باسى: اسا بايلىق نە كەرەك...

قاڭتار قاسىرەتى مەن بۇلىگى قازاقستان قوعامىن كۇرت وزگەرتتى. حالىق ورنىندا حان تاعىندا بولعانىمەن كەشەگى ءتاپ-ءتاۋىر تانىمال تۇلعالاردىڭ ءبىرازى اتتان ءتۇستى، ورىنتاعىنان ايرىلدى، قىلمىسى اشكەرەلەنگەندەرى اباقتىعا دا قامالدى. ەكس-پرەزيدەنتىمىز ن.نازارباەۆتى قوعامدىق-ساياسي ۇدەرىستەردىڭ باستى كەيىپكەرىنە اينالدىردى. تاپ قازىر وسى تاقىرىپ، ەش قوسپاسى جوق، الەمدىك اقپاراتتىق كەڭىستىكتەگى ىرگەلى تاقىرىپتاردىڭ قاتارىندا تۇر دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. باسقاشا بولۋى مۇمكىن دە ەمەس. قازاقستاننىڭ گەوساياسي ورنالاسۋىنىڭ ءوزى وزەكتىلىگى مەن وتىمدىلىگىن ەسەلەپ ارتتىرادى. قىتاي مەن رەسەي سىندى ەكى الىپ يمپەريانىڭ كورشىسىمىز. جەر كولەمى بويىنشا الەمدە العاشقى وندىققا كىرەمىز. مينەرالدى رەسۋرستارىمىزدىڭ باي قورى كىمدى بولسىن قىزىقتىرعانداي.

وسىنشاما بايلىقتىڭ كىلتى 30 جىل بويى ن.نازارباەۆتىڭ قولىندا تۇردى. قايتا قۇرۋدىڭ سوڭى مەن تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا حالىق وعان رياسىز سەندى. ايتقانىنا يلاندى. ۇسىنعان جوسپار-جوبالارى مەن باعدارلامالارىن ورىنداۋعا بارىن سالدى. جۇيەلىك جاڭعىرۋ وڭايعا سوقپايتىنىن بىلگەندىكتەن قيىنشىلىقتارعا سىر بەرمەدى. ن.نازارباەۆ تا ايانىپ قالمادى. تاۋ كوتەرگەن تولاعايداي تەر توگىپ، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ جاسامپازدىققا تولى بەتتەرىن جازدى.

بىراق... ءبارىن قۇرتاتىن وسى بىراق قوي. مەنىڭ ويىمشا، ن.نازارباەۆ اركىمگە بۇيىرا بەرمەيتىن باقتى باعالاي المادى. «باقپەن اسقان پاتشادان ميمەن اسقان قارا ارتىق» دەگەن اباي شىن اۋليە ەكەن. الدە باقا-شايانعا اينالىپ كەتتىك پە؟.. تاۋەلسىز ەلدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولۋ، جاڭا استانانى اياعىنان تىك تۇرعىزۋ، جاس مەملەكەتتى حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ سۋبەكتىسىنە اينالدىرۋ – ءبارى ايتۋعا عانا وڭاي دۇنيەلەر. العاشقى 10 جىلدا ن.نازارباەۆ وزىنە ارتىلعان ميسسيانى تاماشا ورىنداپ شىقتى. يادرولىق قارۋ-جاراقتان باس تارتقان، ازيالىق كەڭەس، ەۋرازيالىق وداق يدەيالارىن كوتەرگەن، نارىقتىق قاتىناستارعا باتىل قادام باسقان ەلىمىزدىڭ بەدەلى شارىقتادى.

