نۇرسان ءالىمباي، قر ورتالىق مۋزەيدىڭ ديرەكتورى:
– ءسىز قازاقستانداعى ەڭ ءىرى مۋزەيدى باسقارىپ وتىرسىز. مامان رەتىندە قازاقستانداعى مۋزەيلەردىڭ قازىرگى جۇمىسىنا ءوز تاراپىڭىزدان قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
– قازاقستانداعى مۋزەيلەردىڭ قازىرگى جاي-كۇيىن حالىقارالىق ستاندارت تۇرعىسىنان باعامدار بولساق، وندا، ارينە، ءبىز باسقالاردان كوپ ارتتا قالىپ قويدىق. مۋزەيدىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسى  دا، كادرلاردىڭ پوتەنتسيالى  دا، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋى دا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ازىرگە كەنجە قالىپ تۇر. سوڭعىسى ءتىپتى جوقتىڭ قاسى. سونداي-اق ەڭ وزەكتى دەگەن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – مۋزەيلەردەگى قۇندىلىقتاردىڭ ساقتالۋى. وسى تۇستا دا، وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ءحالىمىز قۋانارلىقتاي ەمەس. مۋزەيدەگى ەڭ ءبىر ءمان بەرەرلىك قاجەتتىلىك  مۋزەي قۇندىلىقتارىن ساقتاۋدىڭ قازىرگى زامانعا ساي وزىق تەحنولوگياسىن قولدانۋ بولىپ وتىر. وكىنىشكە قاراي، زاماناۋي  تەحنولوگيالارعا قول جەتكىزە الماي وتىرمىز.
– ورتالىق مۋزەي 2005 جىلدارى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى مارتەبەسىنە يە بولعان ەدى. وسى 4-5 جىل كولەمىندە مۋزەيدە ناقتى قانداي زەرتتەۋلەر جۇزەگە اسىرىلىپ، نەندەي ىستەر اتقارىلدى؟

نۇرسان ءالىمباي، قر ورتالىق مۋزەيدىڭ ديرەكتورى:
– ءسىز قازاقستانداعى ەڭ ءىرى مۋزەيدى باسقارىپ وتىرسىز. مامان رەتىندە قازاقستانداعى مۋزەيلەردىڭ قازىرگى جۇمىسىنا ءوز تاراپىڭىزدان قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
– قازاقستانداعى مۋزەيلەردىڭ قازىرگى جاي-كۇيىن حالىقارالىق ستاندارت تۇرعىسىنان باعامدار بولساق، وندا، ارينە، ءبىز باسقالاردان كوپ ارتتا قالىپ قويدىق. مۋزەيدىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسى  دا، كادرلاردىڭ پوتەنتسيالى  دا، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋى دا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ازىرگە كەنجە قالىپ تۇر. سوڭعىسى ءتىپتى جوقتىڭ قاسى. سونداي-اق ەڭ وزەكتى دەگەن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – مۋزەيلەردەگى قۇندىلىقتاردىڭ ساقتالۋى. وسى تۇستا دا، وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ءحالىمىز قۋانارلىقتاي ەمەس. مۋزەيدەگى ەڭ ءبىر ءمان بەرەرلىك قاجەتتىلىك  مۋزەي قۇندىلىقتارىن ساقتاۋدىڭ قازىرگى زامانعا ساي وزىق تەحنولوگياسىن قولدانۋ بولىپ وتىر. وكىنىشكە قاراي، زاماناۋي  تەحنولوگيالارعا قول جەتكىزە الماي وتىرمىز.
