قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
VI
كۇز باسىنان سۇر جامىلعى جامىلاتىن ءۇرىمجى، ءبىز تاۋدان قايتىپ كەلگەنىمىزدە تۇندە قارا جامىلىپ، تۇكسيىپ الىپتى. قالا شەتىنە ىلىنە جوتەلدىرۋىنەن بىلدىك، بۇلت ەمەس، تۇمان ەمەس، ساپ قانا تاسكومىردىڭ ءتۇتىنى. بۇل ماۋسىمدا ءتۇتىنسىز، اشىق قاباقتى ءۇرىمجى بولمايتىندىعىن بۇرىننان بىلسەك تە مىنا تۇنجىر ءتۇتىن ەرەكشە تاڭداندىردى. ءورت كەتسە شۋلار ەدى، جىم-جىرت. ۇلكەن داربازالاردىڭ الدىلارىنان وتە كەلە تۇسىندىك، پالە ءاربىر اۋلانىڭ ورتاسىنان ءوربىپ جاتىپتى: ءاربىر مەكەمە-قوعام ورىندارى، ءاربىر اكىمشىلىك رايون، احاللا كوشە كەڭسەلەرى ءوزدى-ءوز الدارىنا «مەتاللورگيا زاۆوتىنا» اينالىپتى دا بىردەن-ەكىدەن «دومنا» جاساپ الىپ، مورلاتىپ جاتىر ەكەن.
مادەنيەت مەكەمەسىنىڭ تار عانا اۋلاسىندا موينى سورايعان قوتىر-قوتىر قارا بالشىق «دومنادان» ۇشەۋىنەن قاپ-قارا قوقىس بولىپ شىعىپ ءۇيىلىپتى. ادەيىلەپ ۇيىلگەن دە ەمەس، قايتا بولىنبەستەي ەتىپ، «دومنالارىنىڭ» ءوزى قوسىپ - ءۇيىپ شىعارعان عوي!...
مەكەمەنىڭ وزىندە «قۇرىش وندىرۋگە» ءبولىنىپ قالعان قۇقىقتى-قۇقىقسىز «پەشكالاردىڭ» وزدەرىنەن دە ەشكىم كورىنبەدى. ىستەرىنەن شىققان ناتيجە وسى بولعاندىقتان باسقا جەرگە بارىپ وندىرۋگە ايدالىپتى.
وسى مەكەمەدەن كەتكەندىگىمىز ءۇشىن وسى مەكەمەنىڭ وزىنە ەكى اۆتوموبيلمەن كەلىپ ءتۇسىپ ەدىك، باسقارار ەشكىم كورىنبەدى. اباقتىداعىلارىمىز ءوزدى-ءوز اباقتىلارىمىزعا وزدىگىمىزدەن كەلىپ كىردىك تە اباقتىسىزدار ۇيلەرىنە تاراپ كەتتى.
VI
كۇز باسىنان سۇر جامىلعى جامىلاتىن ءۇرىمجى، ءبىز تاۋدان قايتىپ كەلگەنىمىزدە تۇندە قارا جامىلىپ، تۇكسيىپ الىپتى. قالا شەتىنە ىلىنە جوتەلدىرۋىنەن بىلدىك، بۇلت ەمەس، تۇمان ەمەس، ساپ قانا تاسكومىردىڭ ءتۇتىنى. بۇل ماۋسىمدا ءتۇتىنسىز، اشىق قاباقتى ءۇرىمجى بولمايتىندىعىن بۇرىننان بىلسەك تە مىنا تۇنجىر ءتۇتىن ەرەكشە تاڭداندىردى. ءورت كەتسە شۋلار ەدى، جىم-جىرت. ۇلكەن داربازالاردىڭ الدىلارىنان وتە كەلە تۇسىندىك، پالە ءاربىر اۋلانىڭ ورتاسىنان ءوربىپ جاتىپتى: ءاربىر مەكەمە-قوعام ورىندارى، ءاربىر اكىمشىلىك رايون، احاللا كوشە كەڭسەلەرى ءوزدى-ءوز الدارىنا «مەتاللورگيا زاۆوتىنا» اينالىپتى دا بىردەن-ەكىدەن «دومنا» جاساپ الىپ، مورلاتىپ جاتىر ەكەن.
مادەنيەت مەكەمەسىنىڭ تار عانا اۋلاسىندا موينى سورايعان قوتىر-قوتىر قارا بالشىق «دومنادان» ۇشەۋىنەن قاپ-قارا قوقىس بولىپ شىعىپ ءۇيىلىپتى. ادەيىلەپ ۇيىلگەن دە ەمەس، قايتا بولىنبەستەي ەتىپ، «دومنالارىنىڭ» ءوزى قوسىپ - ءۇيىپ شىعارعان عوي!...
مەكەمەنىڭ وزىندە «قۇرىش وندىرۋگە» ءبولىنىپ قالعان قۇقىقتى-قۇقىقسىز «پەشكالاردىڭ» وزدەرىنەن دە ەشكىم كورىنبەدى. ىستەرىنەن شىققان ناتيجە وسى بولعاندىقتان باسقا جەرگە بارىپ وندىرۋگە ايدالىپتى.
وسى مەكەمەدەن كەتكەندىگىمىز ءۇشىن وسى مەكەمەنىڭ وزىنە ەكى اۆتوموبيلمەن كەلىپ ءتۇسىپ ەدىك، باسقارار ەشكىم كورىنبەدى. اباقتىداعىلارىمىز ءوزدى-ءوز اباقتىلارىمىزعا وزدىگىمىزدەن كەلىپ كىردىك تە اباقتىسىزدار ۇيلەرىنە تاراپ كەتتى.
مەنى باقىلايتىن «اۆچاركالار» تۇگەل جازىپ جاتقان مىجعىرت «تومىمنان» دا ءبىر جاپىراق قاعاز جوق. ەندى نە ىستەرىمدى بىلمەي تۇرعانىمدا ماقپال جۇگىرىپ كىرىپ، اسىلا ءتۇستى موينىما... قايتىپ كەلەتىندىگىمىزدى تاڭەرتەڭ ەستىپ، ۇيگە قايتۋىما ءوز مەكەمەمنەن كەپىلدىككە سۇراپ الىپ قويعان ەكەن. كۇلاننىڭ دا كەلىپ وتىرعانىن ايتىپ، كوز جاسىن سۇرتە سالا قولىمنان تارتا جونەلدى. قىز-جىگىت شاعىمىز قالپىنا كەلگەندەي قولداسىپ الىپ جۇگىردىك.
- مىنا ءۇش پەشتى وتىز ادام باتپاققا مالشىنىپ ءجۇرىپ ءبىر ايدا ارەڭ ءبىتىرىپ ەدى. سول ءبىر ايدا تاسىعان كومىرىن بەس تاۋلىكتە ورتەپ ءبىتىرىپ، مىنا قارا تاستاردى ءوندىردى!- دەپ ءبىر كۇلدى ماقپال. -مۇنىڭ قايتا پارشالانبايتىندىعىنان دومناعا قايتا تۇسە المايتىندىعىن بىلگەن سوڭ ەندىگى دومنالاردى ميچۋان تاۋىنان قۇرۋعا كەتتى. مەكەمەلەردە ءبىر-ءبىر حانزۋ حاتشى مەن بالالى ايەلدەر عانا قالدى. وسى «قۇرىشتان» باسقا قىزمەت تۇگەل دوعارىلعان!- دەپ ەكىنشى رەت كۇلگەنىندە ۇيگە جەتىپ تە ۇلگەردىك.
الجاپقىش تارتىپ تاماق ىستەپ جاتقان كۇلان ۇيدە ويناپ وتىرعان اسقارمەن سايراعا مەنى كورسەتە سالىپ، الدىمەن ءوزى جۇگىردى. ەكى الاقانىمەن جەلكەمنەن تارتىپ، ماڭدايىمنان ءسۇيدى. مەن دە ءسۇيتىپ ەدىم. بالپاڭداپ كەلىپ قاراپ تۇرعان اسقار باس كيىمىن الىپ، ماڭدايىن توستى. ونى كورگەن سايرا دا باس كيىمىن جۇلمالاپ شىعارا الماي جىلاپ جىبەرگەندە دۋ كۇلدىك. ەكەۋىن قوسا قۇشاقتاپ كوتەرىپ، الدىمەن كىشكەنتاي سايرانىڭ، سونان سوڭ اسقاردىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدىم.
- ءجۇزىڭ توتىعىپ جۇدەپ قالىپسىڭ!- دەپ كۇلان كۇرسىندى.