ەكىنشى ونجىلدىق تا جامان جۇرگەن جوق. «قازاقستان - 2030» ناتيجەلەرىن بەرە باستادى. حالىقتىڭ تۇرمىس دەڭگەيى كوتەرىلدى. دەگەنمەن، ن.نازارباەۆتىڭ ەڭ وسال قاسيەتى - بيلىكقۇمارلىعى انىق كورىندى. كسرو تارقاپ جاتقاندا مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدى جۇرتتىڭ سوڭىندا جاريالاۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا جاتقان بولار. پرەزيدەنتتىك مەرزىمىن ۇزارتۋ ءۇشىن كونستيتۋتسيانى قالاۋىنشا وزگەرتتى. جوعارى بيلىككە جاڭا بۋىن تالانتتار مەن باسشىلاردىڭ كەلۋى باياۋلادى. ونسىز دا شاعىن كومانداسىنداعى ا.ەسىموۆ، ق.ءماسىموۆ، ق.كوشەرباەۆ، ءا.جاقسىبەكوۆ سىندى «ويىنشىلار» قىزمەتتەن قىزمەتكە وپ-وڭاي اۋىستىرىلا بەردى. ەڭ سوراقى مىسالى – راحات اليەۆ. بيلىك ۆەرتيكالىنىڭ جوعارىدان تومەنگە دەيىن ءبىر ادام قولىنا شوعىرلانۋى بيۋروكراتيانى، جەمقورلىقتى، ناشاردىڭ ءسوزىن تىڭداماۋدى ۇيرەنشىكتى قالىپقا اينالدىردى. حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى قايشىلىق 2011 جىلى جاڭاوزەن وقيعاسىنا ۇرىندىردى.

بۇل ن.نازارباەۆ دراماسىنىڭ باسى عانا ەدى. تاپ وسى ساتتەن تۇلعا قۇرعان جۇيەنىڭ قۇلدىراۋى باستالدى. احۋالدىڭ اسقىنعانىن بايقاعان پرەزيدەنت 2019 جىلى ءوز ەركىمەن دوعارىسقا كەتتى. بىراق ءبىرجولاتا كەتپەگەندىكتەن مەملەكەتتىك اپات قاۋپى سەيىلمەدى. شەكسىز بايلىق پەن بيلىككە قۇمارلىعى، تۋراسىن ايتساق، ونىڭ تۇبىنە جەتتى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 31-جىلىندا جالعىز ءوزىن عانا وماقاسا قۇلاتىپ قويعان جوق، سوڭىنا ەرگەن، سەنگەن، ءسوزىن سويلەگەن بارشا قاۋىمدى جەرگە قاراتتى. وكىنتتى.

بۇگىنگى كۇنى قاشقاننىڭ دا، قۋعاننىڭ دا ايتاتىن اڭگىمەسى ن.نازارباەۆ جايلى. داتتاۋشىلار كوپ، ماقتاۋشىلار دا جوق ەمەس. توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي اڭتارىلىپ قالعاندار ۇلكەن قاۋىمدى قۇرايدى. نازارباەۆتى سىناعانسىپ، قازاقستاندى تابالاۋشىلار دا تابىلۋدا. 4-6 قاڭتاردا قارانيەتتى كۇشتەر، ۇرىلار مەن قاراقشىلار بىرنەشە قالادا اكىمدىكتەردى ورتەدى. قان توگىلدى. اپالاڭ-توپالاڭدى پايدالانۋمەن ەشتەڭەدەن ايانىپ قالمادى. بەيبىت حالىققا، زاڭدى بيلىك ورگاندارىنا، شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە، كۇشتىك قۇرىلىمدارعا قارۋلى شابۋىل جاساپ، جۇزدەگەن ادامنىڭ ءومىرىن قيدى، ميللياردتاعان تەڭگەگە زيان اكەلدى. قۇداي قولداعاندا، قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى ارقاسىندا ەلدىگىمىز، تۋىمىز، تاۋەلسىزدىگىمىز جىعىلمادى. وسى ورايدا، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك كەلىسىم شارت اسكەرىن شاقىرۋعا قاتىستى ويىمىزدى ايتا كەتەيىك. قىسقاسىنان قايىرساق. قارۋلى كۇشتەرىمىز، ۇقك ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە دايار بولماي شىقتى. ونسىز دا سولداتى جۇدەۋ، گەنەرالى كوپ ەلمىز. سوعان قاراماستان ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، الدەنەشە گەنەرالداردىڭ جەمقورلىقپەن، ساتقىندىقپەن ۇستالعانى وبەكتيۆتى قۇبىلىس ەكەن. ءارى-بەرىدەن كەيىن جىل سايىن ونداعان وفيتسەرگە گەنەرال شەنىن بەرۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بار؟

