbeyse, muzeyding bedeline núqsan keledi. Óitkeni shetelden kelgen qonaqtar kóshirmege emes, birden  týpnúsqagha nazar audarady. Taghy bir eskere keterlik jayt, ata-babalarymyz kóshpeli  ómir saltyn keshkendikten, bizde zattyq aighaqtar kóp saqtalmaghan. Múnyng sebebi aitpasa da týsinikti. Sondyqtan biz әr kezenge qatysty ekspozisiyalyq keshen jasaqtaghan kezde sahnalyq tәsildi qoldanamyz. Mysaly, biyler sotyn alsaq, ekspoziyasiyada biyler zamanynyn  býtindey ýderisin kórsetuge tyrysamyz. Ekspoziyasiyada arnayy diagramma jasalyp, halyqqa sol tústaghy túrmys-tirshilik, mәdeniyet, adamdar  bolmysy turaly  tolyqqandy týsinik beru ýshin úsynylady. Bizding etnografiyalyq zalda qazaq ómirin beyneleytin órmek toqyp otyrghan әieldin, qyran ústaghan býrkitshi aqsaqaldyn, mor dep atalatyn kiyiz ýy jasaytyn sheberhananyng ekspozisiyalary qoyylghan. Búl – mine, jogharyda aitylghan sahnalyq tәsilmen jasalghan ghylymy júmystar. Óitkeni әrbir ekspozisiyanyng ar jaghynda ýlken ghylym jatady.
– Muzey qoryn tolyqtyru jaghy qalay jolgha qoyylghan? Kolleksiyalardy qoldan satyp alasyzdar ma?
– Osy súraq bizding eng osal, jandy jerimizge tiyip túr. Muzey – tiri aghza. Al tiri aghzagha qorek kerek. Muzeyding negizgi qoregi – kolleksiyasy. Kolleksiyany tolyqtyrudyng eki joly bar: birinshisi –  ekspedisiya, ekinshisi – satyp alu. Ókinishke qaray, kolleksiyany jinaudyng osy eki joly da memleket tarapynan aqsha bólinbegendikten iske aspay otyr. Óz basym qansha mәrte ministrlikting budjet komissiyasy aldyna osy mәseleni qoyyp, qordy tolyqtyrudyng manyzyn aityp, qarjy bólgizuge  nandyra da almadym, kóndire de almadym. Óitkeni búl mәselege komissiya mýsheleri qarjygerding kózimen ghana qaraydy. Men sol komissiyanyng otyrysynda bizge kóneden jetken týime, alqa, ónirjiyek sekildi zergerlik búiymdardy satyp alugha aqsha súradym. «Maghan on bilezik alyp kelip úsynsa, men onyng onyn da satyp aluym kerek», – dedim. Sonda maghan bir «jaryqtyq» – «búiymdardyng qymbatyn qaytesiz,  arzanyn satyp almaysyz ba» dese, ekinshi bireui – «on bilezikting ekeuin alsa jetpey me» dep qoyady. Qor degendi, muzeyding qúrylymyn týsinbeytin osyndaylargha ne deysin? Olargha eger myng kilem bolsa, solardyng mynynyng da muzeyde saqtalu kerektigin týsindirip kór. Meni qynjyltatyny, tek qarjygerler ghana emes, mәdeniyettimin, ghalymmyn dep keude soghatyndardyng ózderi ruhany qúndylyqtyng qúnyn bilmeydi. Qazirgi ótpeli zamannyng ereksheligin aighaqtaytyn qúbylys pa, qazirgi dәuirding «qasiyeti» me, әiteuir qúndylyqqa degen qúrmet bolmay otyr. Qazirgi zaman adamdarynyng bәri, meninshe, әri-sәri sekildi. Tek ózderining bas paydasyn, qaltasyn, qúlqynyn oilaghan zaman boldy. Al endi maqtanugha kelgende aldymyzgha jan salmaymyz. Eger enjarlyq pen bos sózden jarys óter bolsa, birinshi oryndy eshkimge bermeytin shygharmyz. IYә, qazaq degen – keremet daryndy halyq, biraq osy darynymyz synarjaq menmendikting shanynyng astynda qalyp qala beredi. Sondyqtan qoghamdyq qatynastar jýiesi dúrys qalyptasyp, bәri rettelui kerek.
– Sizdinshe, halyqtyng muzeyge degen mahabbatyn, mәdeniyetke, últtyq qúndylyqtargha degen qúrmetin arttyru ýshin naqty qanday sharalar qolgha alynuy tiyis?