- و دۇنيەنىڭ كورىنە دە بارىپ، ون ەكى ساعات جاتىپ شىقتىق!- دەپ مەن كۇلدىم. ءسوزدى وسىلاي باستاپ، كورگەندەرىمنىڭ گۇلنيسادان باسقاسىن تۇگەل ايتىپ بەردىم. اۋىرىپ قايتقان بىرەۋدەن ەستىگەنى بويىنشا ىنتىقبايلاردىڭ احۋالىن كۇلان باياندادى. ءبىر رايون حالقى ءبىر عانا كاممۋنا بولىپ ۇيىمداسقاننان بەرى حالىقتىڭ تۇرمىسى كۇرت اۋىرلاپ كەتكەن كورىنەدى. ءبىر تايپا ەل ءبىر تايقازاننان قورەكتەنەتىن بولىپتى. كوممۋنا قۇرىلعالى نەگىزگى ەڭبەك كۇشتەرى قۇرىش-تەمىر ءوندىرۋ اۋرەسىمەن كەتكەندىكتەن باعۋسىز قالعان ەگىن ءونىم بەرمەگەن ەكەن. اشارشىلىق كورىنە باستاپتى. «مەملەكەتكە بيىل پالەن توننا تەمىر وتكىزبەي توقتامايمىز» دەپ باستىقتارى سوندا دا كەڭىردەكتەپ ءجۇر دەيدى.
موينىمنان مۇزدى سۋ قۇيعانداي تىتىركەندىردى مىنا حابار. ديۆانعا قۇلاي كەتتىم. 33-34-ءشى جىلدارداعى اشارشىلىق كوز الدىما كەلە قالىپ ەدى. ماقپال شاي قۇيا وتىرىپ، ۇلكەن ۇيىمنەن جاقىندا كەلگەن حاتتى كورسەتتى. شەشەم امان ەكەن. «تۇرمىسىمىز جامان ەمەس، بىزدەن الاڭ بولماڭدار!» دەپ جازىپتى بيعازى.
- سوندا دا پوشتادان ەكى رەت اقشا جىبەردىم،- دەپ ماقپال كۇبىرلەدى.
- ءوز ۇيىڭنەن حات كەلدى مە؟
- جوق، اماندىقتارى وسى حاتتا بار.
- حات جازىپ ولارعا دا ءبىراز اقشا جىبەرۋىڭ ءجون ەدى عوي!
- مەنى ساتىپ تاپقان التىن-كۇمىستەرى بار شىعار!-ءالى دە كەكتى ماقپالدىڭ بۇل سوزىنە كۇلان ساقىلداي كۇلدى.
مەنىڭ رەجيمگە الىنعانىمنان بەرگى وتكەن دوستار ارا احۋالدى ەكەۋى جارىسا شەرتكەن از وتىرىستان سوڭ كۇلان ۇيىنە «اسىعا» تۇرەگەلدى. ءىڭىر قاراڭعى ەدى. قاقپاسىنا جەتكىزىپ سالۋىما دا كونبەي، جول ورتادان قايتاردى مەنى. «بيعان، بيعانىم دەپ تۇسىندە دە شاقىراتىن بولعان نۇرياشىڭنىڭ قانشالىق ساعىنعاندىعىن بىلمەيتىن سياقتىسىڭ!» -دەگەن سوگىسىن ەستىسىممەن ءوزىم دە زىتىپ بەردىم ۇيگە قاراي...
تورىعىپ قارايىپ كەتكەن ءجۇزىمدى كۇندىز اسقار، تۇندە ماقپال جالاعىشتاپ ءجۇرىپ، قالپىنا ەندى كەلتىرىپ قالعان سياقتى ەدى. ۇيىمە كەلگەلى ءۇش تاۋلىك وتكەنىن بىلمەي دە قالىپپىن. ءبىر «اۆچاركا» كەلىپ، تاعى دا شاقىرا جونەلدى. تاعى دا كەتەتىنىمىز ايتىلسا دا، قايدا باراتىندىعىمىز تاعى دا ايتىلماي، قارا ماشيناعا شىعىپ تاعى دا زىرلاتا جونەلدىك.
ميچۋن تۇسىنداعى بوعدا بوكتەرىنەن تاعى دا «قۇرىش قورىتۋعا» باراتىندىعىمىز جول بۇرىلىسىنان ۇعىلدى. ۇرىمجىدە قالعان پەشكالار تۇگەلىمەن سوندا ەكەندىگىن ەستىگەنبىز. ءتۇتىننىڭ كەرەمەتىن شۇيموگۋ (ديرمەندى ساي) تۇسىنان وتە سالا كوردىك. تەمىر تاسىن عانا ەمەس ۇلى بوعدانىڭ ءوزىن تۇتاسىمەن ەرىتۋگە كىرىسكەندەي، ساي-سايىنان تۇگەل وت قويىپ، مورلاتىپ جاتىپتى.
ءبىر-ءبىر كەسەك سۇر تاستى ارقالاپ شۇباعان كىشكەنە بالالار، سول قالىڭ تۇتىننەن دە اشتىراق ءتيدى كوزىمە: كەي ءبىرى ءسۇرىنىپ جىعىلىپ، ودان ەرەسەگىرەك بىرەۋى ءوز تاسىن تاستاي سالىپ، ونى كوتەرمەلەيدى. وزىمەن بىرگە دومالاعان تاسىن ارقاسىنا قايتا ارتىپ بەردى دە ەسەك قودىعىن ايداعانداي «حيت» دەپ زەكيدى. باستاۋىش پەن ورتا مەكتەپ وقۋشىلارى بىرنەشە قىرقامەن سايدى تۇگەل قاپتاپ، جىپىرلاتىپ-قىبىرلاتىپ ءجۇر ەكەن...
ءبىز ولاردىڭ ورتەپ جاتقان سايلارىنان، سونسوڭ حالىق كوممۋناسىنىڭ اتىرەتتەرى ءۇيىپ تاستاعان كۇيىكتى قىراتتاردان اسىپ بارىپ، «سوربۇلاق» اتتى سايداعى ءوز اتىرەتىمىزگە جەتتىك. باتاليەن دەپ اتالعان بۇل اتىرەت بۇكىل مادەني-اعارتۋ لەنياسىنان قۇرىلعان «قۇرىش قورتۋ پولكىنىڭ» ورتالىعىندا ەكەن. اپپاق-اپپاق ءتورت-بەس شاتىردان قۇرالعان پولك شتابى توق قىزىل تۋلارعا ورانىپ، جارىم شاقىرىمداي جوعارى جاعىمىزداعى ءبىر تۇيىق قويناۋدان كورىندى. بالعىنتايداعىداي بۇل شتاپ تا ءارتىس ايەلدەر شاتىرىمەن ىرگەلەس، قونىستاس بولا قالىپتى. تەگى ءبىزدىڭ باتالەندى ورتالىققا اينالدىرعان وسى شاتىرىمىز بولسا كەرەك.
كەلە سالىپ ءبىر جارقاباقتان جەر ءۇي قازدىق. ەرتەڭىنە بەرەزەنتىمەن جاۋىپ ورنالاسا سالىپ كىرىستىك ىسكە. الدىمىزدان بۇلاق قاباعىنىڭ قارسى جاق ۇستىنەن قازىلعان ون نەشە جەر تاندىر (دومنانى وسىلاي جاساپتى). ون نەشە اۆتوموبيلمەن تاسىلعان جىلتىر قارا كومىردى جۇتىپ جاتىر. «تەمىرتاس ۇساتۋشى ايەلدەر روتاسى» تاستىڭ ۇستىنە تاس قويىپ، ءبىر-ءبىر بالعامەن شاقىلداتىپ وتىر. ماڭايلارىنا سالىپ جاتقان زابىرلەرىنە قاراعاندا تاس سوعۋشى ايەلدەر ەمەس، قۇلاق ىڭعۋىرلاپ ويىپ جەيتىن ءبىر ءتۇرلى جاۋىز قۇستار سياقتى. ايتەۋىر ءوز قۇلاقتارى جاۋلىقتارىمەن شىمقاپ تىڭىلعان. كوزدەرى اينەك ىشىندە. قالىڭ كيىنىپ الىپ، شوڭقيىپ-شوڭقيىپ «شوقىپ» وتىر. تۇمسىقتى بالعالارى سۇر تاستان وت شاشادى. شاق-شۇق، شاقىر-شۇقىر. ماڭايلارىنا باسقا ادام كەلتىرەردە ەمەس، تانىلاردا ەمەس.