سىن ساعاتىندا ن.نازارباەۆتىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنت رەتىندە، ءتىپتى زەينەتكەر اقساقال رەتىندە توبە كورسەتپەگەنى، تاۋەلسىزدىكتى قورعاعان ءپاتۋالى ءسوز ايتپاعانى، بىرىنشىدەن، بۇرىنعىداي ەلىن سۇيگەن، ەلى سۇيگەن تۇلعا ەكەنىنە كۇدىك تۋعىزدى، ەكىنشىدەن، بالالارى مەن باۋىرلارىنىڭ جۇرتتان بۇرىن شەتەلدەرگە  قاشا جونەلگەنى، كىمگە مال قايعى، كىمگە جان قايعى ەكەنىن، ۇرىنىڭ ارتى قۋىس قاعيداسىنىڭ دۇرىستىعىن بۇلتارتپاي دالەلدەدى.

تاريحتاعى تۇلعانىڭ قيلى ءرولى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىندا سان مارتە سىنالعان اقيقات. ول تابيعاتى تازا تۇلعانى ەل مەن جەردىڭ، حالىقتىڭ يگىلىگىنە جەككەندە، باق بولىپ ورالادى ەكەن دە، ءناپسىنى تيا الماعان تەكسىزدىكپەن بەس كۇندىك بيلىك پەن بايلىقتى قۋسا كەسىرى،  ءبىر قارىن مايدى شىرىتكەن قۇمالاقتاي، بۇكىل قوعامعا تيەدى ەكەن. لايىقسىز تۇلعانىڭ مەملەكەتتىك بيلىك سالاسىنا كەزدەيسوق  سىنالاپ كىرىپ كەتۋى بەك مۇمكىن. ال ونىڭ ەڭ جوعارعى بيلىك يەسىنە اينالۋى بايتاق زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن جوبا. قاتپارى قالىڭ سەبەبى دە بار. ول  قوعام مەن مۇشەلەرىنە ينتەللەكتۋالدى اڭعالدىق، قۇقىقتىق شالالىق، دەموكراتيالىق وسالدىق، باسەكەلىك بەيعامدىق ءتان ەكەنىن بىلدىرەدى. مۇمكىن بۇل مەملەكەتىمىزدىڭ، ۇلتىمىزدىڭ عاسىرلار بويى وتارلانعانىنان تۋىنداعان بالالىق دەرتى مە ەكەن.

قالاي بولعاندا دا، نازارباەۆ قۇبىلىسى بارىمىزگە ساباق بولۋى كەرەك. ويتكەنى ونىڭ باستاپقىدا جاعىمدى ارنادا قالىپتاسۋى، كۇشەيۋى، ءححى عاسىردا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە قاتەر توندىرە كەرەعار  اسقىنۋى كوز الدىمىزدا جۇرگەن ۇدەرىس. كورمەس – تۇيەنى دە كورمەس دەگەن ءسوز راس بولىپ شىقتى. ەندىگى جەردە جەكە باسقا تابىنۋعا جول بەرمەيتىن دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق، ساياسي، كونستيتۋتسيالىق تەتىكتەردىڭ ءبارىن ىسكە قوسقاننان باسقا جول جوق. مەنتاليتەتىمىزدەگى: «پاتشا قۇداي ەمەس، قۇدايدان بىلاي ەمەس» دەگەنگە ساياتىن تۇسىنىكتەن ارىلاتىن ۋاقىت كەلدى.  ايتپەسە، كولەڭكەلى تاريح قايتالانا بەرەدى.

