VI

Kýz basynan súr jamylghy jamylatyn Ýrimji, biz taudan qaytyp kelgenimizde týnde qara jamylyp, týksiyip alypty. Qala shetine iline jóteldiruinen bildik, búlt emes, túman emes, sap qana taskómirding týtini. Búl mausymda týtinsiz, ashyq qabaqty Ýrimji bolmaytyndyghyn búrynnan bilsek te myna túnjyr týtin erekshe tandandyrdy. Órt ketse shular edi, jym-jyrt. Ýlken darbazalardyng aldylarynan óte kele týsindik, pәle әrbir aulanyng ortasynan órbip jatypty: әrbir mekeme-qogham oryndary, әrbir әkimshilik rayon, ahalla kóshe kenseleri ózdi-óz aldaryna «metallorgiya zavotyna» ainalypty da birden-ekiden «domna» jasap alyp, morlatyp jatyr eken.

Mәdeniyet mekemesining tar ghana aulasynda moyny sorayghan qotyr-qotyr qara balshyq «domnadan» ýsheuinen qap-qara qoqys bolyp shyghyp ýiilipti. Ádeyilep ýiilgen de emes, qayta bólinbestey etip, «domnalarynyn» ózi qosyp - ýiip shygharghan ghoy!...

Mekemening ózinde «qúrysh óndiruge» bólinip qalghan qúqyqty-qúqyqsyz «peshkalardyn» ózderinen de eshkim kórinbedi. Isterinen shyqqan nәtiyje osy bolghandyqtan basqa jerge baryp óndiruge aidalypty.

Osy mekemeden ketkendigimiz ýshin osy mekemening ózine eki avtomobilmen kelip týsip edik, basqarar eshkim kórinbedi. Abaqtydaghylarymyz ózdi-óz abaqtylarymyzgha ózdigimizden kelip kirdik te abaqtysyzdar ýilerine tarap ketti.

VI

Kýz basynan súr jamylghy jamylatyn Ýrimji, biz taudan qaytyp kelgenimizde týnde qara jamylyp, týksiyip alypty. Qala shetine iline jóteldiruinen bildik, búlt emes, túman emes, sap qana taskómirding týtini. Búl mausymda týtinsiz, ashyq qabaqty Ýrimji bolmaytyndyghyn búrynnan bilsek te myna túnjyr týtin erekshe tandandyrdy. Órt ketse shular edi, jym-jyrt. Ýlken darbazalardyng aldylarynan óte kele týsindik, pәle әrbir aulanyng ortasynan órbip jatypty: әrbir mekeme-qogham oryndary, әrbir әkimshilik rayon, ahalla kóshe kenseleri ózdi-óz aldaryna «metallorgiya zavotyna» ainalypty da birden-ekiden «domna» jasap alyp, morlatyp jatyr eken.

Mәdeniyet mekemesining tar ghana aulasynda moyny sorayghan qotyr-qotyr qara balshyq «domnadan» ýsheuinen qap-qara qoqys bolyp shyghyp ýiilipti. Ádeyilep ýiilgen de emes, qayta bólinbestey etip, «domnalarynyn» ózi qosyp - ýiip shygharghan ghoy!...

Mekemening ózinde «qúrysh óndiruge» bólinip qalghan qúqyqty-qúqyqsyz «peshkalardyn» ózderinen de eshkim kórinbedi. Isterinen shyqqan nәtiyje osy bolghandyqtan basqa jerge baryp óndiruge aidalypty.

Osy mekemeden ketkendigimiz ýshin osy mekemening ózine eki avtomobilmen kelip týsip edik, basqarar eshkim kórinbedi. Abaqtydaghylarymyz ózdi-óz abaqtylarymyzgha ózdigimizden kelip kirdik te abaqtysyzdar ýilerine tarap ketti.

Meni baqylaytyn «avcharkalar» týgel jazyp jatqan myjghyrt «tomymnan» da bir japyraq qaghaz joq. Endi ne isterimdi bilmey túrghanymda Maqpal jýgirip kirip, asyla týsti moynyma... Qaytyp keletindigimizdi tanerteng estip, ýige qaytuyma óz mekememnen kepildikke súrap alyp qoyghan eken. Kýlәnning da kelip otyrghanyn aityp, kóz jasyn sýrte sala qolymnan tarta jóneldi. Qyz-jigit shaghymyz qalpyna kelgendey qoldasyp alyp jýgirdik.

- Myna ýsh peshti otyz adam batpaqqa malshynyp jýrip bir aida әreng bitirip edi. Sol bir aida tasyghan kómirin bes tәulikte órtep bitirip, myna qara tastardy óndirdi!- dep bir kýldi Maqpal. -Múnyng qayta parshalanbaytyndyghynan domnagha qayta týse almaytyndyghyn bilgen song endigi domnalardy Michuan tauynan qúrugha ketti. Mekemelerde bir-bir hanzu hatshy men balaly әielder ghana qaldy. Osy «qúryshtan» basqa qyzmet týgel dogharylghan!- dep ekinshi ret kýlgeninde ýige jetip te ýlgerdik.

Aljapqysh tartyp tamaq istep jatqan Kýlәn ýide oinap otyrghan Asqarmen Sayragha meni kórsete salyp, aldymen ózi jýgirdi. Eki alaqanymen jelkemnen tartyp, mandayymnan sýidi. Men de sýitip edim. Balpandap kelip qarap túrghan Asqar bas kiyimin alyp, mandayyn tosty. Ony kórgen Sayra da bas kiyimin júlmalap shyghara almay jylap jibergende du kýldik. Ekeuin qosa qúshaqtap kóterip, aldymen kishkentay Sayranyn, sonan song Asqardyng mandayynan sýidim.

- Jýzing totyghyp jýdep qalypsyn!- dep Kýlәn kýrsindi.

- O dýniyening kórine de baryp, on eki saghat jatyp shyqtyq!- dep men kýldim. Sózdi osylay bastap, kórgenderimning Gýlnisadan basqasyn týgel aityp berdim. Auyryp qaytqan bireuden estigeni boyynsha Yntyqbaylardyng ahualyn Kýlәn bayandady. Bir rayon halqy bir ghana kammuna bolyp úiymdasqannan beri halyqtyng túrmysy kýrt auyrlap ketken kórinedi. Bir taypa el bir tayqazannan qorektenetin bolypty. Kommuna qúrylghaly negizgi enbek kýshteri qúrysh-temir óndiru әuresimen ketkendikten baghusyz qalghan egin ónim bermegen eken. Asharshylyq kórine bastapty. «Memleketke biyl pәlen tonna temir ótkizbey toqtamaymyz» dep bastyqtary sonda da kenirdektep jýr deydi.

Moynymnan múzdy su qúighanday titirkendirdi myna habar. Divangha qúlay kettim. 33-34-shi jyldardaghy asharshylyq kóz aldyma kele qalyp edi. Maqpal shay qúya otyryp, ýlken ýiimnen jaqynda kelgen hatty kórsetti. Sheshem aman eken. «Túrmysymyz jaman emes, bizden alang bolmandar!» dep jazypty Bighazy.

- Sonda da poshtadan eki ret aqsha jiberdim,- dep Maqpal kýbirledi.

- Óz ýiinnen hat keldi me?

- Joq, amandyqtary osy hatta bar.

- Hat jazyp olargha da biraz aqsha jiberuing jón edi ghoy!

- Meni satyp tapqan altyn-kýmisteri bar shyghar!-Áli de kekti Maqpaldyng búl sózine Kýlәn saqylday kýldi.

Mening rejimge alynghanymnan bergi ótken dostar ara ahualdy ekeui jarysa shertken az otyrystan song Kýlәn ýiine «asygha» týregeldi. Inir qaranghy edi. Qaqpasyna jetkizip saluyma da kónbey, jol ortadan qaytardy meni. «Bighan, Bighanym dep týsinde de shaqyratyn bolghan Núriyashynnyng qanshalyq saghynghandyghyn bilmeytin siyaqtysyn!» -degen sógisin estisimmen ózim de zytyp berdim ýige qaray...

Toryghyp qarayyp ketken jýzimdi kýndiz Asqar, týnde Maqpal jalaghyshtap jýrip, qalpyna endi keltirip qalghan siyaqty edi. Ýiime kelgeli ýsh tәulik ótkenin bilmey de qalyppyn. Bir «avcharka» kelip, taghy da shaqyra jóneldi. Taghy da ketetinimiz aitylsa da, qayda baratyndyghymyz taghy da aitylmay, qara mashinagha shyghyp taghy da zyrlata jóneldik.

Michun túsyndaghy Boghda bókterinen taghy da «qúrysh qorytugha» baratyndyghymyz jol búrylysynan úghyldy. Ýrimjide qalghan peshkalar týgelimen sonda ekendigin estigenbiz. Týtinning keremetin Shýimogu (dirmendi say) túsynan óte sala kórdik. Temir tasyn ghana emes úly Boghdanyng ózin tútasymen erituge kiriskendey, say-sayynan týgel ot qoyyp, morlatyp jatypty.

Bir-bir kesek súr tasty arqalap shúbaghan kishkene balalar, sol qalyng týtinnen de ashtyraq tiydi kózime: key biri sýrinip jyghylyp, odan eresegirek bireui óz tasyn tastay salyp, ony kótermeleydi. Ózimen birge domalaghan tasyn arqasyna qayta artyp berdi de esek qodyghyn aidaghanday «hiyt» dep zekiydi. Bastauysh pen orta mektep oqushylary birneshe qyrqamen saydy týgel qaptap, jypyrlatyp-qybyrlatyp jýr eken...