ءبىز، بىرگە كەلگەن جيىرما قالپاقتى العاشىندا رۋدا قازۋعا ءبولىنىپ، ءار بىرىمىزگە كۇنىنە ەكى كۋب مەتردەن ءوندىرۋ مىندەتى جۇكتەلىپ ەدى. كورىنگەن كوگىلدىر سۇر تاستىڭ بارلىعى 10-15 پروتسەنتتىك رۋدا بولىپ انىقتالعان سوڭ، قىرات جوتالارىنان دومالاتىپ ءتۇسىرىپ، ارقالاپ تاسي بەرۋىمىزگە رۇقسات ەتىلدى. ءجۇز نەشە «تاس شوقۋشى قىزدىڭ» شاقپاق قانت مولشەرىندە ۇساقتالعان رۋدالارىن كومىرگە تولعان تاندىردىڭ ۇستىنە زامبىلمەن تاسىپ ءۇيۋشى دە ءبىز بولدىق.
مىندەتىمىزدى بۇلاي كوبەيتكەن، پولك شتابىنىڭ بۇيرىعى ەكەن: «وڭشىل-ۇلتشىلداردى» دەمالدىرماي، كۇندىز-ءتۇنى ىستەتۋگە بۇيىرىپتى. اسىرەسە ماعان قاتتى ءتوندى بۇل بۇيرىق. مەنى كەزەكتەسىپ قيناۋعا تاعى دا ءتورت بەلسەندى ىرىكتەلىپ ءبولىندى. ءتۇن قاراڭعى، ءتۇتىن قويۋ بولسا دا ول تورتەۋى كوز جازباي ايدادى مەنى. ماقسات تاعى دا بەلگىلى، زورىقتىرىپ جىعىپ، «ەڭبەككە جات»، «داياۋجىڭعا قارسى» دەگەن سىلتاۋمەن وسى زور پولك بويىنشا كۇرەسكە تارتۋ، باسقا ەرىكتى «جالقاۋلارعا» سول ارقىلى «تاربيە بەرىپ»، ءبارىن قورقىتىپ الۋ ەكەندىگى تاعى دا ءمالىم بولدى.
ءۇش تاۋلىكتى ۇيقىسىز، ءىلبىپ ءجۇرىپ ارەڭ وتكىزىپ ەدىم. جەتپىس ەكى ساعاتتان سوڭ ەكى ساعات قانا ۇيىقتاتىپ الىپ، تاعى سالدى جۇمىسقا. بىراق، مۇنداي زاڭسىزدىقتى كورگەن سوڭ، كەزەكتەسىپ ىستەيتىن ءتورت زامبىلدەسىم بوساڭسي قالدى. جاناشىرلىق كورسەتىپ، جاسىرىن دەمالىسىمدى كوبەيتتى. ءوز قولىمەن جۇمىس ىستەمەيتىن باستىقتار قانشا شاقىلداسا دا ءسويتىپ، ۇيقى جونىنەن ۇتىلمايتىن بولدىم.
تىمىسكىلەپ جۇرگەن كەسىر سوندا دا تاپتى ءبىر كۇنى: باسقا «رەاكتسيوندار» دىڭ بىرنەشەۋى قارلى بورانداعى جۇمىستا تۇماۋراتىپ، قاتار جىعىلىپتى دا وڭشىل-ۇلتشىلداردىڭ «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋگە ناعىز قارسى جاۋ» ەكەندىگىن «دالەلدەتىپ» قويىپتى. زور كۇرەس جيىنىن اۆتونوم رايوندىق ۇكىمەتتەن شىققان پولكوۆنيكتىڭ ءوزى ءتۇن ورتاسىندا كەلىپ، ەلەكتر جارىعىمەن، ۇلكەن ايبارمەن باسقاردى. اۋىرعان «قىلمىستىلاردىڭ» قاتارىنا مەنى دە تۇرعىزىپ قويىپ ۇراندادى ول. «شەشەندەرىن» تۇگەل سويلەتىپ، ءجۇز دەگەن جۇدىرىقتى كوزىمىزگە ءتوندىرىپ-ءتوندىرىپ جىبەرىپ جاۋاپ الدى. تۇماۋراتىپ جاتىپ قالعانداردىڭ نەگىزگى كوپشىلىگى، ءتىپتى الدىمەن جىعىلعاندارى اكتيۆتەر بولسا دا بار كۇنانى قالپاقتى كۇركىلدەۋشىلەرگە مويىنداتتى. بۇل قىلمىسقا مەنىڭ دايىنداپ تۇرعان جاۋابىم شيپالى ەدى. تۇماۋ تيگىزبەگەندىگىمنەن بە ەكەن، كوزىم جۇدىرىق تونسە دە سۇراق تونبەي، اتتاپ ءوتتى.
تاناۋلارىن بىرىلداتىپ، تاماقتارىن قىرىلداتا تۇرىپ، «ەندى تۇماۋ تيگىزبەۋگە»، «اۋىرماي سەكىرۋگە» انت بەرىپ قۇتىلعان «قىلمىستىلاردىڭ» ءتاۋباسىنا ۇلكەن تون كيگەن ءبىر ايەل قاتتى كۇلىپ جىبەرىپ ەدى. باستىقتار تونە ءتۇستى سوعان. ەندى تانىدىم، باياعى قولعا الىنىپ «جويىلعان» ءسايدا ەكەن. زەيىل بۇيرىقتار بويىنشا بۇل كۇلكىسى ءۇشىن جاۋاپ بەرۋگە شىققانىندا اقساي باسۋىنان كوردىم. اياعى ءىسىنىپ تاڭىلىپ شىقسا دا «جويىلا» قويماپتى. سىڭار اياعىمەن بولسا دا «سەكىرتۋگە» جىبەرىپ، تاس سوققىزىپ قويىپتى. كۇلگەن سەبەبى، مازاقتاۋ ەمەس، لاجىسىز ىزا ەكەندىگىن ەكى-اق سوزبەن ءتۇسىندىردى ول:
- ...ءبىرىنشى، مۇنداي جۇقپالى تۇماۋمەن اۋرۋ ماسەلەسى، جەكەنىڭ ءوز ماسەلەسى ەمەس. جۇمىس ۇستىندە اۋىرعاندىقتارى ءۇشىن دە كۇرەسكە تارتىلعاندىقتارىنا، ونىڭ ۇستىنە «اۋىرماي سەكىرەمىن» دەپ بەرگەن انتتارىنا كۇلدىم. ولسەم دە سەكىرىپ تۇرەگەلەمىن دەگىزۋگە جەتىپ قالىپسىزدار، حا-حا-ھا-...ا.. ەكىنشى، بۇلار اۋىرعاندىقتارى ءۇشىن كۇرەسكە تۇسسە، اۋىرماي-اق ءۇش تاۋلىكتە ەكى-اق ساعات دەمالىپ ىستەپ جۇرگەن بيعابىل جاپپاردىڭ كۇرەسكە تۇسەتىن جازىعى نە؟... اۋىرماعاندىعى ءۇشىن بە، بۇل كۇلدىرمەي مە؟...
ءسايدانىڭ بۇل سوزىنە قارسى باياعىسىنشا تاعى دا اقىرىپ قويا بەرگەن اكتيۆتەرىن پولكوۆنيك «تۇرا تۇرسىن بۇل جالاپ» دەگەن كۇبىرمەن ەلەۋسىز توقتاتا سالدى. ماعان ءبىر قاراپ قويىپ، «ەكەۋىنىڭ بايلانىسىن تابىڭدار» دەگەندەي بولدى بىرەۋگە. سونان سوڭ كوپشىلىكتى شولا قاراپ، تاماعىن قىرىندى.
«ماۋزىدۇڭ يدەياسىنىڭ توق قىزىل تۋىن بيىك كوتەرىپ، رەاكتسيوندارعا ولتىرە سوققى بەرىپ، انگليانى باسىپ وزۋ ءۇشىن العا!»- دەدى بار داۋىسىمەن. بۇل سەرىنىڭ، ءسوز سوڭىن ارقاشان وسىنداي ەكپىندى ۇرانمەن تۇجىراتىن ادەتى بويىنشا جيىندى تاراتقانى ەكەن دەپ، سۋىقتان سىرەسكەن دەنەمىزدى قىمىرلاتا باستاپ ەدىك، مۇنىسى تاعى ءبىر جيىننىڭ باستاماسى بولىپ شىقتى: «ءبىزدىڭ ۇلى ماقساتىمىزدى مىنا ءتورت-بەس توننالىق دومنالاردىڭ قاناعاتتاندىرا المايدى. ەڭ كىشىسى ون بەس توننالىق بولىپ قازىلسىن! شىنجاڭىمىزدا كومىرمەن رۋدا كوپ!.. العان مالىمەتتەرىمىزگە قاراعاندا بۇل سايدان ونداي زور دومنا قازۋ مۇمكىن ەمەس، سۋ شىعىپ كەتەدى ەكەن. ەندى مىنا جوتانىڭ ۇستىنەن قازىڭىزدار!» دەپ باستاپ، مۇرات پەن تاپتىق كۇرەس جونىنەن تاعى دا ەكى ساعات سويلەپ توقتادى. اپپاق ساۋساقتارىن ءيىسماي اڭقىعان شاڭقانداي ورامالىمەن سۇرتە تۇرەگەلىپ، «قوشنا» سۇلۋلارىن ەرتە جونەلدى سونسوڭ.
