Sózding basy – Elbasy...
Qantar qasireti men býligi Qazaqstan qoghamyn kýrt ózgertti. Halyq ornynda han taghynda bolghanymen keshegi tәp-tәuir tanymal túlghalardyng birazy attan týsti, oryntaghynan airyldy, qylmysy әshkerelengenderi abaqtygha da qamaldy. Eks-preziydentimiz N.Nazarbaevty qoghamdyq-sayasy ýderisterding basty keyipkerine ainaldyrdy. Tap qazir osy taqyryp, esh qospasy joq, әlemdik aqparattyq kenistiktegi irgeli taqyryptardyng qatarynda túr desek, qatelespeymiz. Basqasha boluy mýmkin de emes. Qazaqstannyng geosayasy ornalasuynyng ózi ózektiligi men ótimdiligin eselep arttyrady. Qytay men Resey syndy eki alyp imperiyanyng kórshisimiz. Jer kólemi boyynsha әlemde alghashqy ondyqqa kiremiz. Miyneraldy resurstarymyzdyng bay qory kimdi bolsyn qyzyqtyrghanday.
Osynshama baylyqtyng kilti 30 jyl boyy N.Nazarbaevtyng qolynda túrdy. Qayta qúrudyng sony men tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda halyq oghan riyasyz sendi. Aytqanyna ilandy. Úsynghan jospar-jobalary men baghdarlamalaryn oryndaugha baryn saldy. Jýielik janghyru onaygha soqpaytynyn bilgendikten qiynshylyqtargha syr bermedi. N.Nazarbaev ta ayanyp qalmady. Tau kótergen Tolaghayday ter tógip, últtyq tarihymyzdyng jasampazdyqqa toly betterin jazdy.
Biraq... Bәrin qúrtatyn osy biraq qoy. Mening oiymsha, N.Nazarbaev әrkimge búiyra bermeytin baqty baghalay almady. «Baqpen asqan patshadan miymen asqan qara artyq» degen Abay shyn әulie eken. Álde baqa-shayangha ainalyp kettik pe?.. Tәuelsiz elding Túnghysh Preziydenti bolu, jana Astanany ayaghynan tik túrghyzu, jas memleketti halyqaralyq qatynastardyng subektisine ainaldyru – bәri aitugha ghana onay dýniyeler. Alghashqy 10 jylda N.Nazarbaev ózine artylghan missiyany tamasha oryndap shyqty. Yadrolyq qaru-jaraqtan bas tartqan, Aziyalyq kenes, Euraziyalyq odaq iydeyalaryn kótergen, naryqtyq qatynastargha batyl qadam basqan elimizding bedeli sharyqtady.
Ekinshi onjyldyq ta jaman jýrgen joq. «Qazaqstan - 2030» nәtiyjelerin bere bastady. Halyqtyng túrmys dengeyi kóterildi. Degenmen, N.Nazarbaevtyng eng osal qasiyeti - biylikqúmarlyghy anyq kórindi. KSRO tarqap jatqanda memlekettik tәuelsizdigimizdi júrttyng sonynda jariyalauymyzdyng bir sebebi osynda jatqan bolar. Preziydenttik merzimin úzartu ýshin Konstitusiyany qalauynsha ózgertti. Joghary biylikke jana buyn talanttar men basshylardyng kelui bayaulady. Onsyz da shaghyn komandasyndaghy A.Esimov, Q.Mәsimov, Q.Kósherbaev, Á.Jaqsybekov syndy «oyynshylar» qyzmetten qyzmetke op-onay auystyryla berdi. Eng soraqy mysaly – Rahat Áliyev. Biylik vertikalynyng jogharydan tómenge deyin bir adam qolyna shoghyrlanuy burokratiyany, jemqorlyqty, nashardyng sózin tyndamaudy ýirenshikti qalypqa ainaldyrdy. Halyq pen biylik arasyndaghy qayshylyq 2011 jyly Janaózen oqighasyna úryndyrdy.
Búl N.Nazarbaev dramasynyng basy ghana edi. Tap osy sәtten túlgha qúrghan jýiening qúldyrauy bastaldy. Ahualdyng asqynghanyn bayqaghan Preziydent 2019 jyly óz erkimen dogharysqa ketti. Biraq birjolata ketpegendikten memlekettik apat qaupi seyilmedi. Sheksiz baylyq pen biylikke qúmarlyghy, turasyn aitsaq, onyng týbine jetti. Tәuelsizdikting 31-jylynda jalghyz ózin ghana omaqasa qúlatyp qoyghan joq, sonyna ergen, sengen, sózin sóilegen barsha qauymdy jerge qaratty. Ókintti.