Biz olardyng órtep jatqan saylarynan, sonsong halyq kommunasynyng әtiretteri ýiip tastaghan kýiikti qyrattardan asyp baryp, «Sorbúlaq» atty saydaghy óz әtiretimizge jettik. Bataliyen dep atalghan búl әtiret býkil mәdeni-aghartu leniyasynan qúrylghan «qúrysh qortu polkynyn» ortalyghynda eken. Appaq-appaq tórt-bes shatyrdan qúralghan polk shtaby toq qyzyl tulargha oranyp, jarym shaqyrymday joghary jaghymyzdaghy bir túiyq qoynaudan kórindi. Balghyntaydaghyday búl shtap ta әrtis әielder shatyrymen irgeles, qonystas bola qalypty. Tegi bizding batalendy ortalyqqa ainaldyrghan osy shatyrymyz bolsa kerek.

Kele salyp bir jarqabaqtan jer ýy qazdyq. Ertenine berezentimen jauyp ornalasa salyp kiristik iske. Aldymyzdan búlaq qabaghynyng qarsy jaq ýstinen qazylghan on neshe jer tandyr (domnany osylay jasapty). On neshe avtomobilmen tasylghan jyltyr qara kómirdi jútyp jatyr. «Temirtas úsatushy әielder rotasy» tastyng ýstine tas qoyyp, bir-bir balghamen shaqyldatyp otyr. Manaylaryna salyp jatqan zәbirlerine qaraghanda tas soghushy әielder emes, qúlaq ynghuyrlap oiyp jeytin bir týrli jauyz qústar siyaqty. Áyteuir óz qúlaqtary jaulyqtarymen shymqap tynylghan. Kózderi әinek ishinde. Qalyng kiyinip alyp, shonqiyp-shonqiyp «shoqyp» otyr. Túmsyqty balghalary súr tastan ot shashady. Shaq-shúq, shaqyr-shúqyr. Manaylaryna basqa adam keltirerde emes, tanylarda emes.

Biz, birge kelgen jiyrma qalpaqty alghashynda ruda qazugha bólinip, әr birimizge kýnine eki kub metrden óndiru mindeti jýktelip edi. Kóringen kógildir súr tastyng barlyghy 10-15 prosenttik ruda bolyp anyqtalghan son, qyrat jotalarynan domalatyp týsirip, arqalap tasy beruimizge rúqsat etildi. Jýz neshe «tas shoqushy qyzdyn» shaqpaq qant mólsherinde úsaqtalghan rudalaryn kómirge tolghan tandyrdyng ýstine zәmbilmen tasyp ýngshi de biz boldyq.

Mindetimizdi búlay kóbeytken, polk shtabynyng búiryghy eken: «onshyl-últshyldardy» demaldyrmay, kýndiz-týni istetuge búiyrypty. Ásirese maghan qatty tóndi búl búiryq. Meni kezektesip qinaugha taghy da tórt belsendi iriktelip bólindi. Týn qaranghy, týtin qon bolsa da ol tórteui kóz jazbay aidady meni. Maqsat taghy da belgili, zoryqtyryp jyghyp, «enbekke jat», «Dayaujyngha qarsy» degen syltaumen osy zor polk boyynsha kýreske tartu, basqa erikti «jalqaulargha» sol arqyly «tәrbie berip», bәrin qorqytyp alu ekendigi taghy da mәlim boldy.

Ýsh tәulikti úiqysyz, ilbip jýrip әreng ótkizip edim. Jetpis eki saghattan song eki saghat qana úiyqtatyp alyp, taghy saldy júmysqa. Biraq, múnday zansyzdyqty kórgen son, kezektesip isteytin tórt zәmbildesim bosansy qaldy. Janashyrlyq kórsetip, jasyryn demalysymdy kóbeytti. Óz qolymen júmys istemeytin bastyqtar qansha shaqyldasa da sóitip, úiqy jóninen útylmaytyn boldym.

Timiskilep jýrgen kesir sonda da tapty bir kýni: basqa «reaksiondar» dyng birnesheui qarly borandaghy júmysta túmauratyp, qatar jyghylypty da onshyl-últshyldardyng «zor sekirip ilgerileuge naghyz qarsy jau» ekendigin «dәleldetip» qoyypty. Zor kýres jiynyn avtonom rayondyq ýkimetten shyqqan polkovniktyng ózi týn ortasynda kelip, elektr jaryghymen, ýlken aibarmen basqardy. Auyrghan  «qylmystylardyn» qataryna meni de túrghyzyp qoyyp úrandady ol. «Sheshenderin» týgel sóiletip, jýz degen júdyryqty kózimizge tóndirip-tóndirip jiberip jauap aldy. Túmauratyp jatyp qalghandardyng negizgi kópshiligi, tipti aldymen jyghylghandary aktivter bolsa da bar kýnәni qalpaqty kýrkildeushilerge moyyndatty. Búl qylmysqa mening dayyndap túrghan jauabym shipaly edi. Túmau tiygizbegendigimnen be eken, kózim júdyryq tónse de súraq tónbey, attap ótti.

Tanaularyn byryldatyp, tamaqtaryn qyryldata túryp, «endi túmau tiygizbeuge», «auyrmay sekiruge» ant berip qútylghan «qylmystylardyn» tәubasyna ýlken ton kiygen bir әiel qatty kýlip jiberip edi. Bastyqtar tóne týsti soghan. Endi tanydym, bayaghy qolgha alynyp «joyylghan» Sәida eken. Zeyil búiryqtar boyynsha búl kýlkisi ýshin jauap beruge shyqqanynda aqsay basuynan kórdim. Ayaghy isinip tanylyp shyqsa da «joyyla» qoymapty. Synar ayaghymen bolsa da «sekirtuge» jiberip, tas soqqyzyp qoyypty. Kýlgen sebebi, mazaqtau emes, lajysyz yza ekendigin eki-aq sózben týsindirdi ol:

- ...Birinshi, múnday júqpaly túmaumen auru mәselesi, jekening óz mәselesi emes. Júmys ýstinde auyrghandyqtary ýshin de kýreske tartylghandyqtaryna, onyng ýstine «auyrmay sekiremin» dep bergen anttaryna kýldim. Ólsem de sekirip týregelemin degizuge jetip qalypsyzdar, ha-ha-ha-...a.. ekinshi, búlar auyrghandyqtary ýshin kýreske týsse, auyrmay-aq ýsh tәulikte eki-aq saghat demalyp istep jýrgen Bighabil Jappardyng kýreske týsetin jazyghy ne?... Auyrmaghandyghy ýshin be, búl kýldirmey me?...

Sәidanyng búl sózine qarsy bayaghysynsha taghy da aqyryp qoya bergen aktivterin polkovnik «túra túrsyn búl jalap» degen kýbirmen eleusiz toqtata saldy. Maghan bir qarap qoyyp, «ekeuining baylanysyn tabyndar» degendey boldy bireuge. Sonan song kópshilikti shola qarap, tamaghyn qyryndy.

«Mauzydúng iydeyasynyng toq qyzyl tuyn biyik kóterip, reaksiondargha óltire soqqy berip, Angliyany basyp ozu ýshin algha!»- dedi bar dauysymen. Búl serinin, sóz sonyn әrqashan osynday ekpindi úranmen tújyratyn әdeti boyynsha jiyndy taratqany eken dep, suyqtan siresken denemizdi qymyrlata bastap edik, múnysy taghy bir jiynnyng bastamasy bolyp shyqty: «bizding úly maqsatymyzdy myna tórt-bes tonnalyq domnalardyng qanaghattandyra almaydy. Eng kishisi on bes tonnalyq bolyp qazylsyn! Shynjanymyzda kómirmen ruda kóp!.. Alghan mәlimetterimizge qaraghanda búl saydan onday zor domna qazu mýmkin emes, su shyghyp ketedi eken. Endi myna jotanyng ýstinen qazynyzdar!» dep bastap, múrat pen taptyq kýres jóninen taghy da eki saghat sóilep toqtady. Appaq sausaqtaryn iyismay anqyghan shanqanday oramalymen sýrte týregelip, «qoshna» súlularyn erte jóneldi sonson.

Úlyqtyn  karakól jaghaly drap palitosynyng etegin aituly artiskalarymyzdyng bireui qaghyp-sýrtip bara jatqanyna namystana qarap túryp qalyppyn. «Esil marksizm ishimnen-aq osy orayshyl myrzalargha jem bolyp keter me eken?» degen pikir miymdy qúrsaulay týsti. - «Ýlken qoshametshiler kishi qoshametshilerin qoltyqtap qoldap ósirip-órbitip, osy qoghamnyng tónkerisshi - jetekshisine ainala qalypty. «Týlkiden tóre saylansa, qauyrsyn jýn kóp bolady, qús bitken joq bolady» deushi edi. Sosializm osylardyng qalqany bolyp ketse, ne onbaq!...»

- Endi biz de ayandap túralyq!- dep aidaushy tórteuimning biri zәmbilding bir siraghynan sýirey jetip keldi. Basymdy silkip tastap, jerdegi siraghynan men kóterdim.

Qoi múnarly tang kóterile kelip, kýngirt kýnin shyghara qoyghan eken. Sonau shyghys tenizden bergi órtengen kómir týtininen júmylghan kýn kózi bylshyqtanyp әreng kórindi. Tamaq qonyrauy soghyldy.

Tamaq degenimiz, momy men túzsyz kýrish suy edi. Qalpaqtylar ara sóilesu qúqyghy bolmaghandyqtan ashanada olarmen birge otyrudy qoyghanmyn. Al, Sәidamen amandasuda keri tónkeris bolatyndyghyn bilgen song ol shatyrgha kiruim de qaterge ainalghany ghoy. Sorbúlaqtan bir kýreshke túzdy su әkelip, úiqydan qútylu ýshin qara shaydy mol saldym da «qúrysh qaynap jatqan» jer tandyrdyng keneresine qoya saldym. Baqylaushyma tapsyruym boyynsha eki momy men qant salghan sumkamnyng ózi keldi.