ۇلىقتىڭ كاراكول جاعالى دراپ پالتوسىنىڭ ەتەگىن ايتۋلى ارتيسكالارىمىزدىڭ بىرەۋى قاعىپ-ءسۇرتىپ بارا جاتقانىنا نامىستانا قاراپ تۇرىپ قالىپپىن. «ەسىل ماركسيزم ىشىمنەن-اق وسى ورايشىل مىرزالارعا جەم بولىپ كەتەر مە ەكەن؟» دەگەن پىكىر ميىمدى قۇرساۋلاي ءتۇستى. - «ۇلكەن قوشامەتشىلەر كىشى قوشامەتشىلەرىن قولتىقتاپ قولداپ ءوسىرىپ-ءوربىتىپ، وسى قوعامنىڭ توڭكەرىسشى - جەتەكشىسىنە اينالا قالىپتى. «تۇلكىدەن تورە سايلانسا، قاۋىرسىن ءجۇن كوپ بولادى، قۇس بىتكەن جوق بولادى» دەۋشى ەدى. سوتسياليزم وسىلاردىڭ قالقانى بولىپ كەتسە، نە وڭباق!...»
- ەندى ءبىز دە اياڭداپ تۇرالىق!- دەپ ايداۋشى تورتەۋىمنىڭ ءبىرى ءزامبىلدىڭ ءبىر سيراعىنان سۇيرەي جەتىپ كەلدى. باسىمدى سىلكىپ تاستاپ، جەردەگى سيراعىنان مەن كوتەردىم.
قويۋ مۇنارلى تاڭ كوتەرىلە كەلىپ، كۇڭگىرت كۇنىن شىعارا قويعان ەكەن. سوناۋ شىعىس تەڭىزدەن بەرگى ورتەنگەن كومىر تۇتىنىنەن جۇمىلعان كۇن كوزى بىلشىقتانىپ ارەڭ كورىندى. تاماق قوڭىراۋى سوعىلدى.
تاماق دەگەنىمىز، مومى مەن تۇزسىز كۇرىش سۋى ەدى. قالپاقتىلار ارا سويلەسۋ قۇقىعى بولماعاندىقتان اسحانادا ولارمەن بىرگە وتىرۋدى قويعانمىن. ال، سايدامەن امانداسۋدا كەرى توڭكەرىس بولاتىندىعىن بىلگەن سوڭ ول شاتىرعا كىرۋىم دە قاتەرگە اينالعانى عوي. سوربۇلاقتان ءبىر كۇرەشكە تۇزدى سۋ اكەلىپ، ۇيقىدان قۇتىلۋ ءۇشىن قارا شايدى مول سالدىم دا «قۇرىش قايناپ جاتقان» جەر تاندىردىڭ كەنەرەسىنە قويا سالدىم. باقىلاۋشىما تاپسىرۋىم بويىنشا ەكى مومى مەن قانت سالعان سۋمكامنىڭ ءوزى كەلدى.
تاۋلىگىنە ءۇش رەت كورەتىن راحاتىم وسى بولاتىن. باسىپ قالعان قارمەن ونىڭ ايازىنىڭ «دومنا» ەكەۋمىزدە نەسى بار. استىنان لاۋلاعان بەس توننا كەسەك كومىر مالداس قۇرىپ وتىراتىن جەرىمدى دە جىلىتىپ قويعان. جەرشارىنىڭ ءوزىن ءۇيىتىسىپ ءپىسىرىپ جۇرگەن مىقتى نەدەن تايىنباق، مۇز بولىپ قاتقان مومىنى دا شالا-شارپى ءۇيىتىپ الىپ، تەرلەپ-تەپشىپ وتىرىپ سوقتىم.
بۇل «دومنا» ءتۇتىن مورلاتقانىن قويىپ، ىشىندەگى جانىپ بولعان كومىردىڭ ورنىنا ۇستىندەگى ۇساقتالعان تەمىر تاستى تارتىپ، قارنىنا ءتۇسىرىپ العان. ەندى مىقتاپ قىسا قۇشاقتايدى دا قۇلاعىنا، كەم بولعاندا ەكى تاۋلىك «سىبىرلايدى». ول سىبىرىنىڭ سىپىرا رەاكتسيوندىق ەكەنىن مەن عانا تۇسىنەمىن: «ايەلدەردىڭ بالعاسىنان قورقىپ وسىنشالىق تەلىم-تەلىم بولعاندارى نەتكەن بەرەكەسىزدىك! سول وسالدىقتارىڭدى بايقاپ، كومىر "مارقۇمنان" ادەيى كۇيدىرمەي قىمقىرىپ قالعان دارىلەرىم بار. سودان تارتىپ قانا جابىسىڭدارشى ءبىر-بىرىڭە، وكپە-باۋىر، ىشەك-قارىندارىڭ دا قوسىلىپ، سىرەسە قالاسىڭدار. بالعاسى تۇگىل بازعان-باتپانىن دا جۋىرماندا تىڭدامايتىن كۇشكە يە بولاسىڭدار. زاۆوتتىڭ دومناسى مەن مارتەن اتتى ءۋاليلۇن تۇزاقتارىنان سەندەردى وسىنداي مىعىم ىنتىماق كۇشى عانا قۇتقارادى!»- دەپ سىبىرلايدى وڭباعان تاندىر.
ال، ول سىبىردى ءبىزدىڭ دۇلەي باستىقتار تەمىردىڭ ەرىپ، استىنا توگىلىپ جاتقان سىبدىرى دەپ تۇسىنەدى. وسى ۇمىتپەن تۇگەل توگىلىپ بولسىن دەپ ەكى-ءۇش تاۋلىك «سىبىرلاستىرادى» دا ءبىزدى ءتۇسىرىپ قازدىرىپ الماق بولادى. بىراق ءبىز «رەاكتسيون» بولساق تا تاس ەمەس، مايمىز عوي، قالعان قىزۋىنان كومىردەن دە تەز ورتەنەتىندىگىمىز انىق. سوندىقتان سۋ قۇيامىز. سۋ قۇيماساق بەس توننا كومىردىڭ بۇكىل اۋماققا تاراعان قىزۋى ءبىر جىلسىز باسەيەر مە؟ بىرەۋىنە قانشالىق سۋ كەتكەندىگىن سوندا كور، شەلەكتەپ قۇيعان سۋدىڭ قارعا ادىم اتتاي الماي، بىج ەتىپ، اسپانعا ءبىر-اق ىرشيدى!...
وسى ويمەن مۇلگىپ وتىرىپ، قالعىپ بارا جاتقانىمدا ءبىر ايداۋشىم جەتىپ كەلدى قاسىما.
- ءبىزدىڭ مازالاۋىمىزدان ەندى قۇتىلاتىن بولدىڭىز!- دەدى كۇبىرلەپ. - كەشتە كورپەڭىزگە كىرىپ ۇيىقتاي الاسىز!
- قالاي؟
- تاۋدىڭ جوتاسىنان قازىلاتىن ون بەس «دومنانىڭ» بىرەۋىن ابىلەز ەكەۋىڭىزگە جۇكتەدى.
- باعاناعى جيىندا ايتىلعان زور تاندىرلار عوي؟
- بەس-التى مەتر تەرەڭدىكتە قازىلسا دا سول تىنىش سىزدەرگە. كەزەكتەسىپ قانا قىبىرلايسىزدار. جانە تەرەڭدەگەن سايىن جىلى بولادى ەكەن!... مۇنى سىزدەرگە ەڭ اۋىر مىندەت دەپ ارتىپ وتىر...
زور ساۋدا كاپيتالىنان تۋىپ، وڭشى قالپاعىن كيگەن ابلەز ساۋداگەرمەن ءسويتىپ قوساقتالا قالىپ، كەركە، كەتپەن، كۇرەك الدىق تا تۇسىمىزداعى بيىك كەرىش جوتاعا ورلەدىك. ءبىر-بىرىنە امانداستىرمايتىن «وڭشىل ۇلتشىلداردى» بۇلاي ەركىن جامىراتۋداعى سىردى ىزدەدىم مەن. مىنا ساۋداگەردى ماعان تاينيلىككە سالعان شىعار دەگەن كۇدىك پايدا بولدى.