Býgingi kýni qashqannyng da, qughannyng da aitatyn әngimesi N.Nazarbaev jayly. Dattaushylar kóp, maqtaushylar da joq emes. Tóbesinen jay týskendey antarylyp qalghandar ýlken qauymdy qúraydy. Nazarbaevty synaghansyp, Qazaqstandy tabalaushylar da tabyluda. 4-6 qantarda qaraniyetti kýshter, úrylar men qaraqshylar birneshe qalada әkimdikterdi órtedi. Qan tógildi. Apalan-topalandy paydalanumen eshteneden ayanyp qalmady. Beybit halyqqa, zandy biylik organdaryna, shaghyn jәne orta bizneske, kýshtik qúrylymdargha qaruly shabuyl jasap, jýzdegen adamnyng ómirin qidy, milliardtaghan tengege ziyan әkeldi. Qúday qoldaghanda, Qazaqstan halqynyng birligi arqasynda eldigimiz, tuymyz, tәuelsizdigimiz jyghylmady. Osy orayda, újymdyq qauipsizdik kelisim shart әskerin shaqyrugha qatysty oiymyzdy aita keteyik. Qysqasynan qayyrsaq. Qaruly kýshterimiz, ÚQK elding qauipsizdigin qamtamasyz etuge dayar bolmay shyqty. Onsyz da soldaty jýdeu, generaly kóp elmiz. Soghan qaramastan bir emes, eki emes, әldeneshe generaldardyng jemqorlyqpen, satqyndyqpen ústalghany obektivti qúbylys eken. Ári-beriden keyin jyl sayyn ondaghan ofiyserge general shenin beruding qanday qajettiligi bar?
Syn saghatynda N.Nazarbaevtyng búrynghy Preziydent retinde, tipti zeynetker aqsaqal retinde tóbe kórsetpegeni, tәuelsizdikti qorghaghan pәtualy sóz aitpaghany, birinshiden, búrynghyday elin sýigen, eli sýigen túlgha ekenine kýdik tughyzdy, ekinshiden, balalary men bauyrlarynyng júrttan búryn shetelderge qasha jónelgeni, kimge mal qayghy, kimge jan qayghy ekenin, úrynyng arty quys qaghidasynyng dúrystyghyn búltartpay dәleldedi.
Tarihtaghy túlghanyng qily róli dýniyening tórt búryshynda san mәrte synalghan aqiqat. Ol tabighaty taza túlghany el men jerdin, halyqtyng iygiligine jekkende, baq bolyp oralady eken de, nәpsini tiya almaghan teksizdikpen bes kýndik biylik pen baylyqty qusa kesiri, bir qaryn maydy shiritken qúmalaqtay, býkil qoghamgha tiyedi eken. Layyqsyz túlghanyng memlekettik biylik salasyna kezdeysoq synalap kirip ketui bek mýmkin. Al onyng eng jogharghy biylik iyesine ainaluy baytaq zertteudi qajet etetin joba. Qatpary qalyng sebebi de bar. Ol qogham men mýshelerine intellektualdy anghaldyq, qúqyqtyq shalalyq, demokratiyalyq osaldyq, bәsekelik beyghamdyq tәn ekenin bildiredi. Mýmkin búl memleketimizdin, últymyzdyng ghasyrlar boyy otarlanghanynan tuyndaghan balalyq derti me eken.
Qalay bolghanda da, Nazarbaev qúbylysy bәrimizge sabaq boluy kerek. Óitkeni onyng bastapqyda jaghymdy arnada qalyptasuy, kýshengi, HHI ghasyrda últtyq qauipsizdikke qater tóndire kereghar asqynuy kóz aldymyzda jýrgen ýderis. Kórmes – týieni de kórmes degen sóz ras bolyp shyqty. Endigi jerde jeke basqa tabynugha jol bermeytin demokratiyalyq, qúqyqtyq, sayasi, konstitusiyalyq tetikterding bәrin iske qosqannan basqa jol joq. Mentaliytetimizdegi: «patsha qúday emes, qúdaydan bylay emes» degenge sayatyn týsinikten arylatyn uaqyt keldi. Áytpese, kólenkeli tarih qaytalana beredi.