Tәuligine ýsh ret kóretin rahatym osy bolatyn. Basyp qalghan qarmen onyng ayazynyng «domna» ekeumizde nesi bar. Astynan laulaghan bes tonna kesek kómir maldas qúryp otyratyn jerimdi de jylytyp qoyghan. Jersharynyng ózin ýiitisip pisirip jýrgen myqty neden tayynbaq, múz bolyp qatqan momyny da shala-sharpy ýiitip alyp, terlep-tepship otyryp soqtym.

Búl «domna» týtin morlatqanyn qoyyp, ishindegi janyp bolghan kómirding ornyna ýstindegi úsaqtalghan temir tasty tartyp, qarnyna týsirip alghan. Endi myqtap qysa qúshaqtaydy da qúlaghyna, kem bolghanda eki tәulik «sybyrlaydy». Ol sybyrynyng sypyra reaksiondyq ekenin men ghana týsinemin: «әielderding balghasynan qorqyp osynshalyq telim-telim bolghandary netken berekesizdik! Sol osaldyqtaryndy bayqap, kómir "marqúmnan" әdeyi kýidirmey qymqyryp qalghan dәrilerim bar. Sodan tartyp qana jabysyndarshy bir-birine, ókpe-bauyr, ishek-qaryndaryng da qosylyp, sirese qalasyndar. Balghasy týgil bazghan-batpanyn da juyrmanda tyndamaytyn kýshke ie bolasyndar. Zavottyng domnasy men Marten atty uәlilýn túzaqtarynan senderdi osynday myghym yntymaq kýshi ghana qútqarady!»- dep sybyrlaydy onbaghan tandyr.

Al, ol sybyrdy bizding dýley bastyqtar temirding erip, astyna tógilip jatqan sybdyry dep týsinedi. Osy ýmitpen týgel tógilip bolsyn dep eki-ýsh tәulik «sybyrlastyrady» da bizdi týsirip qazdyryp almaq bolady. Biraq biz «reaksion» bolsaq ta tas emes, maymyz ghoy, qalghan qyzuynan kómirden de tez órtenetindigimiz anyq. Sondyqtan su qúyamyz. Su qúimasaq bes tonna kómirding býkil aumaqqa taraghan qyzuy bir jylsyz bәseyer me? Bireuine qanshalyq su ketkendigin sonda kór, shelektep qúighan sudyng qargha adym attay almay, byj etip, aspangha bir-aq yrshidy!...

Osy oimen mýlgip otyryp, qalghyp bara jatqanymda bir aidaushym jetip keldi qasyma.

- Bizding mazalauymyzdan endi qútylatyn boldynyz!- dedi kýbirlep. - Keshte kórpenizge kirip úiyqtay alasyz!

- Qalay?

- Taudyng jotasynan qazylatyn on bes «domnanyn» bireuin Ábilez ekeuinizge jýktedi.

- Baghanaghy jiynda aitylghan zor tandyrlar ghoy?

- Bes-alty metr terendikte qazylsa da sol tynysh sizderge. Kezektesip qana qybyrlaysyzdar. Jәne terendegen sayyn jyly bolady eken!... Múny sizderge eng auyr mindet dep artyp otyr...

Zor sauda kapitalynan tuyp, onshy qalpaghyn kiygen Áblez saudagermen sóitip qosaqtala qalyp, kerke, ketpen, kýrek aldyq ta túsymyzdaghy biyik kerish jotagha órledik. Bir-birine amandastyrmaytyn «onshyl últshyldardy» búlay erkin jamyratudaghy syrdy izdedim men. Myna saudagerdi maghan tayniylikke salghan shyghar degen kýdik payda boldy.

- Ananny...ler isterin endi tipti búzdy!- dep kýbirledi Áblez. -Nәpsisi órlep, arany ashylghan sayyn aljydy! Búl shoqygha kómirmen rudany әsirese sudy qalay shygharmaq?

- Odan qam jemeniz, enbek kýshi kóp, bәrin ózimiz isteymiz!- dey salyp edim, órshelene týsti.

- Enbek kýshi kóp deysiz be Bighabil әfәndi?... Kóp bolsa, oqugha jana ghana týsken kishkene balalarymyzdyng qolyndaghy әlipbesin júlyp alyp, qys ishinde tas arqalatqany ne? Egindi diqandardan aiyryp quratyp, dәn aldyrmay semdirgeni nesi?... Halyqqa myna dashqalyn[1] jegizbek pe?... Atom bomby jegizbek pe?

Kýlip jiberdim. Búl pikir, taptyq jaulyqtyng pikiri emes, yp-ras. «Biraq, kapitalisterde әsirese onyng saudagerlerinde opa bolushy ma edi!».

«Qúrysh - marshal» jetilip shyqsa, bәri tabylady!- dey saldym әdeyi. Búl, onyng shabyna ot tastaghanday jauap boldy. Mening jýzime qaraghanda qushyq sarghysh jýzi kýrenitip, súrghylt kózi úshqyn atty.

- Sol marshalynyzdyng ne beretindigin, óziniz asharshylyqtan shiqyldaghanynyzda kóresiz!... Myna Ýrimjidegi sklattyng halyqtan byltyrghy jighan «momysy» bituge qansha uaqyt qalghanyn bilesiz be?

- Ábe, onda bizding isimiz bolmasyn, júmysymyz mine!- dep kýle kórsettim júmys ornymyzdy. «Tehnikter» syzyp ketken jer tandyrdyng kendik - terendigi men auyz kendigin qaghazgha jazyp ala kiristim iske. «Mynau ne oqyghan neme?» degendey adyraya bir qarap qoyghan Ábilez, syzylghan jerdi kerkemen shapqylay jóneldi. Syrt beynesi taldyrmashtau kóringenimen qaruly shyqty ózi. Júmysqa taqystyq-saudagerlik kórsetpedi. Minezimiz sózde kelise almay qalghanymen júmysta teng qimylymen tabysa kettik. Ol, tas pen kerishti kerkelep bosatady da syrtqa kýrekpen men laqtyramyn.

Alghashqy sózin qarsy almaghandyghymnan Ábilez ol jóninen auyz ashpay qoyyp edi. Jer qabatyna terendep kirip aluymyzdy kýtip jýr eken. Tandyr qarynyn ýnigip kenite qazyp, ýsh kýnde ýsh metir terendikke jetip alghan song sayray jóneldi.

- «Temir-bolat jetisse, bәrine jetisemiz» dediniz be Bighabil әfәndi? - Otyra qalyp qayta bastady dauyn. -Ýkimetting ýgiti osy ghoy!... Temir degen neme sonshalyq qymbat pa?... Siz endi tyndap kóriniz, men eseptep bereyin!.. Júngonyng basqa ólkelerinde órtenip jatqan kómirmen ysrap bolghan maghdandy[2] bylay qoyyp, bir Shynjannyng ózinen órtengen kómirge ghana basqa memleketterden qansha million tonna temir-bolat keletindigin bilesiz be?...

Bәrining halyqara baghasyn bilip alghan saudager, tandyr qarnyna syzyp eseptey sóilep kelip, bizding óndirip jatqan myna dashqalymyzdyng әr tonnasynyng qúnyn basqa elding tórt jarym tonna sap temirining qúnyna tenedi.

- Al, bizding myna dashqalymyzdan ne shyghady? -dep taghy tóne týsti maghan. - Búl bizding jighan tabighy maghdanymyzsha birkelki parshalanbaydy. Sondyqtan zavot domnasy qabyldamaydy, kóresiz әli!... Demek, temir maghdanymyz týgil qansha million tonnalap órtengen kómirimiz, bizding býkil halyqtyng enbegi, ómiri, balalarymyzdyng oqu jasy bir tiyn qúnsyz syrap bolmadyma osy dashqal ýshin!... Osy mandaghy búryn jekeler qazghan kómir qúdyghynan kómir shygharugha baryp týsken azamattarymyzdan qanshasyn tas basyp óltirdi, bilemisiz?... Osy dashqal ýshin «sekirip» jýrip, biyl astyqsyz qaldyq. Keler jyldarda bolmay qoymaytyn asharshylyqtan qanshamyz qyrylamyz, bilemisiz?..

Búl saudagerding maghan tynshy bolyp qosylmaghandyghyn, dirildegen jýzinen, qútyrghan kózinen týsinip, kýlip jiberdim.

- Al endi osy súraularynyzdy mening kózime úrghanda ne shyqpaqshy, sonynyzdy aitynyzshy?

Ábilezding ózi de kýlip jiberip, basyn shayqap-shayqap qaldy.

- Inim, mening basyma osy isterding eshqaysysy simay, nervnyy bolyp baramyn, keshir!- dep kýrsindi. - Álgi batpighan búrqandaryna aitatyn dauymdy, ózimnen beter sorlanyp jýrgen saghan aityppyn ghoy! Býitip býkil el halqyn beker qinaghansha, jer baylyghyn bir tiyn paydasyz qúrtqansha qazirshe qajetti temirin, osy beker órtenip jatqan kómirge ghana aiyrbastap basqa elden ala túrsa, iyә, myna dosymyz Sovet Odaghynan satyp ala túrsa bolmas pa edi! Zamanauy óndiru tehnikasyn plan boyynsha órkendete jatpay ma!

- Qúrysh-temir óndiru jóninen osylay janpidalyqpen «sekirmesek», basqa derjavalardan qalay ozbaqpyz? Olardyng derjavalyq qúdiretine qalay talasa almaqpyz? -Búl súrauly jauabymdy anyra tyndaghan Áblez bir shaqta basyn iyzep-iyzep qaldy da jymiya qarady maghan.

- Úqtym, dәmesi jiyangerlik bәsekesinde eken de!... Sizderde «týk tappaghan buaz iytin jýgirtedi» degen maqal bar emes pe edi, ha-ha-ha-ha...a.. órkendegen ónerkәsipti derjavalardyng zamanauy domnalaryn kәdimgi jer oshaghymyzben-aq basyp týsip, bәrinen zor derjava bolmaq ekenbiz de!