- اناڭنى...لەر ىستەرىن ەندى ءتىپتى بۇزدى!- دەپ كۇبىرلەدى ابلەز. -ءناپسىسى ورلەپ، ارانى اشىلعان سايىن الجىدى! بۇل شوقىعا كومىرمەن رۋدانى اسىرەسە سۋدى قالاي شىعارماق؟
- ودان قام جەمەڭىز، ەڭبەك كۇشى كوپ، ءبارىن ءوزىمىز ىستەيمىز!- دەي سالىپ ەدىم، ورشەلەنە ءتۇستى.
- ەڭبەك كۇشى كوپ دەيسىز بە بيعابىل ءافاندى؟... كوپ بولسا، وقۋعا جاڭا عانا تۇسكەن كىشكەنە بالالارىمىزدىڭ قولىنداعى الىپبەسىن جۇلىپ الىپ، قىس ىشىندە تاس ارقالاتقانى نە؟ ەگىندى ديقانداردان ايىرىپ قۋراتىپ، ءدان الدىرماي سەمدىرگەنى نەسى؟... حالىققا مىنا داشقالىن[1] جەگىزبەك پە؟... اتوم بومبى جەگىزبەك پە؟
كۇلىپ جىبەردىم. بۇل پىكىر، تاپتىق جاۋلىقتىڭ پىكىرى ەمەس، ىپ-راس. «بىراق، كاپيتاليستەردە اسىرەسە ونىڭ ساۋداگەرلەرىندە وپا بولۋشى ما ەدى!».
«قۇرىش - مارشال» جەتىلىپ شىقسا، ءبارى تابىلادى!- دەي سالدىم ادەيى. بۇل، ونىڭ شابىنا وت تاستاعانداي جاۋاپ بولدى. مەنىڭ جۇزىمە قاراعاندا قۋشىق سارعىش ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، سۇرعىلت كوزى ۇشقىن اتتى.
- سول مارشالىڭىزدىڭ نە بەرەتىندىگىن، ءوزىڭىز اشارشىلىقتان شيقىلداعانىڭىزدا كورەسىز!... مىنا ۇرىمجىدەگى سكلاتتىڭ حالىقتان بىلتىرعى جيعان «مومىسى» بىتۋگە قانشا ۋاقىت قالعانىن بىلەسىز بە؟
- ابە، وندا ءبىزدىڭ ءىسىمىز بولماسىن، جۇمىسىمىز مىنە!- دەپ كۇلە كورسەتتىم جۇمىس ورنىمىزدى. «تەحنيكتەر» سىزىپ كەتكەن جەر تاندىردىڭ كەڭدىك - تەرەڭدىگى مەن اۋىز كەڭدىگىن قاعازعا جازىپ الا كىرىستىم ىسكە. «مىناۋ نە وقىعان نەمە؟» دەگەندەي ادىرايا ءبىر قاراپ قويعان ابىلەز، سىزىلعان جەردى كەركەمەن شاپقىلاي جونەلدى. سىرت بەينەسى تالدىرماشتاۋ كورىنگەنىمەن قارۋلى شىقتى ءوزى. جۇمىسقا تاقىستىق-ساۋداگەرلىك كورسەتپەدى. مىنەزىمىز سوزدە كەلىسە الماي قالعانىمەن جۇمىستا تەڭ قيمىلىمەن تابىسا كەتتىك. ول، تاس پەن كەرىشتى كەركەلەپ بوساتادى دا سىرتقا كۇرەكپەن مەن لاقتىرامىن.
العاشقى ءسوزىن قارسى الماعاندىعىمنان ابىلەز ول جونىنەن اۋىز اشپاي قويىپ ەدى. جەر قاباتىنا تەرەڭدەپ كىرىپ الۋىمىزدى كۇتىپ ءجۇر ەكەن. تاندىر قارىنىن ۇڭىگىپ كەڭىتە قازىپ، ءۇش كۇندە ءۇش مەتىر تەرەڭدىككە جەتىپ العان سوڭ سايراي جونەلدى.
- «تەمىر-بولات جەتىسسە، بارىنە جەتىسەمىز» دەدىڭىز بە بيعابىل ءافاندى؟ - وتىرا قالىپ قايتا باستادى داۋىن. -ۇكىمەتتىڭ ۇگىتى وسى عوي!... تەمىر دەگەن نەمە سونشالىق قىمبات پا؟... ءسىز ەندى تىڭداپ كورىڭىز، مەن ەسەپتەپ بەرەيىن!.. جۇڭگونىڭ باسقا ولكەلەرىندە ورتەنىپ جاتقان كومىرمەن ىسراپ بولعان ماعداندى[2] بىلاي قويىپ، ءبىر شىنجاڭنىڭ وزىنەن ورتەنگەن كومىرگە عانا باسقا مەملەكەتتەردەن قانشا ميلليون توننا تەمىر-بولات كەلەتىندىگىن بىلەسىز بە؟...
ءبارىنىڭ حالىقارا باعاسىن ءبىلىپ العان ساۋداگەر، تاندىر قارنىنا سىزىپ ەسەپتەي سويلەپ كەلىپ، ءبىزدىڭ ءوندىرىپ جاتقان مىنا داشقالىمىزدىڭ ءار تونناسىنىڭ قۇنىن باسقا ەلدىڭ ءتورت جارىم توننا ساپ تەمىرىنىڭ قۇنىنا تەڭەدى.
- ال، ءبىزدىڭ مىنا داشقالىمىزدان نە شىعادى؟ -دەپ تاعى تونە ءتۇستى ماعان. - بۇل ءبىزدىڭ جيعان تابيعي ماعدانىمىزشا بىركەلكى پارشالانبايدى. سوندىقتان زاۆوت دومناسى قابىلدامايدى، كورەسىز ءالى!... دەمەك، تەمىر ماعدانىمىز تۇگىل قانشا ميلليون توننالاپ ورتەنگەن كومىرىمىز، ءبىزدىڭ بۇكىل حالىقتىڭ ەڭبەگى، ءومىرى، بالالارىمىزدىڭ وقۋ جاسى ءبىر تيىن قۇنسىز سىراپ بولمادىما وسى داشقال ءۇشىن!... وسى ماڭداعى بۇرىن جەكەلەر قازعان كومىر قۇدىعىنان كومىر شىعارۋعا بارىپ تۇسكەن ازاماتتارىمىزدان قانشاسىن تاس باسىپ ءولتىردى، بىلەمىسىز؟... وسى داشقال ءۇشىن «سەكىرىپ» ءجۇرىپ، بيىل استىقسىز قالدىق. كەلەر جىلداردا بولماي قويمايتىن اشارشىلىقتان قانشامىز قىرىلامىز، بىلەمىسىز؟..
بۇل ساۋداگەردىڭ ماعان تىڭشى بولىپ قوسىلماعاندىعىن، دىرىلدەگەن جۇزىنەن، قۇتىرعان كوزىنەن ءتۇسىنىپ، كۇلىپ جىبەردىم.
- ال ەندى وسى سۇراۋلارىڭىزدى مەنىڭ كوزىمە ۇرعاندا نە شىقپاقشى، سونىڭىزدى ايتىڭىزشى؟
ابىلەزدىڭ ءوزى دە كۇلىپ جىبەرىپ، باسىن شايقاپ-شايقاپ قالدى.
- ءىنىم، مەنىڭ باسىما وسى ىستەردىڭ ەشقايسىسى سيماي، نەرۆنىي بولىپ بارامىن، كەشىر!- دەپ كۇرسىندى. - الگى باتپيعان بۇرقاندارىنا ايتاتىن داۋىمدى، وزىمنەن بەتەر سورلانىپ جۇرگەن ساعان ايتىپپىن عوي! ءبۇيتىپ بۇكىل ەل حالقىن بەكەر قيناعانشا، جەر بايلىعىن ءبىر تيىن پايداسىز قۇرتقانشا قازىرشە قاجەتتى تەمىرىن، وسى بەكەر ورتەنىپ جاتقان كومىرگە عانا ايىرباستاپ باسقا ەلدەن الا تۇرسا، ءيا، مىنا دوسىمىز سوۆەت وداعىنان ساتىپ الا تۇرسا بولماس پا ەدى! زاماناۋي ءوندىرۋ تەحنيكاسىن پلان بويىنشا وركەندەتە جاتپاي ما!