– ورتالىق مۋزەي 2005 جىلدارى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى مارتەبەسىنە يە بولعان ەدى. وسى 4-5 جىل كولەمىندە مۋزەيدە ناقتى قانداي زەرتتەۋلەر جۇزەگە اسىرىلىپ، نەندەي ىستەر اتقارىلدى؟
– ارينە، اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋگە بولماس، مۋزەيدە ىلگەرىلەۋشىلىك تە جوق ەمەس. سوڭعى 5-6 جىلدا مۋزەيدە   ۇلكەن-ۇلكەن كەلەلى قۇرىلىمدىق وزگەرىستەر بولدى. ياعني ارحەولوگيا، ەتنولوگيا، دەرەكتانۋ، قولجازبا سەكىلدى جاڭا عىلىمي بولىمدەر اشىلدى. اتالعان بولىمدەردىڭ بارلىعى دەرلىك ءبىزدىڭ مۋزەيدى حالىقارالىق دەڭگەيگە جەتكىزۋ ماقساتىندا كەلەلى جۇمىستار اتقارىپ جاتىر. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك سونى كورىنىس، مۋزەيدە قازىر ىرگەلى زەرتتەۋلەر قولعا الىندى جانە عىلىمي قىزمەتكەرلەردى دايارلاۋ ناتيجەسىندە التى عىلىم كانديداتى ديسسەرتاتسيا قورعادى. وسىنىڭ ءوزى ولاردىڭ جوعارى بىلىكتىلىگىن  دالەلدەيدى. سونداي-اق ءبىز – «مادەني مۇرا» ۇلتتىق ستراتەگيالىق جوباسىنىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىلارىنىڭ ءبىرىمىز.
– «مادەني مۇرا» دەمەكشى، وسى باعدارلاما، جالپى، قازاق مادەنيەتى ءۇشىن قانشالىقتى ناتيجەلى بولۋدا؟
– ارينە، «مادەني مۇرا»، ءسوز جوق، قازاق مادەنيەتىنە ۇلكەن سەرپىن بەردى. باعدارلاما اياسىندا كوپتەگەن شارالار ىسكە استى. بىراق ەندى باعدارلامانىڭ بەلگىلەنگەن ۋاقىتى ءبىتتى ەكەن دەپ وسى ۋاقىتقا دەيىنگى جەتكەن جەتىستىككە توقمەيىلسىپ، توقتاپ قالۋعا بولمايدى. ويتكەنى گەرمانيا، فرانتسيا سياقتى  ەلدەردى ايتپاعاندا، رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك مۋزەيى – كىرسەڭ شىققىسىز. رەسەي مەملەكەتتىك مۋزەيى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى رەتىندە ەلدىڭ رۋحاني بايلىعىن پاش ەتەتىن توم-توم كىتاپتار شىعارىپ وتىر. ال بۇل ەلدەردە بىزدەگى سەكىلدى «مادەنيە مۇرا» جوباسى جوق. ويتكەنى ولار ءۇشىن مادەنيەتتى دامىتۋ، تەرەڭدەتە زەرتتەۋ، قورلارىن تولىقتىرۋ باسقا دا شارالار – ۇيرەنشىكتى ءىس، كۇندەلىكتى ومىرلەرىنىڭ بولشەگى ءتارىزدى. جالپى، مادەنيەت، تەاتر، كينو، مۋزەي سالاسىنداعى اتقارىلار شارالاردى اتتانداپ ايعايلاماي-اق،  قالىپتى ءىس رەتىندە جۇرگىزۋ كەرەك. سەبەبى  بالاباقشا، مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورىندارى، تەاتر، مۋزەي باسقا دا مەكەمەلەر – قوعامنىڭ ينستيتۋتسيونالدىق قۇرىلىمدارىنىڭ بەلدى  ەلەمەنتتەرى. قوعامدى العا سۇيرەيتىن كۇش تە وسىلارعا تۇسەدى.  