- Sizderde «ózinde qanat bolmasa úshuyng mýshkil» deytin maqal da bar,- dep týzetu aittym. - Sauda tabysyn ghana oilay bergenshe әredikte osynday sayasy paydasyn da oilap qoysaq, nervimizding ushyqpauyna paydasy tiyedi!

- Tesip ótemiz dep aldygha sap túmsyghymyzdy búzghany bizge sayasy payda bolmaq pa?

- Bizge sayasy paydasy bolmasa da sayasynda birer týn tynysh úiyqtatar ma eken deymiz daghy!

Ekeuimiz qatar kýldik te qatar kýrsindik. Úiqy jaghynan tartyp jýrgen qiynshylyghymyz qatarlas qoy...

Jyly qúdyqtan keshke jaqyn bir-aq shyghyp edik. Syrttaghy «peshkalar» jappay sarpaltang jýgiriste eken. Kómir tasyghan mashina-traktorlar ýlken tandyrlar qazylyp jatqan osy jotanyng etegine әreng jetti. Týsirgen kómirdi bir rota «peshka» zәmbilmen myqshyndap joghary tasyp jýr. Bizding әr jotadan tasyghan temir tasymyzdy endi osy jotagha arqalap tasyp taghy bir sorly rota shúbyrypty. Polkovniyk-kombattar jaqyn bir jotagha shyghyp qarap túrghandyqtan rota bastyqtary ózdi-óz rotalaryn quzap jýgirtip jýr eken... Olardyng qoja aldyndaghy qanshyq jaghympazdyqtaryna qarsy súm «peshkalar» qasaqana tayghanap jyghylyp, arqalaryndaghy tasty etekke qayta qashyrady da, sonynan quyp, etekke qayta týsedi. Rota bastyqtary sol qashqan tastardan qasha jýrip, taghy aqyrady «peshkalargha»...

- Ózderining tandyrdy jotadan qazdyruynyng qanshalyq aqymaqtyq ekenin endi de týsinbes pe eken!- dep kýbirlep edim, Ábilez qyzynyp daurygha ketti.

- Shelekpen su tasyp sóndire almaghanda bolmasa, búl qatelikterin kóre qoyatyn kóz bar ma olarda!

- Aqyryn sóileniz!- dey sala tandyr auzyndaghy topyraqty ketpenimen tarta berdim. Keshki tamaq qonyrauy soghylysymen taudan bizde domalap týstik. Kóp adamnyng taptauymen jota qaptalyndaghy qar rasynda da kók tayghaq múzgha ainalypty. Týregep jýrip týsuden kóri domalauymyz ónimdirek boldy.

Búlaq boyyndaghy әli de jalyndap «sybyrlasyp» jatqan tandyrdyng birine kelip tamaqtanyp otyrghanymda «jiylyndar!» dep aiqaylaghan búiryq shyqty. «Qosh habar - qosh habar!» dep qosanjarlady bir bastyq. Ýiimizge qaytaratyn habar keldi me eken degen ýmitpen tamaqtaryn tastay jýgirdi kópshilik, kele tizilip qatyp túra qalysty. Bastyq quanyshyn qúrsaghyna sighyza almaghanday, alqyna sóilep jetkizdi qosh habaryn: Maujushy partiya ortalyq komiytetin derbes basqarugha shyghypty da, qosymsha istep jýrgen ýkimet tóraghasyndyq qyzmetin Lushaushigha ótkizipti. «Ýkimetting kóp qyzmetinen ajyramasam, marksizm-leninizmdi zertteuge uaqytym jetpey qaldy» degen óz talaby boyynsha auysypty.

- Maujushiyding búl danyshpandyq talaby marksizm-leninizmdi sózsiz damytady. Búl, bizding eng úly jenis!... Jasasyn úly Maujushiy!... Sosializmdi zor tabyspen iske asyryp, kommunizmge sekirip ótemiz! Jasasyn tendessiz danyshpan kósem Maujushiy!..

Kombatymyzdyng shekterinde qújynaghan qoshamet qúrttary osynday úrannan jeti-segizin qabattap aiqaylaghanda әreng tynyshtalghanday, tamaghymyzgha qayta qaytardy. Búryn Mauzydúnmen qatar úrandalyp kelgen Lushyaushiyding aty ýkimetting birinshi jushilyghyna taghayyndalghan kýngi búl úranynan maqúrym qaluynan, qalpaq astyndaghy kózder alara týskeni bayqaldy. «Búl kisige bir qalpaq dayarlanyp qalghany ma?» deytin kýbirler de bar. Marksizmning Júngodaghy ashyq kózdi ghalymnyng partiya ortalyq komiytetindegi basshylyq qyzmetinen shettetilui meni de alandatty. Qaranghy jataghyma ýnsiz kirip sheshinip jattym. Kórpelerine kirip ap kýbirleskender ol turaly «Pyndyhuaydy qoldaghan» degendey joramal aityp jatyr eken. «Onda» ýkimet bastyghy degen quyrshaq ataq berip saqtay túrmaq bolghany» dep qalghanday boldy bireui.

Ásirese solshyldardyng búl jenisi bizge búdan da zor apat tóndiretindigin oilap qynjylsam da, osynda kelgeli kórpeme sheshinip kirgenim osy bolghandyqtan túyaq serppey qatyppyn. Bastyqtardyng tangha jaqyn qorazdan búryn shynghyrghany bir-aq oyatty. Qaytalap istetetin júmystary býrgeshe talap, úiyqtatpay qoyghan kórinedi.

Tang belgi beruden әldeqayda búryn qaranghy qúdyghymyzgha qaray jýgirip edik, syrtta isteytin kóp «peshkamen» birge bizge de temirtas arqalatyp jóneltti. Keshegi tayghanap domalap týsken tik qaptalgha qayta órlegenimizde qaterding zoryna tap boldyq. Aldynghy jaghymyzdan tayghanap jyghylghandardyng kótergen tasy arttaghylargha ajal bop tóndi. Adam beyshara qúlaghan jerine tórt ayaqtap jabysa qalsa da ýstindegi tas yldigha qaray saqyldap jolbaryssha atylady. Ajal qalay bettegenin týtindi týnnen kóre almay, bәrimiz shulaymyz. Eki jaq býiirimizde kómir tasyghan zәmbilshiler de osylay shulasyp jýr.

Úiqylary qanshalyq kereng bolsa da shuylymyzdan polkovniyk-kombattar shoshyp oyanghan-aq shyghar. Biraq, aiqaylap, iyә, bireudi jiberip bolsa da qaranghydaghy búl júmysty toqtata túrugha búiyrghan eshkimi bolmady. Jerge jaryq týskende eki «qolbasshy» qatar mamyrlap etektegi tandyr jaqqa keldi. Tas soghyp súlatqandardy sanap avtomobilige tiyetkenin kórdik. Sonda da «qúryshty» tau basynda «qaynatu» búiryqtaryn toqtatar emes. Tek jotagha tasu júmysyn ghana kýndiz jaryqta isteudi tapsyryp qaytypty.

Basqa kórdegiler ne desip jatqanyn kim bilsin, Ábilez ekeuimiz kegimizdi júmystan ghana aldyq. Qazghan jer terendegen sayyn kýreng sabyn da úzarta týsu qajet eken. Qúryqtay kýrekke ózim de mashyqtanyp, ólshemmen ilgen topyraqtan ýstimizge týiir týsirmey laqtyratyn sheberge ainaldym.

Lushaushiyding osy auystyryluy men osy dayaujynnyng arqa kórinisi jóninde ekeuimiz keyde kelisip, keyde kerisip jýrip, tandyrymyzdy alty metir terendikke jetkizdik. Tehnik kelip kórip, jiyrma tonna kómir siyatyndyghyn aitty. Endi etek jaghynan jyralap qazyp әkelip, tandyrdyng týbinen bir metir terendikten jeldetkish tesikter shygharugha kiristik. Bizden basqa «kór tyshqandarda» syrtqa shyghypty. Bastary sol jotany ailana qyltyndap, tau ýstine tau bolyp ýiilgen topyraqtaryn búrqyldatyp jatty.

Tómengi tandyrlardyng әli óship bolmaghan otyn eki gruppa su tógip óshiruge týski tamaqtan song kirisip edi. Ayqaylasyp - dauryghysyp ketti keshke jaqyn.

- «Tórt jýz shelek su qúidyq!», «bes jýz shelek su qúidyq!», «әli búrynghysynday boryldaydy, ósher emes!»- desedi.

- Sugha óshpeytin ot bola ma, qúiyndar, qúya berinder!

- Ýi, búl tandyrlargha su jaqyn, qansha qúy desender de qúya beremiz. Al, anau jotadaghy jiyrma tonnalyq tandyrlardy qaytpeksinder? Sony oilamaysyndar ma!

- Ony oilaytyn ne bar, bastyqtar oilamay qazdyrama, júmystaryng ne onda!

- Oghan da su qúyatyn biz, nege oilamaymyz! Myna tandyrdyng salqyndauy ýshin myng shelek su qajet bolghanda olardyng әrqaysysyna bes myng shelek su qajet! Sonshalyq sudy sonau biyikke nemen jetkizbeksinder!

- Ol jotanyng qary da ayaqpen tozyp bitken. Mashina shygha almaydy, oghan su tartyp shygharatyn kýshti nasos ta jasalmaghan! Sondyqtan myna ahualgha qaraghanda ólip-óship shygharghan jarym-jarty shelekterimizge ol tandyrlar endigi jyly da óshpeydi! Bastarynmen oilap kórmeysinder me!

- Oilamay partiya búiyra ma!

- Basym ketse de aitayyn, myna bastyqtar órtetudi ghana biledi, óshiruding jónin әli oilaghan joq!

- Ei, saghan da júqtyma, kýreske týsking kep túr ma?