- قۇرىش-تەمىر ءوندىرۋ جونىنەن وسىلاي جانپيدالىقپەن «سەكىرمەسەك»، باسقا دەرجاۆالاردان قالاي وزباقپىز؟ ولاردىڭ دەرجاۆالىق قۇدىرەتىنە قالاي تالاسا الماقپىز؟ -بۇل سۇراۋلى جاۋابىمدى اڭىرا تىڭداعان ابلەز ءبىر شاقتا باسىن يزەپ-يزەپ قالدى دا جىميا قارادى ماعان.
- ۇقتىم، دامەسى جيانگەرلىك باسەكەسىندە ەكەن دە!... سىزدەردە «تۇك تاپپاعان بۋاز ءيتىن جۇگىرتەدى» دەگەن ماقال بار ەمەس پە ەدى، حا-حا-حا-ھا...ا.. وركەندەگەن ونەركاسىپتى دەرجاۆالاردىڭ زاماناۋي دومنالارىن كادىمگى جەر وشاعىمىزبەن-اق باسىپ ءتۇسىپ، بارىنەن زور دەرجاۆا بولماق ەكەنبىز دە!
- سىزدەردە «وزىڭدە قانات بولماسا ۇشۋىڭ مۇشكىل» دەيتىن ماقال دا بار،- دەپ تۇزەتۋ ايتتىم. - ساۋدا تابىسىن عانا ويلاي بەرگەنشە ارەدىكتە وسىنداي ساياسي پايداسىن دا ويلاپ قويساق، نەرۆىمىزدىڭ ۋشىقپاۋىنا پايداسى تيەدى!
- تەسىپ وتەمىز دەپ الدىعا ساپ تۇمسىعىمىزدى بۇزعانى بىزگە ساياسي پايدا بولماق پا؟
- بىزگە ساياسي پايداسى بولماسا دا ساياسىندا بىرەر ءتۇن تىنىش ۇيىقتاتار ما ەكەن دەيمىز داعى!
ەكەۋىمىز قاتار كۇلدىك تە قاتار كۇرسىندىك. ۇيقى جاعىنان تارتىپ جۇرگەن قيىنشىلىعىمىز قاتارلاس قوي...
جىلى قۇدىقتان كەشكە جاقىن ءبىر-اق شىعىپ ەدىك. سىرتتاعى «پەشكالار» جاپپاي سارپالتاڭ جۇگىرىستە ەكەن. كومىر تاسىعان ماشينا-تراكتورلار ۇلكەن تاندىرلار قازىلىپ جاتقان وسى جوتانىڭ ەتەگىنە ارەڭ جەتتى. تۇسىرگەن كومىردى ءبىر روتا «پەشكا» زامبىلمەن مىقشىڭداپ جوعارى تاسىپ ءجۇر. ءبىزدىڭ ءار جوتادان تاسىعان تەمىر تاسىمىزدى ەندى وسى جوتاعا ارقالاپ تاسىپ تاعى ءبىر سورلى روتا شۇبىرىپتى. پولكوۆنيك-كومباتتار جاقىن ءبىر جوتاعا شىعىپ قاراپ تۇرعاندىقتان روتا باستىقتارى ءوزدى-ءوز روتالارىن قۋزاپ جۇگىرتىپ ءجۇر ەكەن... ولاردىڭ قوجا الدىنداعى قانشىق جاعىمپازدىقتارىنا قارسى سۇم «پەشكالار» قاساقانا تايعاناپ جىعىلىپ، ارقالارىنداعى تاستى ەتەككە قايتا قاشىرادى دا، سوڭىنان قۋىپ، ەتەككە قايتا تۇسەدى. روتا باستىقتارى سول قاشقان تاستاردان قاشا ءجۇرىپ، تاعى اقىرادى «پەشكالارعا»...
- وزدەرىنىڭ تاندىردى جوتادان قازدىرۋىنىڭ قانشالىق اقىماقتىق ەكەنىن ەندى دە تۇسىنبەس پە ەكەن!- دەپ كۇبىرلەپ ەدىم، ابىلەز قىزىنىپ داۋرىعا كەتتى.
- شەلەكپەن سۋ تاسىپ سوندىرە الماعاندا بولماسا، بۇل قاتەلىكتەرىن كورە قوياتىن كوز بار ما ولاردا!
- اقىرىن سويلەڭىز!- دەي سالا تاندىر اۋزىنداعى توپىراقتى كەتپەنىمەن تارتا بەردىم. كەشكى تاماق قوڭىراۋى سوعىلىسىمەن تاۋدان بىزدە دومالاپ تۇستىك. كوپ ادامنىڭ تاپتاۋىمەن جوتا قاپتالىنداعى قار راسىندا دا كوك تايعاق مۇزعا اينالىپتى. تۇرەگەپ ءجۇرىپ تۇسۋدەن كورى دومالاۋىمىز ونىمدىرەك بولدى.
بۇلاق بويىنداعى ءالى دە جالىنداپ «سىبىرلاسىپ» جاتقان تاندىردىڭ بىرىنە كەلىپ تاماقتانىپ وتىرعانىمدا «جيىلىڭدار!» دەپ ايقايلاعان بۇيرىق شىقتى. «قوش حابار - قوش حابار!» دەپ قوسانجارلادى ءبىر باستىق. ۇيىمىزگە قايتاراتىن حابار كەلدى مە ەكەن دەگەن ۇمىتپەن تاماقتارىن تاستاي جۇگىردى كوپشىلىك، كەلە ءتىزىلىپ قاتىپ تۇرا قالىستى. باستىق قۋانىشىن قۇرساعىنا سيعىزا الماعانداي، القىنا سويلەپ جەتكىزدى قوش حابارىن: ماۋجۋشي پارتيا ورتالىق كوميتەتىن دەربەس باسقارۋعا شىعىپتى دا، قوسىمشا ىستەپ جۇرگەن ۇكىمەت توراعاسىندىق قىزمەتىن ليۋشاۋشيعا وتكىزىپتى. «ۇكىمەتتىڭ كوپ قىزمەتىنەن اجىراماسام، ماركسيزم-لەنينيزمدى زەرتتەۋگە ۋاقىتىم جەتپەي قالدى» دەگەن ءوز تالابى بويىنشا اۋىسىپتى.
- ءماۋجۋشيدىڭ بۇل دانىشپاندىق تالابى ماركسيزم-لەنينيزمدى ءسوزسىز دامىتادى. بۇل، ءبىزدىڭ ەڭ ۇلى جەڭىس!... جاساسىن ۇلى ماۋجۋشي!... ءسوتسياليزمدى زور تابىسپەن ىسكە اسىرىپ، كوممۋنيزمگە سەكىرىپ وتەمىز! جاساسىن تەڭدەسسىز دانىشپان كوسەم ماۋجۋشي!..
كومباتىمىزدىڭ شەكتەرىندە قۇجىناعان قوشامەت قۇرتتارى وسىنداي ۇراننان جەتى-سەگىزىن قاباتتاپ ايقايلاعاندا ارەڭ تىنىشتالعانداي، تاماعىمىزعا قايتا قايتاردى. بۇرىن ماۋزىدۇڭمەن قاتار ۇراندالىپ كەلگەن ءليۋشياۋشيدىڭ اتى ۇكىمەتتىڭ ءبىرىنشى جۋشيلىعىنا تاعايىندالعان كۇنگى بۇل ۇرانىنان ماقۇرىم قالۋىنان، قالپاق استىنداعى كوزدەر الارا تۇسكەنى بايقالدى. «بۇل كىسىگە ءبىر قالپاق دايارلانىپ قالعانى ما؟» دەيتىن كۇبىرلەر دە بار. ماركسيزمنىڭ جۇڭگوداعى اشىق كوزدى عالىمنىڭ پارتيا ورتالىق كوميتەتىندەگى باسشىلىق قىزمەتىنەن شەتتەتىلۋى مەنى دە الاڭداتتى. قاراڭعى جاتاعىما ءۇنسىز كىرىپ شەشىنىپ جاتتىم. كورپەلەرىنە كىرىپ اپ كۇبىرلەسكەندەر ول تۋرالى «پىڭدىحۋايدى قولداعان» دەگەندەي جورامال ايتىپ جاتىر ەكەن. «وندا» ۇكىمەت باستىعى دەگەن قۋىرشاق اتاق بەرىپ ساقتاي تۇرماق بولعانى» دەپ قالعانداي بولدى بىرەۋى.
اسىرەسە سولشىلداردىڭ بۇل جەڭىسى بىزگە بۇدان دا زور اپات توندىرەتىندىگىن ويلاپ قىنجىلسام دا، وسىندا كەلگەلى كورپەمە شەشىنىپ كىرگەنىم وسى بولعاندىقتان تۇياق سەرپپەي قاتىپپىن. باستىقتاردىڭ تاڭعا جاقىن قورازدان بۇرىن شىڭعىرعانى ءبىر-اق وياتتى. قايتالاپ ىستەتەتىن جۇمىستارى بۇرگەشە تالاپ، ۇيىقتاتپاي قويعان كورىنەدى.