– وركەنيەتتى مەملەكەتتەردىڭ كەيبىرى مۋزەي ارقىلى الەمگە ايگىلى. ال بىزدە قازاقستاننىڭ تاريحىن الەمگە تانىتاتىن قۇندىلىق بار ما؟ بولسا، ونىڭ قۇنى قانشا؟
– راسىندا دا،  مۋزەي ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ كىرەر ەسىگى، قارا شاڭىراعى ىسپەتتى. مۋزەيدىڭ بوساعاسىنان اتتاعان قاراپايىم ادامنان باستاپ،  لاۋازىمدى تۇلعالار بولسىن، مەملەكەت باسشىلارى نەمەسە شەتەلدىك قوناقتار وسى جەردەن ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز جونىندە تۇسىنىك الادى. مۋزەي تەك قۇندىلىقتار ساقتايتىن قويما نەمەسە سول قۇندىلىقتاردى كورسەتەتىن كورمە عانا ەمەس. ەڭ الدىمەن، مۋزەي – ۇلتتىق عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەسى.  سەبەبى مۇندا اتقارىلاتىن جۇمىستاردىڭ دەنى – عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ ءتۇرلى كورىنىستەرى. مىسالى، مۋزەيگە ءبىر زات كەلدى دەلىك، ونى ەسەپكە الامىز، كامەرالىق وڭدەۋدەن وتكىزەمىز، تەگىن تەكتەپ، جوعىن جوقتاپ، ەتنيكالىق پارقىن ايعاقتايمىز، وسىنىڭ ءبارى اتريبۋتسيا دەپ اتالادى. ودان كەيىن  جادىگەردىڭ پاسپورتى جاسالىپ، تاقىرىپتىق كاتالوگتاۋدان وتەدى. مىنە، ناعىز عىلىم – وسى. زەرتتەپ، زەردەلەنگەن جۇمىستار  كىتاپ تۇرىندە كوپشىلىككە ۇسىنىلادى. تاريح، ەتنوگرافيا، مادەنيەتتانۋ، الەۋمەتتانۋ، الەۋمەتتىك انتروپولوگيا عىلىمدارى بويىنشا، ەڭ تانىمال الەمدىك  دەڭگەيدەگى كورنەكتى عالىمدار رومان مارينوۆسكي، ۆيكتور تەرنەر، كلود ليۆەستروز ت.ب. – بۇلاردىڭ بارلىعى مۋزەيدىڭ قىزمەتكەرلەرى. الەمدىك مادەنيەتكە سۇبەلى ەڭبەكتەرى مەن  ماڭگى ولمەس عىلىمي تۋىندىلارىن قالدىرعان عالىمدار مۋزەيدىڭ قابىرعاسىنان شىققان. وركەنيەتتى ەلدەردە مۋزەيگە، مادەنيەتكە دەگەن جالپىحالىقتىق ماحاببات ەرەكشە.  سوندىقتان ءبىز قازاق مادەنيەتىن الەمگە تانىتپاس بۇرىن، الدىمەن ءوز ەلىمىزدە مادەنيەتكە، رۋحاني قۇندىلىقتارعا دەگەن قۇرمەت پەن ءبىلىمدى جوعارلاتىپ، عىلىمي نەگىزدەرگە سۇيەنىپ، ءجىتى زەرتتەگەنىمىز ءجون. ەگەر بارىمىزدى باعالاي بىلسەك، بىزدە باسقاعا تانىتارلىق بايلىعىمىز جەتەرلىك. رۋحاني بايلىققا باعا جەتپەيدى.