– Negizi, últqa degen sýiispenshilik otbasyndaghy tәrbiyeden bastau aluy kerek. Odan keyin balabaqsha, mektep, joghary bilim ordalarynda da balagha jastayynan jaqsy bilim, ónegeli tәrbie berui shart. Mening júbayym balabaqshany basqarady, alatyn jalaqysy – 29 myng tenge. Qoghamgha eng qajetti ruhany óndiristi basqaryp otyryp, enbekaqysynyng osynshama tómen bolghany әdilettilik pe? Balabaqshada bala eng alghash túlghalyq әleumettendiruden ótetini belgili. Al sonshalyqty jauapkershiligi mol júmysty atqaratyn tәrbiyeshilerding alatyny – 14 myng tenge. Múnday jalaqygha qanday jóni týzu adam qyzmet etkisi keledi? Áriyne, kezdeysoq adamdar barady. Qaghylghan-soghylghandardyng tәrbiyesin kórip otyrghan úrpaq qaydan mandidy? Biz – iske emes, sózge ghana shebermiz. Ýnemi abstraksiyamen jýremiz. Mysaly,  tildi damytu kerek dep aighaygha basqanymyzgha qansha uaqyt boldy, nәtiyje joq. Meninshe, til dep myng jerden aighaylap, on jerden konferensiya ótkizgenmen týk shyqpaydy. Tilding institusionaldyq qúrylymyn ózgertpey, infraqúrylymyn dúrys jolgha qoymay, jýz jerden dóngelek ýstel ótkiz, oibayla, jerdi toqpaqta, bәribir ónbeydi. Aldymen tilge jaghday jasaluy kerek. Ózimizding ne nәrsege selqos qaraytyndyghymyzdan orystildi Qanaghat Jýkeshevting «qazaq tili týkke túrmaydy» degenin estuge mәjbýr bolmadyq pa? Ol ózin kórsetip qalmaq oimen tilimizdi balaghattady. Men onymen esh kelispeymin. Qazaq tilining mýmkinshiligi mol, bay til. Biraq ózimizding kinәmizden osyndaylargha auzyna kelgenin aitugha  mýmkinshilik berip otyrmyz.
– Songhy uaqytta kóptegen ghalymdarymyz, keybir azamattar qazaqtyng últtyq brendin qalyptastyru turaly jii sóz qozghap jýr. Biri – últtyq brend bolugha qymyz, qyran, túlpar  layyq dese, endi biri – dombyra deydi. Sizding osy mәselege kózqarasynyzdy bilsek…
– Meninshe, qymyz da, dombyra da, eng aldymen, ózimizge kerek. Al qazaqtyng brendi tereng ghylym, bilikti ghalym jәne tútastay mәdeniyetimiz bolghany jón. Qymyz, dombyra, túlpar degenderding bәri – tútas mәdeniyetting ilkimdi bólshekteri ghana. Búlarmen әlemge tanylamyz degen – qaradýrsindeu úghym. Kez kelgen qazaq azamaty bilimdi, birneshe tildi jetik mengergen óz salasynyng bilikti mamany bolsa, sonda ghana biz әlemge tanyla alamyz. Mysaly, japondardyng kópshiligi keminde ýsh-tórt  til biledi, kez kelgen nemis eki-ýsh tilde erkin sóilep, sauatty jazady. Sondyqtan biz de orys tilin syrtqa teppeuimiz kerek.  Áriyne, basym til ózimizding qazaq tili boluy kerek. Sonda ghana ózimizdi basqagha moyyndata alamyz. Qazir bizding elimizge syrttan kelushiler qazaqtardy ótirik maqtap, aramyzgha enip jatyr. Olardyng kókeylerin tesken – bizding baylyghymyz. aram pighyldaryn jýzege asyru ýshin qazaqtyng súlularyna da kóz saldy. Sondyqtan biz aldymen óz elimizdegi barymyzdy saqtaugha mýddeli boluymyz shart. Tútastay últ brend boluy tiyis. Sonday-aq biyl 110 jyldyghy tipti atalyp ótpegen myqty qazaq ghalymy  Qanysh Sәtpaev – bizding brendimiz. Ol – qazaq ghylymyn ýlken beleske kóterip,  alghash metologeniyalyq karta jasaghan adam. Sonday-aq Asqar Júmadildaev sekildi azamattarymyz ózining erekshe darynymen әlemdi tәnti etken. Taghy bir eskermeuge bolmaytyn qúndylyghymyz – qazaq foliklory. Bizding auyz әdebiyetimizdegidey baylyq neken-sayaq. Al qymyzdy Parijge aparyp qansha aiqaylasang da, brend jasay almaysyn.