نازارباەۆتىڭ شەكسىز بيلىك پەن بايلىققا قۇشتارلىعى كەنەتتەن شىعا كەلگەن جوق. ونىڭ باستاۋ-بۇلاعىن تەمىرتاۋ-قاراعاندى كەزەڭىندەگى باسشىلىق قىزمەتىنەن ىزدەۋ كەرەك شىعار. بۇل دەرتتى الماتى مەن ماسكەۋدەگى لاۋازىمدى قىزمەتكە جوعارىلاتۋ بارىسىندا قولدانىلعان پارتيالىق سۇزگى دە جويا الماعانى وسىنداي ويعا يتەرمەلەيدى. «مال، ماقتان، عيززات-قۇرمەت – دەگەن عوي ھاكىم اباي، - ادامدى ءوزى ىزدەپ تاپسا، ادامدىقتى بۇزبايدى ءھام كورىك بولادى. ەگەردە ادام ءوزى ولارعا تابىنىپ ىزدەسە، تاپسا دا، تاپپاسا دا، ادامدىعى جوعالادى». اقيقاتتى ارىپتەستەرى مەن زامانداستارىنان، جاقىن ارالاسقان دوس-جاراندارىنان، ءار جىلدارعى باستىقتارىنان، ەستەلىكتەر مەن قۇجاتتاردان تابۋعا بولادى دەپ سانايمىن.

تەپە-تەڭدىك پەن تەجەمەلىككە نەگىزدەلگەن بيلىك ءدۇلدۇلدىڭ جولىن اشادى، دەموكراتيانى، زاڭنىڭ سالتانات قۇرۋىن بۇزا المايدى. جاپپارقۇلدىقتىڭ، جاعىمپازدىقتىڭ تىنىسىن تارىلتادى. باسقا دا ۇتىمدى جاقتارى تولىپ جاتىر. ناعىز بالاما،  تاڭداۋ، ءادىل باسەكە جوق كەڭىستىك –  ىرىپ-ءشىرۋدىڭ قاينار بۇلاعى، پىسىقايلاردىڭ وتانى. بۇلارعا كەرەگى ەمىن-ەركىن بيلەپ-توستەۋ. ياعني مونوپولياسىن ورناتۋ.

قازاقستانداعى مونوپوليانىڭ باستى ەرەكشەلىگى ماتەريالدىق ءوندىرىس  سالاسىندا ەمەس، اقوردانىڭ قابىرعاسىندا دۇنيەگە كەلگەنى. ەگەر تابيعي-ىرعاقتى جولمەن بوي كوتەرگەندە ءبىراز ۋاقىتتى تالاپ ەتەر ەدى. ونى كۇتىپ وتىرۋعا ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ شىدامى جەتپەدى. قولدان كەلىپ تۇرعاندا قونىشتان باستى. مونوپوليالار، ياعني اسا ءىرى بايلىق يەلەرى ەلباسىنىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن، قولداۋىمەن، باسەكەلەستەرىن اياۋسىز جىعىپ بەرۋمەن تۇعىرعا قوندى. حالىقارالىق ساراپشىلار وعان كلاندى كاپيتاليزم دەگەن اتاۋ بەردى. جالعىز ات بايگەدە قاشاندا ءبىرىنشى كەلەدى عوي. جالعان جەڭىستىڭ ارعى جاعىندا قانشا كوزبوياۋشىلىق، قانشا قىلمىس، زورلىق، جوقتاۋ، زارلاۋ جاتقانى ءبىر تۇپجاراتۋشىعا ايان. قۇداي بار بولسا، ەرتە مە، كەش پە، ءبىرازىنىڭ بەتپەردەسى جۇلىنار. جۇگەنسىز مونوپوليا قىلمىس اتاۋلىنىڭ اجىراعىسىز بولىگى ەكەنىن بىلگەندىكتەن دامىعان ەلدەر ونى قۇرىقتايتىن زاڭ اكتىلەرىن قابىلداعانى قاجەتتىلىكتىڭ كورىنىسى. تاپ وسى تاجىريبەنى ءبىز تەرەڭ يگەرگەنىمىز ءجون. كلاندى كاپيتاليزم تاۋەلسىزدىككە سەرىك بولا المايدى.