– الگىندە ءبىر سوزىڭىزدە «مۋزەي تەك جادىگەرلەردىڭ كورمەسى عانا ەمەس» دەپ قالدىڭىز. ال قازاقستان  مۋزەيلەرىندەگى  جادىگەرلەردىڭ كوپشىلىگى تەك كوشىرمە دەسەدى. ءتىپتى «التىن ادام» سەكىلدى باعالى ەكسپوناتتىڭ  تۇپنۇسقاسىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلە بەرمەيمىز…
– بۇل  – ۇلكەن عىلىمي پروبلەما. مۋزەي وزىنە ءتان تابيعي فۋنكتسياسىن اتقارۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، مادەني قۇندىلىقتاردىڭ تۇپنۇسقاسىن وزىندە ساقتاۋى قاجەت. الايدا كوشىرمە دە كەرەك. ايتالىق  بۇلىنگەن جادىگەرلەردى، جويىلىپ كەتۋ قاۋپى بار قۇندىلىقتاردى زەرتتەپ، ونىڭ عىلىمي كوشىرمەسى جاسالىپ، رەكونسترۋكتسيالانادى. الايدا كوشىرمەلەر كوبەيسە، مۋزەيدىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلەدى. ويتكەنى شەتەلدەن كەلگەن قوناقتار كوشىرمەگە ەمەس، بىردەن  تۇپنۇسقاعا نازار اۋدارادى. تاعى ءبىر ەسكەرە كەتەرلىك جايت، اتا-بابالارىمىز كوشپەلى  ءومىر سالتىن كەشكەندىكتەن، بىزدە زاتتىق ايعاقتار كوپ ساقتالماعان. مۇنىڭ سەبەبى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سوندىقتان ءبىز ءار كەزەڭگە قاتىستى ەكسپوزيتسيالىق كەشەن جاساقتاعان كەزدە ساحنالىق ءتاسىلدى قولدانامىز. مىسالى، بيلەر سوتىن الساق، ەكسپوزياتسيادا بيلەر زامانىنىڭ  بۇتىندەي ۇدەرىسىن كورسەتۋگە تىرىسامىز. ەكسپوزياتسيادا ارنايى دياگرامما جاسالىپ، حالىققا سول تۇستاعى تۇرمىس-تىرشىلىك، مادەنيەت، ادامدار  بولمىسى تۋرالى  تولىققاندى تۇسىنىك بەرۋ ءۇشىن ۇسىنىلادى. ءبىزدىڭ ەتنوگرافيالىق زالدا قازاق ءومىرىن بەينەلەيتىن ورمەك توقىپ وتىرعان ايەلدىڭ، قىران ۇستاعان بۇركىتشى اقساقالدىڭ، مور دەپ اتالاتىن كيىز ءۇي جاسايتىن شەبەرحانانىڭ ەكسپوزيتسيالارى قويىلعان. بۇل – مىنە، جوعارىدا ايتىلعان ساحنالىق تاسىلمەن جاسالعان عىلىمي جۇمىستار. ويتكەنى ءاربىر ەكسپوزيتسيانىڭ ار جاعىندا ۇلكەن عىلىم جاتادى.
– مۋزەي قورىن تولىقتىرۋ جاعى قالاي جولعا قويىلعان؟ كوللەكتسيالاردى قولدان ساتىپ الاسىزدار ما؟