–  Muzeyde gidteriniz qansha tilde qyzmet kórsetedi?
– Bizding muzeyde negizgi óndiristik til – qazaq tili. Gidter ýsh tilde qyzmet kórsetedi. Keyde manyzdy delegasiyalar kelgende sayahatty ózim jýrgizemin. Meninshe, әr basshy, eng aldymen, óz salasyn jaqsy bilui kerek. Men de ýsh tilde – qazaq, orys, aghylshyn tilderinde erkin sóilep, sauatty jazamyn.
– Shetelge shyqqanda Qazaqstannan qanday búiymdardy úyalmay ala barugha bolady?
– Bizde onday búiymdar kóp. Aytalyq, týrli zergerlik búiymdar. Bizding sheberlerimizding qolynan shyqqan zergerlik búiymdar estetikalyq jaghynan da, tehnologiyalyq sapasy jaghynan da eshkimning búiymdarynan kem týspeydi. Búl zattarda bizding últtyq bolmysymyz jatyr. Ózim biletin qazaqtyn  Estay, Bashar, Núrlan sekildi  azamattarynyn  jaghdaylary shetelding sheberlerinen tómen bolghanymen, olar ghajap tuyndylar tudyryp otyr.

Alashqa aitar Datym!
Qazir mening qolymda XVII-XIX ghasyrlardan jetken 150 qoljazba kitap bar. Olardyng qúndylyghyna bagha jetpeydi. Búl kitaptardyng esh jerde balamalary joq.  Men ózim osynday qoljazba kitaptardyng kolleksiyasyn jinaymyn. Jeke kitaphanam da bar. Siyrek kezdesetin kitaptardy jinaytyn bolghandyqtan, maghan kóptegen adamdar osynday qúndy dýniyelerdi  «satyp al» dep alyp keledi. Men olardyng qoldaryna qolhat jazyp berip, kitaptaryn alyp qalamyn. Mine, ýsh jyldan beri osy kitaptardyng Qazaqstannyng kitaphanalarynda, múrajaylarynda saqtaluy qajet ekenin joghary jaqtaghylargha týsindire almay kelemin. Ózim biraz aqsha jinap qolym jetken kitaptardy satyp aldym. Óitkeni múnday qúndylyqtardy der kezinde almasaq, shekara asyp ketedi. Mamandardyng aituynsha, Qazaqstan men Orta Aziya elderining tarihynan syr shertetin kitaptardaghy parsy tilinde jazylghan ertegi, anyz-әngimelerdi, hikayalardy zertteu – bolashaq úrpaq ýshin kerek әri qor ýshin ýlken qazyna.  Osy kitaptardy qansha ret ózimmen kóterip baryp, basshylargha kórsetkenimmen de nәtiyje bolmay túr. Memleket tarapynan qayyr bolmaghandyqtan, qazaqtyng kәsipker jigitterining arasynan janashyr izdestirudemin. Óitkeni qazirgi bizding qor jinaudaghy jaghdayymyz tesik qalta sekildi, qolymyzdaghy bar dýniyening qashan, qay jerde qalyp qoyatynyn bilmeymiz.

Sóz arasynda

Muzeydi qazaq tiline audarghansyp, múrajay dep ataugha kelispeymin. Muzey grekting «muza» degen sózinen shyqqan. Ózi toghyz muza bar ghoy. Olardyng barlyghy – mәdeniyettin, әdebiyettin, ónerdin, ghylymnyng qamqorshylary. Búl – qúdaydyng qúrmetine ghana qoyylghan atau emes, ruhany kategoriya, әleumettik institut dengeyindegi úghym. Eshbir elde muzeydi dәl bizdegidey audarghan joq. Sondyqtan, qazaq aitpaqshy, esebay-qospaqtyqqa salynyp, qymyzbasty  patriottyqpen qazaq tilin qorlaugha bolmaydy.  Sóz arasynda aita keteyin, maghan salsa, SSSR-di KSRO dep emes, dәl SSSR dep qaldyrar edim. Óitkeni búl kategoriya retinde qalyptasqan. Sondyqtan osy sekildi úghymdar ótken tarihy kezendi beyneleydi. Osy mәselege biz tek tildik túrghydan qaraymyz. Búl – meninshe, qatelik, bizding kóp nәrsening bayybyna bara bermeytinimizding bir kórinisi.

Súhbattasqan Aynúr Senbaeva
«Alash ainasy» gazeti 16 Mamyr 2009 jyl