تاڭ بەلگى بەرۋدەن الدەقايدا بۇرىن قاراڭعى قۇدىعىمىزعا قاراي جۇگىرىپ ەدىك، سىرتتا ىستەيتىن كوپ «پەشكامەن» بىرگە بىزگە دە تەمىرتاس ارقالاتىپ جونەلتتى. كەشەگى تايعاناپ دومالاپ تۇسكەن تىك قاپتالعا قايتا ورلەگەنىمىزدە قاتەردىڭ زورىنا تاپ بولدىق. الدىڭعى جاعىمىزدان تايعاناپ جىعىلعانداردىڭ كوتەرگەن تاسى ارتتاعىلارعا اجال بوپ ءتوندى. ادام بەيشارا قۇلاعان جەرىنە ءتورت اياقتاپ جابىسا قالسا دا ۇستىندەگى تاس ىلديعا قاراي ساقىلداپ جولبارىسشا اتىلادى. اجال قالاي بەتتەگەنىن ءتۇتىندى تۇننەن كورە الماي، ءبارىمىز شۋلايمىز. ەكى جاق بۇيىرىمىزدە كومىر تاسىعان زامبىلشىلەر دە وسىلاي شۋلاسىپ ءجۇر.
ۇيقىلارى قانشالىق كەرەڭ بولسا دا شۋىلىمىزدان پولكوۆنيك-كومباتتار شوشىپ ويانعان-اق شىعار. بىراق، ايقايلاپ، ءيا، بىرەۋدى جىبەرىپ بولسا دا قاراڭعىداعى بۇل جۇمىستى توقتاتا تۇرۋعا بۇيىرعان ەشكىمى بولمادى. جەرگە جارىق تۇسكەندە ەكى «قولباسشى» قاتار مامىرلاپ ەتەكتەگى تاندىر جاققا كەلدى. تاس سوعىپ سۇلاتقانداردى ساناپ اۆتوموبيلگە تيەتكەنىن كوردىك. سوندا دا «قۇرىشتى» تاۋ باسىندا «قايناتۋ» بۇيرىقتارىن توقتاتار ەمەس. تەك جوتاعا تاسۋ جۇمىسىن عانا كۇندىز جارىقتا ىستەۋدى تاپسىرىپ قايتىپتى.
باسقا كوردەگىلەر نە دەسىپ جاتقانىن كىم ءبىلسىن، ابىلەز ەكەۋىمىز كەگىمىزدى جۇمىستان عانا الدىق. قازعان جەر تەرەڭدەگەن سايىن كۇرەڭ سابىن دا ۇزارتا ءتۇسۋ قاجەت ەكەن. قۇرىقتاي كۇرەككە ءوزىم دە ماشىقتانىپ، ولشەممەن ىلگەن توپىراقتان ۇستىمىزگە ءتۇيىر تۇسىرمەي لاقتىراتىن شەبەرگە اينالدىم.
ءليۋشاۋشيدىڭ وسى اۋىستىرىلۋى مەن وسى داياۋجىڭنىڭ ارقا كورىنىسى جونىندە ەكەۋىمىز كەيدە كەلىسىپ، كەيدە كەرىسىپ ءجۇرىپ، تاندىرىمىزدى التى مەتىر تەرەڭدىككە جەتكىزدىك. تەحنيك كەلىپ كورىپ، جيىرما توننا كومىر سياتىندىعىن ايتتى. ەندى ەتەك جاعىنان جىرالاپ قازىپ اكەلىپ، تاندىردىڭ تۇبىنەن ءبىر مەتىر تەرەڭدىكتەن جەلدەتكىش تەسىكتەر شىعارۋعا كىرىستىك. بىزدەن باسقا «كور تىشقانداردا» سىرتقا شىعىپتى. باستارى سول جوتانى ايلانا قىلتىڭداپ، تاۋ ۇستىنە تاۋ بولىپ ۇيىلگەن توپىراقتارىن بۇرقىلداتىپ جاتتى.
تومەنگى تاندىرلاردىڭ ءالى ءوشىپ بولماعان وتىن ەكى گرۋپپا سۋ توگىپ وشىرۋگە تۇسكى تاماقتان سوڭ كىرىسىپ ەدى. ايقايلاسىپ - داۋرىعىسىپ كەتتى كەشكە جاقىن.
- «ءتورت ءجۇز شەلەك سۋ قۇيدىق!»، «بەس ءجۇز شەلەك سۋ قۇيدىق!»، «ءالى بۇرىنعىسىنداي بورىلدايدى، وشەر ەمەس!»- دەسەدى.
- سۋعا وشپەيتىن وت بولا ما، قۇيىڭدار، قۇيا بەرىڭدەر!
- ءۇي، بۇل تاندىرلارعا سۋ جاقىن، قانشا قۇي دەسەڭدەر دە قۇيا بەرەمىز. ال، اناۋ جوتاداعى جيىرما توننالىق تاندىرلاردى قايتپەكسىڭدەر؟ سونى ويلامايسىڭدار ما!
- ونى ويلايتىن نە بار، باستىقتار ويلاماي قازدىراما، جۇمىستارىڭ نە وندا!
- وعان دا سۋ قۇياتىن ءبىز، نەگە ويلامايمىز! مىنا تاندىردىڭ سالقىنداۋى ءۇشىن مىڭ شەلەك سۋ قاجەت بولعاندا ولاردىڭ ارقايسىسىنا بەس مىڭ شەلەك سۋ قاجەت! سونشالىق سۋدى سوناۋ بيىككە نەمەن جەتكىزبەكسىڭدەر!
- ول جوتانىڭ قارى دا اياقپەن توزىپ بىتكەن. ماشينا شىعا المايدى، وعان سۋ تارتىپ شىعاراتىن كۇشتى ناسوس تا جاسالماعان! سوندىقتان مىنا احۋالعا قاراعاندا ءولىپ-ءوشىپ شىعارعان جارىم-جارتى شەلەكتەرىمىزگە ول تاندىرلار ەندىگى جىلى دا وشپەيدى! باستارىڭمەن ويلاپ كورمەيسىڭدەر مە!
- ويلاماي پارتيا بۇيىرا ما!
- باسىم كەتسە دە ايتايىن، مىنا باستىقتار ورتەتۋدى عانا بىلەدى، ءوشىرۋدىڭ ءجونىن ءالى ويلاعان جوق!
- ەي، ساعان دا جۇقتىما، كۇرەسكە تۇسكىڭ كەپ تۇر ما؟
- كۇرەسكە تۇسسەم تۇسەيىن، زور جيىنىن زور باستىقتىڭ ءوزى كەلىپ باسقارسا بولعانى، ايت بارىپ وسىنىمدى!
- اسىقپا، وكپەڭدى باسا تۇر!- دەي سالا پولك شتابىنا جۇگىردى ءبىر باستىق.
بۇلاقتىڭ جەلكەسىندەگى سول تاندىرلارعا سۋ قۇيىلا بەردى. ىڭىردە دە، ءتۇن ورتاسىندا دا، ءتىپتى تاڭ الدىندا دا شالدىرلاپ-بورىلداپ جاتتى. ۇرانداپ كۇرەس جيىنىنا شاقىرعان ەشكىم بولعان جوق. تاڭەرتەڭگى تاماق ۋاقىتىندا ۇرىمجىدەن ءبىر اۆتوموبيل شەلەك كەلدى. پولكوۆنيكتىڭ سۋ جونىندەگى جاۋابىن وسى ەكەنىن تۇسىندىك تە جوتاداعى تاندىردىڭ استىن تاعى دا ۇڭگىپ قايتتىق. تۇسكى تاماقتى ىشە سالىپ، تاعى دا ۇڭگۋگە ورلەي جونەلگەنىمىزدە ءبىر باستىق اقىرىپ توقتاتتى.
- ەي كەرباقپالار، قايدا باراسىڭدار!... قايت!... ەندىگى جۇمىستىڭ مىنا دومنالاردا عانا بولاتىندىعىن تۇسىنبەيسىڭدەر مە!
- ۇلكەن «دومنالاردىڭ» بىتۋىنە ءبىر-اق كۇن قالدى. ءبىز سونى عانا تۇسىنەمىز! ون كۇن ىستەپ، شالا تاستاعانىمىز بولماس!