– وسى سۇراق ءبىزدىڭ ەڭ وسال، جاندى جەرىمىزگە ءتيىپ تۇر. مۋزەي – ءتىرى اعزا. ال ءتىرى اعزاعا قورەك كەرەك. مۋزەيدىڭ نەگىزگى قورەگى – كوللەكتسياسى. كوللەكتسيانى تولىقتىرۋدىڭ ەكى جولى بار: ءبىرىنشىسى –  ەكسپەديتسيا، ەكىنشىسى – ساتىپ الۋ. وكىنىشكە قاراي، كوللەكتسيانى جيناۋدىڭ وسى ەكى جولى دا مەملەكەت تاراپىنان اقشا بولىنبەگەندىكتەن ىسكە اسپاي وتىر. ءوز باسىم قانشا مارتە مينيسترلىكتىڭ بيۋدجەت كوميسسياسى الدىنا وسى ماسەلەنى قويىپ، قوردى تولىقتىرۋدىڭ ماڭىزىن ايتىپ، قارجى بولگىزۋگە  ناندىرا دا المادىم، كوندىرە دە المادىم. ويتكەنى بۇل ماسەلەگە كوميسسيا مۇشەلەرى قارجىگەردىڭ كوزىمەن عانا قارايدى. مەن سول كوميسسيانىڭ وتىرىسىندا بىزگە كونەدەن جەتكەن تۇيمە، القا، وڭىرجيەك سەكىلدى زەرگەرلىك بۇيىمداردى ساتىپ الۋعا اقشا سۇرادىم. «ماعان ون بىلەزىك الىپ كەلىپ ۇسىنسا، مەن ونىڭ ونىن دا ساتىپ الۋىم كەرەك»، – دەدىم. سوندا ماعان ءبىر «جارىقتىق» – «بۇيىمداردىڭ قىمباتىن قايتەسىز،  ارزانىن ساتىپ المايسىز با» دەسە، ەكىنشى بىرەۋى – «ون بىلەزىكتىڭ ەكەۋىن السا جەتپەي مە» دەپ قويادى. قور دەگەندى، مۋزەيدىڭ قۇرىلىمىن تۇسىنبەيتىن وسىندايلارعا نە دەيسىڭ؟ ولارعا ەگەر مىڭ كىلەم بولسا، سولاردىڭ مىڭىنىڭ دا مۋزەيدە ساقتالۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىرىپ كور. مەنى قىنجىلتاتىنى، تەك قارجىگەرلەر عانا ەمەس، مادەنيەتتىمىن، عالىممىن دەپ كەۋدە سوعاتىنداردىڭ وزدەرى رۋحاني قۇندىلىقتىڭ قۇنىن بىلمەيدى. قازىرگى وتپەلى زاماننىڭ ەرەكشەلىگىن ايعاقتايتىن قۇبىلىس پا، قازىرگى ءداۋىردىڭ «قاسيەتى» مە، ايتەۋىر قۇندىلىققا دەگەن قۇرمەت بولماي وتىر. قازىرگى زامان ادامدارىنىڭ ءبارى، مەنىڭشە، ءارى-ءسارى سەكىلدى. تەك وزدەرىنىڭ باس پايداسىن، قالتاسىن، قۇلقىنىن ويلاعان زامان بولدى. ال ەندى ماقتانۋعا كەلگەندە الدىمىزعا جان سالمايمىز. ەگەر ەنجارلىق پەن بوس سوزدەن جارىس وتەر بولسا، ءبىرىنشى ورىندى ەشكىمگە بەرمەيتىن شىعارمىز. ءيا، قازاق دەگەن – كەرەمەت دارىندى حالىق، بىراق وسى دارىنىمىز سىڭارجاق مەنمەندىكتىڭ شاڭىنىڭ استىندا قالىپ قالا بەرەدى. سوندىقتان قوعامدىق قاتىناستار جۇيەسى دۇرىس قالىپتاسىپ، ءبارى رەتتەلۋى كەرەك.
– سىزدىڭشە، حالىقتىڭ مۋزەيگە دەگەن ماحابباتىن، مادەنيەتكە، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا دەگەن قۇرمەتىن ارتتىرۋ ءۇشىن ناقتى قانداي شارالار قولعا الىنۋى ءتيىس؟