Nazarbaevtyng sheksiz biylik pen baylyqqa qúshtarlyghy kenetten shygha kelgen joq. Onyng bastau-búlaghyn Temirtau-Qaraghandy kezenindegi basshylyq qyzmetinen izdeu kerek shyghar. Búl dertti Almaty men Mәskeudegi lauazymdy qyzmetke jogharylatu barysynda qoldanylghan partiyalyq sýzgi de joya almaghany osynday oigha iytermeleydi. «Mal, maqtan, ghizzat-qúrmet – degen ghoy hakim Abay, - adamdy ózi izdep tapsa, adamdyqty búzbaydy hәm kórik bolady. Egerde adam ózi olargha tabynyp izdese, tapsa da, tappasa da, adamdyghy joghalady». Aqiqatty әriptesteri men zamandastarynan, jaqyn aralasqan dos-jarandarynan, әr jyldarghy bastyqtarynan, estelikter men qújattardan tabugha bolady dep sanaymyn.
Tepe-tendik pen tejemelikke negizdelgen biylik dýldýlding jolyn ashady, demokratiyany, zannyng saltanat qúruyn búza almaydy. Japparqúldyqtyn, jaghympazdyqtyng tynysyn taryltady. Basqa da útymdy jaqtary tolyp jatyr. Naghyz balama, tandau, әdil bәseke joq kenistik – irip-shiruding qaynar búlaghy, pysyqaylardyng otany. Búlargha keregi emin-erkin biylep-tósteu. Yaghny monopoliyasyn ornatu.
Qazaqstandaghy monopoliyanyng basty ereksheligi materialdyq óndiris salasynda emes, Aqordanyng qabyrghasynda dýniyege kelgeni. Eger tabighi-yrghaqty jolmen boy kótergende biraz uaqytty talap eter edi. Ony kýtip otyrugha bizding biylikting shydamy jetpedi. Qoldan kelip túrghanda qonyshtan basty. Monopoliyalar, yaghny asa iri baylyq iyeleri Elbasynyng tikeley aralasuymen, qoldauymen, bәsekelesterin ayausyz jyghyp berumen túghyrgha qondy. Halyqaralyq sarapshylar oghan klandy kapitalizm degen atau berdi. Jalghyz at bәigede qashanda birinshi keledi ghoy. Jalghan jenisting arghy jaghynda qansha kózboyaushylyq, qansha qylmys, zorlyq, joqtau, zarlau jatqany bir týpjaratushygha ayan. Qúday bar bolsa, erte me, kesh pe, birazynyng betperdesi júlynar. Jýgensiz monopoliya qylmys ataulynyng ajyraghysyz bóligi ekenin bilgendikten damyghan elder ony qúryqtaytyn zang aktilerin qabyldaghany qajettilikting kórinisi. Tap osy tәjiriybeni biz tereng iygergenimiz jón. Klandy kapitalizm tәuelsizdikke serik bola almaydy.
KOKP moynyna alghan mindetterding mandayaldysy jana adamdy qalyptastyru edi. Deni sau, ruhy myqty, belsendi ómirlik pozisiya ústanghan kommunisti bolashaqtaghy jana adamnyng ýlgisi retinde úlyqtaghany bar. Kezinde solardyng biri N.Nazarbaev bolatyn. Jarqyn bolashaqtyng adamy tәuelsizdik túsynda Abay armandaghan «tolyq adamgha» ainalghannyng ornyna sýikimsiz kapitaliske, diktatorgha ainalyp ketuining syry nede? Áriyne, búghan jauaptyng әldeneshe núsqasy baryna senemin. Solardyng biren-saranyna toqtalghym kelip túr.
Birinshiden, N.Nazarbaevtyng sheksiz biylik pen baylyqqa úmtylysyna 1995 jylghy 30 tamyzda qabyldaghan QR Konstitusiyasy septesti. Ata zandaghy: memleketting ishki jәne syrtqy sayasatyn Preziydent anyqtaydy degen qaghida, osylaysha superpreziydenttik biylik institutyn bekemdeui әu bastan qol kótere almaytyn shoqpardy belge baylaghanmen para-par tәuekel edi. Arty qayyrly bolmady. Ne nәrseni kóp qyzyqtasan, azabyn da sonsha tartasyng degen ghoy. Biletinderding aituynsha, shiyrek ghasyr ishinde 1995 jylghy Konstitusiyagha 1000-nan astam ózgertuler men tolyqtyrular engizilgen eken. Basym bóligi Preziydenttik biylikti kýsheytken ýstine kýsheyte týsti.