كوكپ موينىنا العان مىندەتتەردىڭ ماڭدايالدىسى جاڭا ادامدى قالىپتاستىرۋ ەدى. دەنى ساۋ، رۋحى مىقتى، بەلسەندى ومىرلىك پوزيتسيا ۇستانعان كوممۋنيستى بولاشاقتاعى جاڭا ادامنىڭ ۇلگىسى رەتىندە ۇلىقتاعانى بار. كەزىندە سولاردىڭ ءبىرى ن.نازارباەۆ بولاتىن. جارقىن بولاشاقتىڭ ادامى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا اباي ارمانداعان «تولىق ادامعا» اينالعاننىڭ ورنىنا سۇيكىمسىز كاپيتاليسكە، ديكتاتورعا اينالىپ كەتۋىنىڭ سىرى نەدە؟ ارينە، بۇعان جاۋاپتىڭ الدەنەشە نۇسقاسى بارىنا سەنەمىن. سولاردىڭ بىرەن-سارانىنا توقتالعىم كەلىپ تۇر.

بىرىنشىدەن، ن.نازارباەۆتىڭ شەكسىز بيلىك پەن بايلىققا ۇمتىلىسىنا 1995 جىلعى 30 تامىزدا قابىلداعان قر كونستيتۋتسياسى سەپتەستى. اتا زاڭداعى: مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن پرەزيدەنت انىقتايدى دەگەن قاعيدا، وسىلايشا سۋپەرپرەزيدەنتتىك بيلىك ينستيتۋتىن بەكەمدەۋى ءاۋ باستان قول كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلگە بايلاعانمەن پارا-پار تاۋەكەل ەدى. ارتى قايىرلى بولمادى. نە نارسەنى كوپ قىزىقتاساڭ، ازابىن دا سونشا تارتاسىڭ دەگەن عوي. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، شيرەك عاسىر ىشىندە 1995 جىلعى كونستيتۋتسياعا 1000-نان استام وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەن ەكەن. باسىم بولىگى پرەزيدەنتتىك بيلىكتى كۇشەيتكەن ۇستىنە كۇشەيتە ءتۇستى.

ەكىنشىدەن، بيلىكتىڭ ۇشار باسىندا جويداسىز ۇزاق وتىرۋ دەموكراتيا مەن زاڭعا دا، ادامنىڭ بويىنداعى قابىلەت-قارىمعا دا سايكەس كەلمەيدى. فيزيكالىق شارشاۋ ينتەللەكتۋالدى توقىراۋمەن، جاڭاشىل ىزدەنىس بوي ۇيرەنگەن ستاتيكامەن الماسپاي تۇرمايدى. قاتەلەسۋلەر جيىلەيدى. ن.نازارباەۆتىڭ مەملەكەت باسشىسى رەتىندە سارقىلعانى، قوعامداعى قايشىلىقتاردى اسقىندىرعانى،  بايلىق پەن بيلىكتى قولدان شىعارماۋعا جانتالاسۋى ءوزى ءۇشىن دە، حالقى ءۇشىن دە قاۋىپتى فاكتورعا اينالعانى 2011 جىلعى جاڭاوزەن وقيعاسىنان انىق بايقالدى. بيلەۋشى السىرەگەندە ونى ماقتاۋشىلار گەومەتريالىق پروگرەسسيادا وسەدى ەكەن. سول تۇستا وعان «ۇلت كوشباسشىسى»، «ەلباسى»، «عاسىر عۇلاماسى» ت.ب. تولىپ جاتقان  ماراپاتتاردىڭ بەرىلۋى 70-جىلدارعى ل.برەجنەۆتى ەسكە تۇسىرەدى. برەجنەۆتىك توقىراۋ ءوزى دۇنيەدەن وزعان سوڭ 4 جىلدان كەيىن جەلتوقسان-86 كوتەرىلىسىمەن تۇيىندەلىپ ەدى، ەكىنشى توقىراۋ مەرزىمى بىتكەن بيلەۋشىنىڭ ورىنتاقتان قوزعالماعانى سەبەپتى «قاڭتار قاسىرەتىمەن» تاريحقا ەندى.