– نەگىزى، ۇلتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك وتباسىنداعى تاربيەدەن باستاۋ الۋى كەرەك. ودان كەيىن بالاباقشا، مەكتەپ، جوعارى ءبىلىم وردالارىندا دا بالاعا جاستايىنان جاقسى ءبىلىم، ونەگەلى تاربيە بەرۋى شارت. مەنىڭ جۇبايىم بالاباقشانى باسقارادى، الاتىن جالاقىسى – 29 مىڭ تەڭگە. قوعامعا ەڭ قاجەتتى رۋحاني ءوندىرىستى باسقارىپ وتىرىپ، ەڭبەكاقىسىنىڭ وسىنشاما تومەن بولعانى ادىلەتتىلىك پە؟ بالاباقشادا بالا ەڭ العاش تۇلعالىق الەۋمەتتەندىرۋدەن وتەتىنى بەلگىلى. ال سونشالىقتى جاۋاپكەرشىلىگى مول جۇمىستى اتقاراتىن تاربيەشىلەردىڭ الاتىنى – 14 مىڭ تەڭگە. مۇنداي جالاقىعا قانداي ءجونى ءتۇزۋ ادام قىزمەت ەتكىسى كەلەدى؟ ارينە، كەزدەيسوق ادامدار بارادى. قاعىلعان-سوعىلعانداردىڭ تاربيەسىن كورىپ وتىرعان ۇرپاق قايدان مانديدى؟ ءبىز – ىسكە ەمەس، سوزگە عانا شەبەرمىز. ۇنەمى ابستراكتسيامەن جۇرەمىز. مىسالى،  ءتىلدى دامىتۋ كەرەك دەپ ايعايعا باسقانىمىزعا قانشا ۋاقىت بولدى، ناتيجە جوق. مەنىڭشە، ءتىل دەپ مىڭ جەردەن ايعايلاپ، ون جەردەن كونفەرەنتسيا وتكىزگەنمەن تۇك شىقپايدى. ءتىلدىڭ ينستيتۋتسيونالدىق قۇرىلىمىن وزگەرتپەي، ينفراقۇرىلىمىن دۇرىس جولعا قويماي، ءجۇز جەردەن دوڭگەلەك ۇستەل وتكىز، ويبايلا، جەردى توقپاقتا، ءبارىبىر ونبەيدى. الدىمەن تىلگە جاعداي جاسالۋى كەرەك. ءوزىمىزدىڭ نە نارسەگە سەلقوس قارايتىندىعىمىزدان ءورىستىلدى قاناعات جۇكەشەۆتىڭ «قازاق ءتىلى تۇككە تۇرمايدى» دەگەنىن ەستۋگە ءماجبۇر بولمادىق پا؟ ول ءوزىن كورسەتىپ قالماق ويمەن ءتىلىمىزدى بالاعاتتادى. مەن ونىمەن ەش كەلىسپەيمىن. قازاق ءتىلىنىڭ مۇمكىنشىلىگى مول، باي ءتىل. بىراق ءوزىمىزدىڭ كىنامىزدەن وسىندايلارعا اۋزىنا كەلگەنىن ايتۋعا  مۇمكىنشىلىك بەرىپ وتىرمىز.
– سوڭعى ۋاقىتتا كوپتەگەن عالىمدارىمىز، كەيبىر ازاماتتار قازاقتىڭ ۇلتتىق برەندىن قالىپتاستىرۋ تۋرالى ءجيى ءسوز قوزعاپ ءجۇر. ءبىرى – ۇلتتىق برەند بولۋعا قىمىز، قىران، تۇلپار  لايىق دەسە، ەندى ءبىرى – دومبىرا دەيدى. ءسىزدىڭ وسى ماسەلەگە كوزقاراسىڭىزدى بىلسەك…
– مەنىڭشە، قىمىز دا، دومبىرا دا، ەڭ الدىمەن، وزىمىزگە كەرەك. ال قازاقتىڭ برەندى تەرەڭ عىلىم، بىلىكتى عالىم جانە تۇتاستاي مادەنيەتىمىز بولعانى ءجون. قىمىز، دومبىرا، تۇلپار دەگەندەردىڭ ءبارى – تۇتاس مادەنيەتتىڭ ىلكىمدى بولشەكتەرى عانا. بۇلارمەن الەمگە تانىلامىز دەگەن – قارادۇرسىندەۋ ۇعىم. كەز كەلگەن قازاق ازاماتى ءبىلىمدى، بىرنەشە ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەن ءوز سالاسىنىڭ بىلىكتى مامانى بولسا، سوندا عانا ءبىز الەمگە تانىلا الامىز. مىسالى، جاپونداردىڭ كوپشىلىگى كەمىندە ءۇش-ءتورت  ءتىل بىلەدى، كەز كەلگەن نەمىس ەكى-ءۇش تىلدە ەركىن سويلەپ، ساۋاتتى جازادى. سوندىقتان ءبىز دە ورىس ءتىلىن سىرتقا تەپپەۋىمىز كەرەك.  