- Kýreske týssem týseyin, zor jiynyn zor bastyqtyng ózi kelip basqarsa bolghany, ait baryp osynymdy!

- Asyqpa, ókpendi basa túr!- dey sala polk shtabyna jýgirdi bir bastyq.

Búlaqtyng jelkesindegi sol tandyrlargha su qúiyla berdi. Inirde de, týn ortasynda da, tipti tang aldynda da shaldyrlap-boryldap jatty. Úrandap kýres jiynyna shaqyrghan eshkim bolghan joq. Tanertengi tamaq uaqytynda Ýrimjiden bir avtomobili  shelek keldi. Polkovnikting su jónindegi jauabyn osy ekenin týsindik te jotadaghy tandyrdyng astyn taghy da ýngip qayttyq. Týski tamaqty ishe salyp, taghy da ýnguge órley jónelgenimizde bir bastyq aqyryp toqtatty.

- Ey kerbaqpalar, qayda barasyndar!... Qayt!... Endigi júmystyng myna domnalarda ghana bolatyndyghyn týsinbeysinder me!

- Ýlken «domnalardyn» bituine bir-aq kýn qaldy. Biz sony ghana týsinemiz! On kýn istep, shala tastaghanymyz bolmas!

- Qoy shala-palandy, endi júmys joq ol jaqqa! ... Ei, mening neme qarap túrsyndar, qaytyndar, sanyrausyndar ma?

Rasynda da «sanyrau» bolyppyz. Ýrimjiden neshe jýz shelek aldyrghanymen jotagha su shygharugha onyng da shara bola almaytyndyghyn «danyshpan» polkovnikting endi týsingenin estimey qalyppyz. Múnysyn bizge ashyq aitudan namystanyp, jana búiryghyn týski tamaq uaqytynda jasyryn týsiripti. Birqansha adamdy qúlatyp-qiratyp, myng mashaqatta jotagha әreng tasyp shygharghan kómir men temir tasty qaytadan saygha tasudy sol eki rotanyng ózderine ghana syp-sypayy sybyrlap, qayta mindettep bolghan eken. Múnyng anyghyn jotagha órlep bara jatqan sol «peshkalardyn» kýbirinen úghyp qayttyq.

Ózining qatty qateleskendigin jasyru ýshin qahar shashpaghan birokrat, birokratpa. Bastyq bitkenning týsi týgel búzylyp, donyz aibattaryn tanaulary men qabaqtaryna ornatyp ala qoyypty. Búiryq degen short-short, shaq-shúq. Jotadan qayta domalap jatqan tas pen adamgha bireui de búrylyp qarar emes.

Bir gruppanyng bólimshe bastyghy bolyp jýrgen Maqúlbek tipti týksiyip, dónkie týsipti. Búl da namystanyp jýrme desek, manyzdanyp jýrgeni eken: býgin su boyyndaghy on eki tandyrdyng «domna bastyghy» bolyp taghayyndalypty. «Qúrysh óndiruding eng danyqty mindeti senderge jýkteldi, tez shygharyndar!» dep óte shyqty aldymyzdan. «Danyqty mindetti» -tandyrgha týsip qoqys shygharu bolyp tabyldy. Jotadan tereng zyndannan qútylysymyzben otty tozaqqa búirylyppyz. Ár tandyrdyng erneuine attarymyz jazylyp ta ýlgeripti.

Týsuge mindettelgen tozaghymyzgha Ábilez ekeumiz qatar kelip ýnildik. Irge-irgesi әli de qyzaryp qozdanyp túr eken. Ábilez búlaqqa eki shelek ala jýgirgende tizemde tirenip, orta shennen jaltyraghan otqa enkeye qarap qalyppyn. Tu syrtymnan bir kýshti qol iyterip kep jibergende qayrylyp qaraugha ýlgere almadym. Qúlap bara jatqanymda qarmanghan qolym tandyrdyng qarsy jaq erneuine ilinip baryp shyghyp ketti. Ýstingi qabaty óshken siyaqty kóringenimen asty әli de qozdanyp jatqan qoqysqa basym týspey, aldymen ayaghym týsti sóitip. IYterip qúlatqan kim ekeni eskerusiz qalyp, bar nazarym astymdaghy otta boldy. Eng qúdiretti ajalym ayaq astymda jatpay ma! Ókpemdi ot jalyny qaryp, tynysym taraya qaldy.

Anadayda tas soghyp otyrghan әielderding shu ete týsken dausy estilip edi. Ábilez jýgirip jetip, eki shelek suyn mening ýstime dәldep tókti. Qalyng maqtaly beshpet-symnan syrghyp, pimamnyng ishi múzday sugha tola qaldy. Sugha toyynghan sharpym men auzymdy túmyldyryqtap tynystadym. Tabanymnyng asty boryldap, mol su talap etip jatyr. Kómirding janyp boluy men temir tastyng balqyp syghylysuynan bosaghan tandyrdyn, ýshten eki bóligi qon bugha tolyp, eshnәrse kórsetpey qoydy. Qútqarugha tús-túsymnan sozylghan qoldar bar siyaty. «Qolyndy soz!», «qolyndy soz!» dep shulasyp túr ýstimnen.

- Su, su!... Kóp su kerek!- dep men aiqayladym tozaqtan, - әkel qolyma, qolyma ber!- dey sala qolyma ilingen shelekterdi qozdanyp qyzarghan jerlerine dәldep tóge berdim. -Maqúlbek shoshqa osynyndy úmytpa!... Búl meni pisirip jeu ýshin istegening ghoy, úmytpa!... Osynyndy úmytpa!... Ábe, endi sen týspey túra túr, kerke men kýregindi beri ber!...

Tandyrdyng auzynan tóngen kóp kózdi, jastary móldirey tóngen kózderdi de endi kórdim. Keybir iri tamshylary iyghyma tamyp túrdy. Qoqystyng ýstingi jaghy balqymay, ústaspay, úsatylghan ruda kýiinde jartylay ghana jabysqan eken. Kerkelep shauyp bosattym da aldymen solardy laqtyrdym syrtqa. Irirek kesekke ailanyp bólingenderin arqannyng úshyna baylap, Áblezge tartqyzyp shyghardym. Mýlde bólinbey, aspannan týsken meteoritsha bedireyip qalghan tútas qoqysty jalanashtap bolghanymsha tandyr ishi qaranghylasyp, kesh batqanyn bildirdi.

Ábilezding tastaghan arqanynan ústap dalagha shyqqanymda, tisi qurap ketken kiyimimning ishi termen shylqyldap alypty. Al, su toltyrylghan pimamnyng ishi de qúrghap, tandyrdyng oty sonyng ishinen bilinip qarap túr. Túla boyym pargha ainalyp ketkendey qoy bugha oranyp túryp qaldym.

Keshki tamaqqa sóitip aman-esen jetip edim. Ile-shala kombat shaqyrtty shtabyna. Dýrse qoya berdi maghan.

- Bastyghyndy ne dep tildedin?...

Men bolghan oqighany sóilep berip edim. Maqúlbekke, «shoshqa úmytpa osynyndy» degenimde ghana tergedi.

- Ei, sen de adam, men de adam, adamgershilikpen tynda!- dedim men, bastyq ezeurey bergen son. -Ot qozdap túrghan tereng qúdyqqa iyterip, ol kýidirip óltirmek bolghanda, men onday eskertu aitpay-aq óle saluym qajet boldy ma?... Adam óltirmek bolghan ziyankestigi ýshin onyng sotqa tartyluy qajet!.. Ádildikpen - adamgershilikpen anyqtanyz!

- Bastyqty iyanattau degenning ne ekendigin bilip túryp iyanattadyn!- dep bastyq aqyranday jóneldi. - Sening tildegening Maqúlbek qana emes, býkil partiyamyzdy tildegenin! «Úmytpa osynyndy» degenin, kommunisterden kek almaq, kompartiyany audarmaq bolghanyn!... Múnday tildi kim berdi sendey onshygha!... Ol seni domnagha iytergen joq. «Tez týsinder» dep iyghynnan ghana týrtipti. Dayaujyngha qarsylyghynmen ólip alu ýshin ózing sekirip týsipsin! Býgin ózindi tekseresin, dayyndal!... Aytyp qoyayyn, «adamgershilk», «әdildik» degening - abstrakt týsinik. Taptyq kýreske onyng qajet emes, bizge osy shyndyqty moyyndauyn, iydeyandy ózgertuing ghana qajet! Qashan ózgergeninshe kýresemiz senimen!...

Noghalasy ósip ketken búl soqyrdyng qolyna ústatqanday qanshalyq aiqyndap sóilegenimen dәlel tyndar emes. Ózimning bir shyndyghymdy ghana eskertip shyqtym.

- Adamdy ózgertu - ózgeru isi aqiqatqa ghana baghynysty. Balshyq emes, adam sanasy haqtyq -әdiletke moyyndaghanda ghana ósip - ózgeredi. Kýreste de әdilet pen haqtyq jenedi. Ayqay men zorlyq júdyryq jenedi deytin dәmeden aulaq bolynyzdar! Al, mendey nahaq jalamen ziyankestik kórip jýrgen adamdy kýreske tarta beruden ózderinizge keler tittey de payda joq!..

Osyny aityp shyqqanymda zor jiyn maydany "peshkalargha" lyq tolyp, elektr lampalary jarqyray qalypty. Jaqyndap barghanymda úran kóterildi. Qaptap otyrghan ýlken «peshkalardyn» dauysynan» kishkene peshkalardyn» shyryldaghan dauysy basym. Qazaq bastauysh mektebining oqushylaryn týgel әkelip, maghan qarsy shulatyp qoyghan eken. «Sheginen asqan onshy Bighabil joghalsyn!» degen qazaqsha úrandaryn esty jetip edim.

- Ortagha shyqsyn, shyqsyn ortagha!- degen juan búiryqtar juan kenirdekterden atqaqtap qoya berdi.