ۇشىنشىدەن، نازارباەۆتىڭ ديكتاتورعا اينالۋى، ەلدە جەمقورلىقتىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەڭگەيگە كوتەرىلۋى مەملەكەت باسشىسىنىڭ حالىقتان، ناقتى ومىردەن الىستاۋىمەن جىلدامدادى. ءوز ەركىمەن الىستاعان جوق، بيلىككە ىقپالى كۇشەيگەن، شەكسىز بايلىققا تۇمسىعىن تىققان، تاكاپپارلانعان تۋعان-تۋىستارى مەن ميللياردەر سەرىكتەستەرى الشاقتاتتى. ايتپەسە، 2 سيىر ساتىپ الىپ جانىڭدى نەگە باقپايسىڭ دەگەن ءسوز اۋىزدان شىعار ما ەدى؟ قازاقستانداعى احۋال مەن ۇدەرىستەردەن مۇلدە حابارسىز قالعانى 18 قاڭتار كۇنگى سوزىنەن مەنمۇندالاپ تۇر. ەلدە ايتارلىقتاي وزگەرىس جوقتاي، قاندى وقيعالار باسقالاردىڭ كىناسىنەن ورىن العانداي، ساياسي ەليتانىڭ بىرلىگى مىنسىزدەي پايىم-تۇجىرىمدارىن جاريالاۋمەن ازاماتتاردىڭ اشۋ-ىزاسىن كۇشەيتتى. ينتەللەكتۋالدى پۇشايماندىعىن جايىپ سالدى.

قازاقستاندا ەلباسى تۋرالى ءسوز ۇدەپ تۇر. تىلگە تيەك ەتۋ جىلدار بويى جالعاسا بەرەدى. ايتالىق، كەڭەستەر وداعىن 30 جىل باسقارعان ءستاليننىڭ دۇنيەدەن وزعانىنا 70 جىلعا جۋىقتاسا دا، ول تۋرالى توم-توم كىتاپتار جارىق كورۋدە. نازارباۆتىڭ دا وسىنداي عۇمىرى باستالدى. بىراق بۇل تانىمال ەكى باسشىنىڭ اراسىنا تەڭدىك بەلگىسىن قويۋ ەمەس. ستالين الەم تاريحىنا بەتبۇرىس اكەلگەن باسشى، بىزدىكى الەمدىك كوشباسشىلارمەن سۋرەتكە تۇسكەنگە ءماز بولۋ عوي. اتتىعا ىلەسەمىن دەپ جاياۋدىڭ تاڭى ايرىلىپتى.

ءبارى سوزدەن باستالعان عوي. ءسوزدىڭ شىن بولعانىن تىلەيىك. قازىردىڭ وزىندە اقىلعا سىمايتىن ساۋەگەيلىك بايقالۋدا. ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك كەلىسىمشارت ۇيىمىنىڭ  كۇشتەرى كەلگەندە، رەسەي اسكەرى قازاقستاننان قايتىپ شىقپايدى، دەگەندەر بار. قاڭتارداعى بۇلىكتىڭ قورىتىندىسىن نازارباەۆتىڭ جەڭىسى رەتىندە باعالاعاندار تابىلدى. 2024 جىلى قر پرەزيدەنتى سايلاۋىنا ەلباسى قاتىساتىنىن بولجاعاندارعا نە ايتۋعا بولادى؟ توتەنشە جاعداي كۇندەرىندە نازارباەۆتى ولدىگە ساناعاندار تاياۋ-الىس ەلدەردە دە تابىلىپ جاتتى. وسىدان كەيىن ءسوزدىڭ باسى – ەلباسى دەمەسكە شاراڭ جوق.

حانكەلدى ءابجانوۆ،

ۇعا اكادەميگى

Abai.kz