ارينە، باسىم ءتىل ءوزىمىزدىڭ قازاق ءتىلى بولۋى كەرەك. سوندا عانا ءوزىمىزدى باسقاعا مويىنداتا الامىز. قازىر ءبىزدىڭ ەلىمىزگە سىرتتان كەلۋشىلەر قازاقتاردى وتىرىك ماقتاپ، ارامىزعا ەنىپ جاتىر. ولاردىڭ كوكەيلەرىن تەسكەن – ءبىزدىڭ بايلىعىمىز. ارام پيعىلدارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قازاقتىڭ سۇلۋلارىنا دا كوز سالدى. سوندىقتان ءبىز الدىمەن ءوز ەلىمىزدەگى بارىمىزدى ساقتاۋعا مۇددەلى بولۋىمىز شارت. تۇتاستاي ۇلت برەند بولۋى ءتيىس. سونداي-اق بيىل 110 جىلدىعى ءتىپتى اتالىپ وتپەگەن مىقتى قازاق عالىمى  قانىش ساتپاەۆ – ءبىزدىڭ برەندىمىز. ول – قازاق عىلىمىن ۇلكەن بەلەسكە كوتەرىپ،  العاش مەتولوگەنيالىق كارتا جاساعان ادام. سونداي-اق اسقار جۇمادىلداەۆ سەكىلدى ازاماتتارىمىز ءوزىنىڭ ەرەكشە دارىنىمەن الەمدى ءتانتى ەتكەن. تاعى ءبىر ەسكەرمەۋگە بولمايتىن قۇندىلىعىمىز – قازاق فولكلورى. ءبىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىمىزدەگىدەي بايلىق نەكەن-ساياق. ال قىمىزدى پاريجگە اپارىپ قانشا ايقايلاساڭ دا، برەند جاساي المايسىڭ.
–  مۋزەيدە گيدتەرىڭىز قانشا تىلدە قىزمەت كورسەتەدى؟
– ءبىزدىڭ مۋزەيدە نەگىزگى وندىرىستىك ءتىل – قازاق ءتىلى. گيدتەر ءۇش تىلدە قىزمەت كورسەتەدى. كەيدە ماڭىزدى دەلەگاتسيالار كەلگەندە ساياحاتتى ءوزىم جۇرگىزەمىن. مەنىڭشە، ءار باسشى، ەڭ الدىمەن، ءوز سالاسىن جاقسى ءبىلۋى كەرەك. مەن دە ءۇش تىلدە – قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىندە ەركىن سويلەپ، ساۋاتتى جازامىن.
– شەتەلگە شىققاندا قازاقستاننان قانداي بۇيىمداردى ۇيالماي الا بارۋعا بولادى؟
– بىزدە ونداي بۇيىمدار كوپ. ايتالىق، ءتۇرلى زەرگەرلىك بۇيىمدار. ءبىزدىڭ شەبەرلەرىمىزدىڭ قولىنان شىققان زەرگەرلىك بۇيىمدار ەستەتيكالىق جاعىنان دا، تەحنولوگيالىق ساپاسى جاعىنان دا ەشكىمنىڭ بۇيىمدارىنان كەم تۇسپەيدى. بۇل زاتتاردا ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىز جاتىر. ءوزىم بىلەتىن قازاقتىڭ  ەستاي، باشار، نۇرلان سەكىلدى  ازاماتتارىنىڭ  جاعدايلارى شەتەلدىڭ شەبەرلەرىنەن تومەن بولعانىمەن، ولار عاجاپ تۋىندىلار تۋدىرىپ وتىر.

الاشقا ايتار داتىم!