- Al, shyqtym!- dep, oqushylargha jaqyndap baryp túra qaldym. Jas oqushylar, taghy da úrandata jóneldi. Kýle qaradym olargha. Múghalimderi búghyp alypty, kórinbedi.

- Balalar, mening ne sebepten kýreske tartylghanymdy bilesinder me?- degenimde jym bola qaldy. Birqanshasy mening ystyq kýlkime qosyla kýldi.

- Ózindi tekser, tekser óz mәselendi! -degen juan kenirdekter qayta arqyrady. Alystan Ayghaykók te kelip qosyla ketken eken. Polkovnik kórinbedi, kelmegen siyaqty.

Bireui úran kóterip edi, sol juan kenirdekterding ózderinen basqa kóp eshkim qoldamay óship qaldy. Óitetini, baghanaghy oqighany kórgen tas soghushy әielder jaghy jym-jyrt. Aktivter qatary, ózderi qinalghannan beri tym azayyp ketken bolatyn. Sondyqtan, kómirmen temir tasty taudan saygha, saydan taugha shygharyp, qaytadan saygha tasyp jýrgen eki rotadan qaqshighan bir de bas kórinbedi. Moyyndaryn ishterine týgel tyghyp alypty.

- Kýreske tartu - kópshilikting isi,- dep bastadym sózimdi. -Jazyghym bolsa, kópshilik jazghyrsyn, býgingi bolghan isti kópshilikke sóilep bereyin...

- Estip boldyq, tapsyr óz mәselendi!- dep Ayghaykók aqyrdy.

- Siz, búl jerde bolghan oqighany Ýrimjiden kórip otyrmaghan shygharsyz, týtin qalyng ghoy, «Bighabil dayaujyngha qarsy bolghandyqtan ózin «domnadaghy» otqa tastap jiberdi de Maqúlbekke jala japty» dep estigeninizdi men de estip keldim. Kópshilikke naqtyly ahualdy ózim sóilep beruim qajet!..

Mәselen dәl óz qalpynda sóilep bola bergenimde әielder bir dauyspen rastay qoydy. Óz kózderimen kórip otyrghandyqtaryn aitty. Búl jerge «qúrysh qorytugha» kelgenimnen beri bas tartpay-demalmay istegendigimdi, Maqúlbek tandyrgha syrtymnan iyterip qúlatqanda órtenip ketuimnen ózderining su qúiyp qútqaryp qalghandyqtaryn da sóiledi. Eshqaysysynyng jeke boy kórsetpey jarysa sóileulerine qarap, әdeyi osylay isteuge aqyl qosyp alghandyqtaryn bayqadym. Sóitip bastyqtardyng menimen qosaqtap soghuyna layyq eshbiri daralanyp kórinbey qoydy. Sәida da tómen qarap alypty.

Jiyn basqaru stolynda otyrghan kombat pen Ayghaykók bir-birine jaltaqtasty da kombat kóterilip, tәrtipke shaqyra-aqyra sóiledi.

- Rúqsat alyp bir-birden týregelip sóileudi úmyttyndar ma! Tәrtip qayda!.. Kimning dos, kimning jau ekendigin de úmyta qaldyndar ma?.. Zor sekirip ilgerileumen onshyl-últshyldargha qarsy iydeyalogiyalyq kýresting airylmas birdene ekendigin úmyttyndar ma!.. Búl tәrtipsizdikti kimderding órbitip otyrghandyghyn basshylyq bilmeydi dep oilaysyndar ma!... Búl Bighabil deytin әblәhtyn[3] kýnine neshe pәle órbitip, kompartiyamen úly Maujushigha qarsy qansha jala taratatyn ózgermes jayyl ghúnsyr[4] ekendigi býkil әlemge mәlim bolmap pa edi!... «Kimde-kim tónkerisshil halyq jaghynda túrsa, sol  tónkerisshi, kimde-kim imperiyalizm, feodlizm, birokrat kapitalizm jaghynan kórinse, sol keri tónkerisshi» degen danyshpan kósemimizding kózge tyqqanday aiqyn núsqauyn esten shyghardyndar  ma! - Kombat osynday shoshytarlyq súraularyn najaghay oinatqanday osqylap shúbyrtyp kelip, kópshilik arasynan әldekimdi izdegendey tinte qarap biraz túrdy. Maydan tym-tyrys. Tek, tisterding saqyldaghany ghana estilip, iyqtardyng selkildegeni ghana kórinedi. Týtindi túman aiqara japqanymen ýskýrik tildi ayaz jalandap - soqqylap túr. Kombat әielderding «qorqyp juasyghanyn» osy saqyldaghan titirekten bilgendey, Maqúlbekti shaqyrdy. - Joldas Maqúlbek, sóile, myna tonmoyyn ne dep túr?.. Partiyagha tapsyrghan jýreginmen mәselening shyndyghyn ashyp ber myna kópshilikke!

Maqúlbek kýngirtirek bir shetten týregeldi. Birneshe serigining ortasyna otyryp alghan eken.

- Joldastar, men basshylyqtyng tónkeristik búiryghyn oryndau ýshin býgin tótenshe asyghyp jýrgenmin. Domnadaghy temirdi býginnen qaldyrmay shygharyp bolyndar dep anau jalaqor onshynyng iyghynan ghana týrtip ótkenmin. Onda jauap qatpay, domnanyng týbine qarap túryp qalghan. Men tórtinshi domnagha barghanymda otqa sekirgenin kórip... shu ete týstik. Bolghan oqigha osy!... Keri tónkeristik úiymyn jasyryp ketu ýshin ólip almaq bolghany!

- Ey qarajýz qanisher, enkeyip túrghanynda artynan dybyssyz kelip iyterip jiberip, qandy qolyndy janqaltana sala jónelgenindi biz, myna bәrimiz kórip otyrdyq qoy! - Áyelderding artqy qatary osylay dýrildep baryp tyna qaldy. Rota, zvot bastyqtary eki jaghynan birdey jalaqtap jetip kelip edi. «Onshyny jaqtap top basshysy» bolyp ortagha shyghudan bәri de tartyna qalghandyqtaryn bayqadym.

Qasyndaghy tórt-bes serigi Maqúlbekti de aqtay jóneldi. Búlar da óz kózderimen kórgendey, qylmyskerding janaghy óz jauabyn rastady.

- Ol shaqta ózdering qayda edinder?- dep art jaqtan tórt-bes әiel olargha dýrse qoya bergende basshylyq jaghy úran kóterip dolyra jóneldi.

- «Joyylsyn onshyl-últshyldar!», «opportonizm qúiryqtaryn qyryp tastalyq!», «qyraghylyghymyzdy arttyrayyq!», «joghalsyn sosializm jaulary!»...

Úrangha bastyqtardyng aqshyrayghan kózderinen qorqyp qosylghan birneshe aktivten basqa kópshilikting taghy da jym-jyrt otyryp alghanyn, «tónkerisshiler» elemegensy jalghastyrdy úrandaryn.

- Jauap ber!... Sóile!- dep eng sonynda maghan aqyrdy kombat.

- Jauabym da talabym da sol, qanisher qasqyrdy sotqa tapsyryp berinder, sol jerde sóileselik! -men de aqyra qaradym oghan. - Dayaujyng degenimiz tónkeristik әreket bolsa, dayaujynshylardy otqa iyterip, qaskýnemdik әreket jýrgizu, naqpa-naq keri tónkerisshi!... Múny tyndamay, osy kýrespen buyp tastay almaysyndar!

- Ózgermeymisin?

- Kimderding ózgerip, kimderding jazalanugha layyq ekendigin әli bilmedinder me?- dep men de kenirdektegende, qostaushy kenirdekterin Ayghaykók bastap taghy da úrandata jóneldi.

Baghanaghy súrauymnan song ýnsiz qalghan jas oqushylar әldekimderining kýbirimen tizilip kete berdi. «Balalardyng jatyn oryndary alys, tang atysymen júmysqa shyghady!» dep oqytushylary jýre jauap berdi bir bastyqqa. Kópshilik arasyn dabyr-kýbir keulep ketti: «búlar pikir tyndar emes. Kórgenimizdi zang ornyna birlesip jazyp jiberelik!» degen pikir әielder jaqtan anyq estildi de ashyq quattaldy.

Úrandarynyng qabyl bolmaghandyghyn týsinse de kenirdektep túrghan Ayghaykókti jiyn bastyghy sanynan týrtip toqtatty. Sóiletpek eken. «Jiynnyng kýn tәrtibi boyynsha» ózine sóz berilgendigi, týgi quramaghan tip-tik saltanatpen jariyalanghanda ornyna otyra qalghan Ayghaykók, tamaghyn qyrynyp-qyrynyp jiberip, jaltaqtap qarady manayyna. Múndayda taza stakanymen aldyna kele qalatyn ystyq shay kórinbegen song alqymyn sipalap qaqyrynyp alyp bastady sózin. Kýshene-kýshene auzyna әreng týsirip, «zor sekirip ilgerileuding halyqaralyq manyzyn» sóiledi: úly Maujushy basshylyghyndaghy bizding búl әreketimizding «jahandy dýr silkindirip, jahangerlerdi qaltyratqanyn» aita kele, mening qyzyp túrghan «domnagha sekirgenimdi» sonyng bir dәleli etip kórsetti. Erler jaghy túnshygha kýlisip, әielder jaghy yzalana dabyrlasqanda sheshen stoldy soqqylap toqtatyp, sóz nayzasyn endi solargha qaday sóilep ketti: búl nauqangha qarsylyq aldymen «enbek jaularynyn» passivtesuinen әshkerelenetindigine, sóitip reaksiondar men jahangerlikting qúiryghyna ainalatyndyghyna, ondaylargha óz uaqytynda soqqy beruding qajettigine, teoriyalyq taldaular jasap jatty.