Ekinshiden, biylikting úshar basynda joydasyz úzaq otyru demokratiya men zangha da, adamnyng boyyndaghy qabilet-qarymgha da sәikes kelmeydi. Fizikalyq sharshau intellektualdy toqyraumen, janashyl izdenis boy ýirengen statikamen almaspay túrmaydy. Qatelesuler jiyileydi. N.Nazarbaevtyng memleket basshysy retinde sarqylghany, qoghamdaghy qayshylyqtardy asqyndyrghany, baylyq pen biylikti qoldan shygharmaugha jantalasuy ózi ýshin de, halqy ýshin de qauipti faktorgha ainalghany 2011 jylghy Janaózen oqighasynan anyq bayqaldy. Biyleushi әlsiregende ony maqtaushylar geometriyalyq progressiyada ósedi eken. Sol tústa oghan «Últ kóshbasshysy», «Elbasy», «Ghasyr ghúlamasy» t.b. tolyp jatqan marapattardyng berilui 70-jyldarghy L.Brejnevti eske týsiredi. Brejnevtik toqyrau ózi dýniyeden ozghan song 4 jyldan keyin jeltoqsan-86 kóterilisimen týiindelip edi, ekinshi toqyrau merzimi bitken biyleushining oryntaqtan qozghalmaghany sebepti «qantar qasiretimen» tariyhqa endi.
Ýshinshiden, Nazarbaevtyng diktatorgha ainaluy, elde jemqorlyqtyng búryn-sondy bolmaghan dengeyge kóterilui memleket basshysynyng halyqtan, naqty ómirden alystauymen jyldamdady. Óz erkimen alystaghan joq, biylikke yqpaly kýsheygen, sheksiz baylyqqa túmsyghyn tyqqan, tәkapparlanghan tughan-tuystary men milliarder seriktesteri alshaqtatty. Áytpese, 2 siyr satyp alyp janyndy nege baqpaysyng degen sóz auyzdan shyghar ma edi? Qazaqstandaghy ahual men ýderisterden mýlde habarsyz qalghany 18 qantar kýngi sózinen menmúndalap túr. Elde aitarlyqtay ózgeris joqtay, qandy oqighalar basqalardyng kinәsinen oryn alghanday, sayasy elitanyng birligi minsizdey payym-tújyrymdaryn jariyalaumen azamattardyng ashu-yzasyn kýsheytti. Intellektualdy púshaymandyghyn jayyp saldy.
Qazaqstanda Elbasy turaly sóz ýdep túr. Tilge tiyek etu jyldar boyy jalghasa beredi. Aytalyq, kenester odaghyn 30 jyl basqarghan Stalinning dýniyeden ozghanyna 70 jylgha juyqtasa da, ol turaly tom-tom kitaptar jaryq kórude. Nazarbavtyng da osynday ghúmyry bastaldy. Biraq búl tanymal eki basshynyng arasyna tendik belgisin qon emes. Stalin әlem tarihyna betbúrys әkelgen basshy, bizdiki әlemdik kóshbasshylarmen suretke týskenge mәz bolu ghoy. Attygha ilesemin dep jayaudyng tany airylypty.
Bәri sózden bastalghan ghoy. Sózding shyn bolghanyn tileyik. Qazirding ózinde aqylgha symaytyn sәuegeylik bayqaluda. Újymdyq qauipsizdik kelisimshart úiymynyng kýshteri kelgende, Resey әskeri Qazaqstannan qaytyp shyqpaydy, degender bar. Qantardaghy býlikting qorytyndysyn Nazarbaevtyng jenisi retinde baghalaghandar tabyldy. 2024 jyly QR Preziydenti saylauyna Elbasy qatysatynyn boljaghandargha ne aitugha bolady? Tótenshe jaghday kýnderinde Nazarbaevty óldige sanaghandar tayau-alys elderde de tabylyp jatty. Osydan keyin sózding basy – Elbasy demeske sharang joq.
Hankeldi Ábjanov,
ÚGhA akademiygi
Abai.kz