قازىر مەنىڭ قولىمدا XVII-XIX عاسىرلاردان جەتكەن 150 قولجازبا كىتاپ بار. ولاردىڭ قۇندىلىعىنا باعا جەتپەيدى. بۇل كىتاپتاردىڭ ەش جەردە بالامالارى جوق.  مەن ءوزىم وسىنداي قولجازبا كىتاپتاردىڭ كوللەكتسياسىن جينايمىن. جەكە كىتاپحانام دا بار. سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتاردى جينايتىن بولعاندىقتان، ماعان كوپتەگەن ادامدار وسىنداي قۇندى دۇنيەلەردى  «ساتىپ ال» دەپ الىپ كەلەدى. مەن ولاردىڭ قولدارىنا قولحات جازىپ بەرىپ، كىتاپتارىن الىپ قالامىن. مىنە، ءۇش جىلدان بەرى وسى كىتاپتاردىڭ قازاقستاننىڭ كىتاپحانالارىندا، مۇراجايلارىندا ساقتالۋى قاجەت ەكەنىن جوعارى جاقتاعىلارعا تۇسىندىرە الماي كەلەمىن. ءوزىم ءبىراز اقشا جيناپ قولىم جەتكەن كىتاپتاردى ساتىپ الدىم. ويتكەنى مۇنداي قۇندىلىقتاردى دەر كەزىندە الماساق، شەكارا اسىپ كەتەدى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان مەن ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ تاريحىنان سىر شەرتەتىن كىتاپتارداعى پارسى تىلىندە جازىلعان ەرتەگى، اڭىز-اڭگىمەلەردى، حيكايالاردى زەرتتەۋ – بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن كەرەك ءارى قور ءۇشىن ۇلكەن قازىنا.  وسى كىتاپتاردى قانشا رەت وزىممەن كوتەرىپ بارىپ، باسشىلارعا كورسەتكەنىممەن دە ناتيجە بولماي تۇر. مەملەكەت تاراپىنان قايىر بولماعاندىقتان، قازاقتىڭ كاسىپكەر جىگىتتەرىنىڭ اراسىنان جاناشىر ىزدەستىرۋدەمىن. ويتكەنى قازىرگى ءبىزدىڭ قور جيناۋداعى جاعدايىمىز تەسىك قالتا سەكىلدى، قولىمىزداعى بار دۇنيەنىڭ قاشان، قاي جەردە قالىپ قوياتىنىن بىلمەيمىز.

ءسوز اراسىندا

مۋزەيدى قازاق تىلىنە اۋدارعانسىپ، مۇراجاي دەپ اتاۋعا كەلىسپەيمىن. مۋزەي گرەكتىڭ «مۋزا» دەگەن سوزىنەن شىققان. ءوزى توعىز مۋزا بار عوي. ولاردىڭ بارلىعى – مادەنيەتتىڭ، ادەبيەتتىڭ، ونەردىڭ، عىلىمنىڭ قامقورشىلارى. بۇل – قۇدايدىڭ قۇرمەتىنە عانا قويىلعان اتاۋ ەمەس، رۋحاني كاتەگوريا، الەۋمەتتىك ينستيتۋت دەڭگەيىندەگى ۇعىم. ەشبىر ەلدە مۋزەيدى ءدال بىزدەگىدەي اۋدارعان جوق. سوندىقتان، قازاق ايتپاقشى، ەسەباي-قوسپاقتىققا سالىنىپ، قىمىزباستى  پاتريوتتىقپەن قازاق ءتىلىن قورلاۋعا بولمايدى.  ءسوز اراسىندا ايتا كەتەيىن، ماعان سالسا، سسسر-ءدى كسرو دەپ ەمەس، ءدال سسسر دەپ قالدىرار ەدىم. ويتكەنى بۇل كاتەگوريا رەتىندە قالىپتاسقان. سوندىقتان وسى سەكىلدى ۇعىمدار وتكەن تاريحي كەزەڭدى بەينەلەيدى. وسى ماسەلەگە ءبىز تەك تىلدىك تۇرعىدان قارايمىز. بۇل – مەنىڭشە، قاتەلىك، ءبىزدىڭ كوپ نارسەنىڭ بايىبىنا بارا بەرمەيتىنىمىزدىڭ ءبىر كورىنىسى.

سۇحباتتاسقان اينۇر سەنباەۆا
«الاش ايناسى» گازەتى 16 مامىر 2009 جىل