Kópshilik jaghynan kelgen bir qaghazgha qarap jibergen jiyn bastyghy maghan týiile qarady da otyryp tyndauyma búiyrdy. Men otyrmay shettep shyghyp túra qalghanymda jiyn jabylghandyghy jariyalandy. Ayghaykókting tym alystan bastaghan sózi lezde qalay jetip toqtaghanyn da úqpay qaldym. Kópshilik  búl kýres jiynyn sayqymazaqqa ainaldyra dabyrlasyp-dauryghysyp tarady.

Qanshalyq sharshasam da ashu-yzadan úiqym kelmey, qalghan týndi dónbekship ótkizdim. Sheginen asyp ketken qastyqqa shydamym tausylsa da kek aludyng dúrys joly tabylar emes. Tang ata qayta baryp tandyrgha týstik. Ábilez ekeuimiz shtannan basqa kiyimdi tastap kiristik iske. Ystyq jalyn әli lapyldap túr. Keshegi qalghan tútas qoqystyng eki jaq shetinen lomdap, kerkelep, temir synamen synalap jýrip, týske deyin eki tesikti әreng shyghardyq. Eki lomdy ekeuine salyp, ekeumiz qatar yrghadyq sonson. «Qúrshymyz» miz baghar emes. Tandyr irgesinen ajyratu ýshin birneshe synany shet-shetine qaqtyq. Naghyz qúrysh synalardyng ózi shelpekke ainaldy. Kerke de lom da jas shybyqsha iyildi. Shýmektegen termen kýieden qalyng qarasauyt kiygendey, bir-birimizdi tanudan qaldyq. Syrtqa aiqaylap shelek-shelek suyq su týsirtip ishtik. Syrtqa shyghu jaghdayymyzdyng joqtyghyn bilip, keshki tamaq ta qúdyqqa týsti. Basqa tandyrdaghylar da osynday halde eken. Kerekten shyqqan qúraldar syrtqa laqtyrylyp, jana qúraldar taratyldy. Betpaq «metoriyt» oghan da miz baghar emes, bólinuinen ýmit tipti joq. Silemiz qatyp, qisayghan lomdy tayana qúshaqtap otyryp úiyqtap qalyppyz.

Ertenine tanerteng sәl tynayghan kýshimizben tesikterdi keneytip oidyq ta lomdardy qos-qostap salyp yrghap әreng qozghadyq. Jersharyn baghyndyrghanday quandyq búl «qúdiretimizge». Yrghay berdik, tyrnay berdik. Astyna syna týsirip, balghamen soqqylay berdik. Sol kýnning keshinde Qúday jarylqaghanday ýshke bólindi. Astylaryna birneshe syna týsirip, temir arqan ótkizdik te, mosyly kran qúrghyzyp, bir-birden shygharyp berdik. Búl ýstemdikke aldymen jetken biz ekenbiz.

- Aldynghy jenis senderdiki!- dedi tehnik tandyr auzynan ýnilip. Astynghy betine irkilgen shoyyn kórmegen Ábilez taghy da short qayyrdy jauabyn.

- «Toqal eshki mýiiz súraymyn dep qúlaghynan airylypty». Qanshalyq kómir, qanshalyq ómir berip istep, shoyyn temir týgil qolymyzdaghy qúrysh saymannan, tipti rudamyzdan da airyldyq. Osynday «jenis» bolar ma eken!

- Ony sóileme!- shoshynghanday kýbirledi tehniyk. - Búl ziyandy aitsaq shataqqa qalamyz. Osy dashqaldy tútasymen shoyyn esebine ótkizemiz. Biylghy mindetimiz ótelse bolmady ma! -Tehnik syrttaghy bireuge tapsyryp, juynugha eki shelek su keltirip berdi.

Tozaghymyz búl mannan tabylmaytyn eng jaqsy monshagha ainala ketti. Taza juynyp kiyinip biraq shyqtyq. Búryn bitirgen Ábilez ekeuimiz tehnikting madaq sózimen kópshilik aldyna jýldeger bolyp óttik. «Ózgeru degen osy. Ózgergenin adamnyng ózi de sezbey qalady!» dep kombat danyshpansydy.

Maqúlbek bizge kóp kórinbeytin bolyp, shettep ketti. Jaularynyng kek aluynan basshylyq saqtandyryp qoyghan tәrizdi. Shy týbirin shauyp tandyrgha tamyzyq dayarlaytyn bes-alty aqsaqqa ghana bastyq bolyp taghayyndalypty. Búl aqsaqtar, әneu týndegi domalaghan tastardyng soqqysynan emdelip, әjetke jarap shyqqan jenil mertikkenderi eken.

Bir kýn bergen demalysynda eki oryngha aryz jazyp jónelttim. Keshki tamaqtan song taghy bir «onshynyn» ýstinen ashylghan kýres jiynyna shaqyrdy. Taghy da nahaq, taghy da jala. Sharshap-shabandap qalghan «kýsh-kólikterin» tartu arqyly qorqytyp jýgirtip dәnikkeni ghoy. Kýres jiynynyng qúlaghy taghy da salbyrap toqtasa da, bosaghan tandyrlargha taghy da kómir tasytty. Kómirdi lyq toltyryp, ýstine, әielder úsaqtaghan rudany taghy da ýigizip bolyp, tang ata «úiyqtatty». Shyndyghynda úiyqtatu emes, kózimizdi júmdyryp qoyyp qonyrau soqty da jotadan qayta tasylyp bitpey qalghan kómirmen rudagha aidady. Sóitip, biz de domalay berdik.

Tandyrlardy taghy da morlatty. Bes tәulikten song taghy da eki tәulik «sybyrlastyryp» alyp, taghy da su qúighyzdy. Bir «onshyny» taghy da kýreske tartyp jiberip, «taptyq» qamshy ýiirdi de, tozaqqa taghy da bizdi saldy...

Sóitip, tozaqtan ýshinshi ret tazalanyp shyqqanymyzda «qúrysh» dep ataytyn qoqysymyz tau bolyp ýiildi. Qolymyzdaghy naghyz qúryshtardy balshyqsha iylep shyqqan búl «qúryshymyz» aspannan týskendey, asqan takappar beytanystyghyn beynelep bedireye týsti. Qanshalyq aimalasang da jylt berer emes.

Búl retki qúrysh óndiru mindetin «artyghymen oryndap» bolghanyn bilgen bastyqtar sol aqshamda ketip bolypty. Maqúlbek te joq. «Taptyq kýres» solarmen birge ketkendey, aktiv peshkalarmen passiv peshkalar qúshaqtasa ketip, oiyn-kýlkimen birge tamaqtandy.

Avtomobilider men traktorlardyng «qúrysh» tasudan bosamaytyndyghyn aitqan bir jarty bastyq, ýige qashan qaytsaq ta rúqsat ekenin jariyalasymen kóbi týndeletip shúbay jóneldi. Aqsaq Sәida búryn úshyp, jýk aptomobiylimen ketipti. IYisshildik týgil esten de aiyrlyp bolghan «avcharkalarym» ózdi-óz betterimen joghaldy. Men tang atqan song bir top әieldi bastap soqpaq jolmen Ýrimjige tóte tarttym. Tósek-ornymyz «qúryshqa» minip qaytpaq.

Yntyqbaydyng qaytyp kelgenine ýsh kýn bolypty. Maqpal onyng tósek tartyp auyryp jatqanyn aitty. Ýnsiz menireyip otyryp, partiyany tosynnan tildey jóneledi eken. Kýlәnning aitqan saqtandyru sózin esty sala jastyqqa qisayady eken de jan-jaghyna óz әdetinshe qabaq astymen sýze qarap alyp, sybyrlap tildeydi eken. «Eng qaterli gomendandy ózimiz shaqyryp alyppyz-au, osynday partiyagha mýshe bolyppyn-au!» dep kókiregin tyrnaydy eken. - «O sening soqyr sosializmindi, otarshy kommunizmindi!..»

- Búl, kompartiyamen sosializmning óz denelerindegi indet emes, solshyldar men jandayshap jolbiykelerding isi ekendigin bilushi edi ghoy! -dep qatty kýrsindim men. - Kýlәn aityp esine týsirmey me onyn?

- Aytqanda qanday, tipti keremet,- dep Maqpal da kýrsindi. - Men Kýlәshting múnshalyq marksizmshi iydeyalog ekendigin búryn bilmeydi ekenmin!... Yntyqbay onyng týsinigine moyyndap, «e, solay eken-au!» dey salady da azdan song qayta esiredi. «Adamzatqa jany ashymaytyn tas bauyrlar kommunizmshi bolyp kimdi jarylqamaq!» dep taghy da aiqaylap jiberedi sonson!...

Kesh batqan song týtin jamyla baryp, kónilin súrap qaytudy oilap edim. Kesh bata ózim titirey jyghyldym divangha. Eki shekem solqyldap, bas kóterter emes. Sony aitqanymda Maqpal basymdy qúshaqtap otyra qalyp kýldi: «joldasynnyng bireui qyz bolmaghandyghynan ba?»[5]- dep kýldi de bar jýregin jayyp sala aimalady. - «Dýniyede menen artyq qyz bar degenge senbeytinsing ghoy janym, mine men!.. Mine qasyndamyn kýnim, qasyndamyn!» - Janbyrdan keyingi aspanday túnyq, aumaqty kózinen qos tamshyny tastap jiberdi de,- «meniki ne әli!»- dep qayta kýlimsiredi. - Nervi qiynshylyghyna ózing de úshyrap kelgeninde Yntyqbaygha kórinbey jata túruyng jón eken!» tósekti qalyndatyp salyp, sýiemeldep aparyp sheshindirip jatqyzdy da Asqardy irge jaghyma әkelip otyrghyzdy. Ne tamaq ishkim keletinin súrady sonson. Asqargha ymdap, basymdy ualatyp qoydy da ózi tamaq jasaugha kiristi.

Sheshesinen kórgeni boyynsha Asqar da kýlimdey otyryp ualady shekemdi. Búiryqty tapjylmay oryndap otyryp, qoly taldy ma eken, basymdy birazdan song bilekteuge kóshti. Qarqyldap kýlip jiberdim. Pysyldap, yrjyn-yrjyng kýlip alyp, bilektey berdi ol...

Bir shaqta kózim qarauytyp, dýnie shyr kóbelek ailana jónelgendey boldy. Maqpaldy shaqyryp, júqpaly auru bolar degen oimen balany óz kereuetine jatqyzudy tapsyrdym. Asqardyng qasymnan ketkisi kelmey jylap airylghany estilip edi. Onan song ne bolghanyn sezbey qalyppyn.

Ýsh tәulik ótkende jiyppyn esimdi. Qúlaghymnyng dәl týbinen soqqan óz jýregimdey bir jýrekting ekpindi lýpilimen óz ókpemmen dem alghannan paryqsyz, bir týrli jaghymdy ystyq tynysty estip, jalt qaradym, Asqar eken. Basymdy taghy da qúshaqtap, mandayymnan sýiip jatypty. Sheshesi kýlimdey qarap týregep túr.

-  Mynany nege әkelding janym-au?

- Auruyng júqpaly emes eken. «Onshy» vrachtyng bireuin jasyryn shaqyryp әkelip tekserttim. Nervi deydi!... Kishkene «baqsyn» әkemdi ózim emdeymin dep kelip otyr.

- Nervi?.. Nervi ghana ma eken?- dep basymdy kóterip aldym. Osy qútyrghan jalghan kommunizmshilerding soqtyrghan jynynan jyghylyppyn ba?... Ne degen masqaralyq!.. Ákele ghoy kiyimimdi!

- Joq, jatsyn, neghúrlym úzaghyraq tynyqsyn dedi! Nervi jýieleri qinalyp sharshaudan búzylugha ainalghan, yza men qiyalgha berilmesin deydi. Jata túr kýnim, dәret qystasa, mine legen!

- Yau degen, olardyng jyndandyryp óltiru maqsatyn oryndata qoyayyn ba! Ákel kiyimimdi, «suyq tiygen eken, terlep jazyldy» dey sal súraghandargha!.. Endigi sauyghu ózimnen!...

Týregele salyp dene tәrbie qimylyn istedim de juynyp, dymdy oramalmen denemdi týgel ysqylap alyp qayta jattym. Qatty úiyqtappyn. Kesh bata taghy da dene tәrbie oinap, ysqylap alyp tamaqtandym. Maqpaldyng әnin tyndap, ony qúshaqtap tansygha týstim. Biz ne istesek sony istep kýldirip Asqar jýrdi. Dәri de, araq ta ishpey, osy tәrtipti әreketti qaytalay berdim.

Sol es jighanymnan tórtinshi kýni Maqpaldy tolyq sauyqqandyghyma sendirip, Yntyqbaydyng halin bilip qaytugha jiberdim de ózim el jata baryp amandastym. Yrshyp túryp qúshaqtay alghan Yntyqbay ýn sala jylap jiberdi. Kýlәn ekeuimiz kezektese sóilep sabyrgha, shydamgha shaqyryp moyyndatyp, beriktep edik. Búrynghyday salmaqqa kelip, shay dastarqanyna qatar otyrdy da kórgen-bilgenin asyqpay sóileuge kiristi.

Sap qazaq malshylary otyraqtasyp, eginshilik kәsibin kooperasiyagha úiymdasqannan beri ghana iygergen bir kommunagha barghan eken. Byltyrghy «ashylu - sayrau», «onshyl - últshyldardy soghu» nauqandary men biylghy «qúrysh qorytu» nauqany eginshilik ónimin qúrtyp, astyqtan mýlde totityp ketkeni bara sala kórinipti Yntyqbaygha. Asharshylyq jayyn bayandaghan adam, tabanda onshyldargha qosylady. Maldary pәigha shaghylyp, týgel jiyp alynghan. Mal iyeleri týgel «onshy», «keri tónkerisshi» atalyp, ýy mýlikteri de sypyryp alynghan. Birli-ekili maly kommunagha qosylyp, kedeyleri de taqyr jerge otyryp qalghan. Bir taypa el bir ghana tayqazannyng ylay suyna qaraydy eken. Ýilerine eshkimning ot jaghuyna rúqsat joq. Morjasynan onday aiyrym týtin shyqqan «jekeshilderdin» qazany men shәugimderi shaghylyp bolghan.

Tamaq normasyn tayqazannyng týbindegi qongynan alyp, búryn iship alghan aktivter bir shómish suyna da óshiret ala almay túrghan «keritartpalardy» saghat tolysymen qua jóneledi...

Osyny aita kele Yntyqbaydyng ýni órley týsti.

- Endigi qalghanyn aitpay-aq qoy, úqtyq!- dep toqtatpaq bolghan Kýlәn ekeuimizge sýze qarap alyp, «múryndyghyn júla» jóneldi.

- Nege tyndamaysyndar? Únnyng bir shómish nilin ekinshi kýni tanerteng taghy da alyp ishe almay, targhyl tas kóteruge aidalyp bara jatyp jan ýzgen momyn shaldyng shiqylyn tyndaghylaryng kelmey me? Ýiinde shyryldap jatqan balasynyng auzyna shandyryn salyp qaytugha tәntirektey bara jatyp, otyn tasugha sýirelip ketken kelinshekting zaryn tyndaghylaryng kelmey me? Qasyma jasyrynyp kelip aghataylap kóje súraghan kishkene balalardyng ýzilgen jalynyshyn tyndaghylaryng kelmey me?... Ydysymdaghyny solargha bólip berip, ash qalghan ózimning sol balalarsha kenkildegenimdi tyndaghylaryng kelmey me?

- Boldy, boldy!- dep jiberip kenk ete týstim men de. Kýlәn enirep jiberip, auyz ýige shygha jóneldi. - Endigisin aitpa!- zornalyp qayta kýlimsirey ótindim de sózin basqagha audarmaq boldym. - Al, ol audan shoyyn - temirden birdeme óndire aldy ma?

- Óndirdi me deysing be?... Ol jerde taskómir joq, ne ónbek! Taudyng sәl qúrghaqtau aghashy men qaraghan, tobylghysyn, tipti dalanyng siyrek shii men jusanynyng tamyryna deyin júlyp órtep boldy. Úsaqtalghan temir tastyng kýiik sheke qoqysyn shoyyn dep ýiip jatyr! Jón biletin, eti tirileu adamdarynyng «keri tónkerisshi» qalpaghyn kiymegeni qalmapty. Olar ashtyq pen tayaqtan, suyq abaqtydan qyrylady. Jazadan ólgenderding sýiegin de ýiip jatyr. «Temir óndirudin» endigi otyny sol shyghar!...

- Ynta, sabyrly da berik, múqalmaytyn bekem almasymyz eding ghoy. Osy ahualdy...

- E, taghy da tyndaghyng kelmey qaldy ma?... Jan ýzgeli jatqan qalpaqty әkesine atau suyn aparghan balasyn «keri tónkerisshining úrpaghy» dep sabap shyryldatqanyn da tyndaghyng kelmey me? Qalpaq kiygen әke-sheshening qinalysyna shydamay jylap qoyghandyghynan qorqyp, iyenge qashqan balanyng qasqyrgha jem bolghanyn estiging kelmey me?... IYen jartas ishinde tasqa bastyrylghan әke mýrdesin, «әke-әkelep» qúshaqtap shyryldap jatqan ólgen jalghyz úldyng aqyrghy dauysyn da estiging kelmey me?... Kýres ýstinde dodadan jyghylghan úlyn qorghaymyn dep búrynyraq ólgen jesir ananyng taban astyndaghy beu-beuin de tyndaghyng kelmey qaldy ma?..

Ádiletti tergeushim, múndaylardy sizding tipti de tyndaghynyz kelmes. Estip qalsanyz, aitqan adam týgil tyndaghan adamdy da naq keri tónkerisshi retinde joyatyndyghynyzda sóz bar ma! Biraq, әke-sheshening basyna is týskende «jaman iydeyasyn júqtyrmau ýshin» tanymay ket deytin núsqaularynyzdy adam balasy da tynday qoymas. Zorlyqpen tyndasa da «itten tuyp, innen shyqqan azghyn!» dep ózderine tisin basa tyndar. Óitetini, olardyng bәri adam, әrqanday taptyn  bәri de adamnan qúralady. Bәrinde de ózdi-óz iquattarynsha raqym men adamdyq mahabbattyng jýregi bar. Amaliyattarynyzdan izdegende múnday qasiyet tek, sizderde ghana joq. Demek, adamzattan basqa, oghan mýlde jat jyrtqysh maqúlyqsyzdar!.. Sosializm men kommunizmdi Marks pen Lenin kim ýshin qúramyz dep edi. Al, sizder kim ýshin qúrmaqsyzdar?... Kommunist Yntyqbaydyng jauap taba almay jyndanyp jatqany osy súrau ghana. Adamzat ýshin onyng jylauy - sizder ýshin kýlkili - qangha jerik kýlki!!!

(Jalghasy bar)

«Abai.kz»

---

[1] Dashqal (úighyrsha) - qoqys, qoq. (múnda, shoyyn-temiri tolyq erimey, tas, qúm, saz topyraq, kómir shaqarlarymen balqyp qosylyp qatqan temir tas.)

[2] Maghdan - ruda.

[3] Áblәh (úighyrsha) - súmpayy, onbaghan.

[4] Ghúnsyr (úigharsha) - element.

[5] «Eki shekem solqyldap auyrady, joldasymnyng bireui qyz bolmasa» dep aitylatyn aitys ólenin menzep aitylghan qaljyn.