- قوي شالا-پالاڭدى، ەندى جۇمىس جوق ول جاققا! ... ەي، مەنىڭ نەمە قاراپ تۇرسىڭدار، قايتىڭدار، ساڭىراۋسىڭدار ما؟
راسىندا دا «ساڭىراۋ» بولىپپىز. ۇرىمجىدەن نەشە ءجۇز شەلەك الدىرعانىمەن جوتاعا سۋ شىعارۋعا ونىڭ دا شارا بولا المايتىندىعىن «دانىشپان» پولكوۆنيكتىڭ ەندى تۇسىنگەنىن ەستىمەي قالىپپىز. مۇنىسىن بىزگە اشىق ايتۋدان نامىستانىپ، جاڭا بۇيرىعىن تۇسكى تاماق ۋاقىتىندا جاسىرىن ءتۇسىرىپتى. بىرقانشا ادامدى قۇلاتىپ-قيراتىپ، مىڭ ماشاقاتتا جوتاعا ارەڭ تاسىپ شىعارعان كومىر مەن تەمىر تاستى قايتادان سايعا تاسۋدى سول ەكى روتانىڭ وزدەرىنە عانا سىپ-سىپايى سىبىرلاپ، قايتا مىندەتتەپ بولعان ەكەن. مۇنىڭ انىعىن جوتاعا ورلەپ بارا جاتقان سول «پەشكالاردىڭ» كۇبىرىنەن ۇعىپ قايتتىق.
ءوزىنىڭ قاتتى قاتەلەسكەندىگىن جاسىرۋ ءۇشىن قاھار شاشپاعان بيروكرات، بيروكراتپا. باستىق بىتكەننىڭ ءتۇسى تۇگەل بۇزىلىپ، دوڭىز ايباتتارىن تاناۋلارى مەن قاباقتارىنا ورناتىپ الا قويىپتى. بۇيرىق دەگەن شورت-شورت، شاق-شۇق. جوتادان قايتا دومالاپ جاتقان تاس پەن ادامعا بىرەۋى دە بۇرىلىپ قارار ەمەس.
ءبىر گرۋپپانىڭ بولىمشە باستىعى بولىپ جۇرگەن ماقۇلبەك ءتىپتى تۇكسيىپ، دوڭكيە ءتۇسىپتى. بۇل دا نامىستانىپ جۇرمە دەسەك، ماڭىزدانىپ جۇرگەنى ەكەن: بۇگىن سۋ بويىنداعى ون ەكى تاندىردىڭ «دومنا باستىعى» بولىپ تاعايىندالىپتى. «قۇرىش ءوندىرۋدىڭ ەڭ داڭىقتى مىندەتى سەندەرگە جۇكتەلدى، تەز شىعارىڭدار!» دەپ وتە شىقتى الدىمىزدان. «داڭىقتى مىندەتتى» -تاندىرعا ءتۇسىپ قوقىس شىعارۋ بولىپ تابىلدى. جوتادان تەرەڭ زىنداننان قۇتىلىسىمىزبەن وتتى توزاققا بۇيرىلىپپىز. ءار تاندىردىڭ ەرنەۋىنە اتتارىمىز جازىلىپ تا ۇلگەرىپتى.
تۇسۋگە مىندەتتەلگەن توزاعىمىزعا ابىلەز ەكەۋمىز قاتار كەلىپ ۇڭىلدىك. ىرگە-ىرگەسى ءالى دە قىزارىپ قوزدانىپ تۇر ەكەن. ابىلەز بۇلاققا ەكى شەلەك الا جۇگىرگەندە تىزەمدە تىرەنىپ، ورتا شەننەن جالتىراعان وتقا ەڭكەيە قاراپ قالىپپىن. تۋ سىرتىمنان ءبىر كۇشتى قول يتەرىپ كەپ جىبەرگەندە قايرىلىپ قاراۋعا ۇلگەرە المادىم. قۇلاپ بارا جاتقانىمدا قارمانعان قولىم تاندىردىڭ قارسى جاق ەرنەۋىنە ءىلىنىپ بارىپ شىعىپ كەتتى. ۇستىڭگى قاباتى وشكەن سياقتى كورىنگەنىمەن استى ءالى دە قوزدانىپ جاتقان قوقىسقا باسىم تۇسپەي، الدىمەن اياعىم ءتۇستى ءسويتىپ. يتەرىپ قۇلاتقان كىم ەكەنى ەسكەرۋسىز قالىپ، بار نازارىم استىمداعى وتتا بولدى. ەڭ قۇدىرەتتى اجالىم اياق استىمدا جاتپاي ما! وكپەمدى وت جالىنى قارىپ، تىنىسىم تارايا قالدى.
انادايدا تاس سوعىپ وتىرعان ايەلدەردىڭ شۋ ەتە تۇسكەن داۋسى ەستىلىپ ەدى. ابىلەز جۇگىرىپ جەتىپ، ەكى شەلەك سۋىن مەنىڭ ۇستىمە دالدەپ توكتى. قالىڭ ماقتالى بەشپەت-سىمنان سىرعىپ، پيمامنىڭ ءىشى مۇزداي سۋعا تولا قالدى. سۋعا تويىنعان شارپىم مەن اۋزىمدى تۇمىلدىرىقتاپ تىنىستادىم. تابانىمنىڭ استى بورىلداپ، مول سۋ تالاپ ەتىپ جاتىر. كومىردىڭ جانىپ بولۋى مەن تەمىر تاستىڭ بالقىپ سىعىلىسۋىنان بوساعان تاندىردىڭ، ۇشتەن ەكى بولىگى قويۋ بۋعا تولىپ، ەشنارسە كورسەتپەي قويدى. قۇتقارۋعا تۇس-تۇسىمنان سوزىلعان قولدار بار سياتى. «قولىڭدى سوز!»، «قولىڭدى سوز!» دەپ شۋلاسىپ تۇر ۇستىمنەن.
- سۋ، سۋ!... كوپ سۋ كەرەك!- دەپ مەن ايقايلادىم توزاقتان، - اكەل قولىما، قولىما بەر!- دەي سالا قولىما ىلىنگەن شەلەكتەردى قوزدانىپ قىزارعان جەرلەرىنە دالدەپ توگە بەردىم. -ماقۇلبەك شوشقا وسىنىڭدى ۇمىتپا!... بۇل مەنى ءپىسىرىپ جەۋ ءۇشىن ىستەگەنىڭ عوي، ۇمىتپا!... وسىنىڭدى ۇمىتپا!... ابە، ەندى سەن تۇسپەي تۇرا تۇر، كەركە مەن كۇرەگىڭدى بەرى بەر!...
تاندىردىڭ اۋزىنان تونگەن كوپ كوزدى، جاستارى مولدىرەي تونگەن كوزدەردى دە ەندى كوردىم. كەيبىر ءىرى تامشىلارى يىعىما تامىپ تۇردى. قوقىستىڭ ۇستىڭگى جاعى بالقىماي، ۇستاسپاي، ۇساتىلعان رۋدا كۇيىندە جارتىلاي عانا جابىسقان ەكەن. كەركەلەپ شاۋىپ بوساتتىم دا الدىمەن سولاردى لاقتىردىم سىرتقا. ىرىرەك كەسەككە ايلانىپ بولىنگەندەرىن ارقاننىڭ ۇشىنا بايلاپ، ابلەزگە تارتقىزىپ شىعاردىم. مۇلدە بولىنبەي، اسپاننان تۇسكەن مەتەوريتشا بەدىرەيىپ قالعان تۇتاس قوقىستى جالاڭاشتاپ بولعانىمشا تاندىر ءىشى قاراڭعىلاسىپ، كەش باتقانىن ءبىلدىردى.
ابىلەزدىڭ تاستاعان ارقانىنان ۇستاپ دالاعا شىققانىمدا، ءتىسى قۋراپ كەتكەن كيىمىمنىڭ ءىشى تەرمەن شىلقىلداپ الىپتى. ال، سۋ تولتىرىلعان پيمامنىڭ ءىشى دە قۇرعاپ، تاندىردىڭ وتى سونىڭ ىشىنەن ءبىلىنىپ قاراپ تۇر. تۇلا بويىم پارعا اينالىپ كەتكەندەي قويۋ بۋعا ورانىپ تۇرىپ قالدىم.
كەشكى تاماققا ءسويتىپ امان-ەسەن جەتىپ ەدىم. ىلە-شالا كومبات شاقىرتتى شتابىنا. دۇرسە قويا بەردى ماعان.
- باستىعىڭدى نە دەپ تىلدەدىڭ؟...
مەن بولعان وقيعانى سويلەپ بەرىپ ەدىم. ماقۇلبەككە، «شوشقا ۇمىتپا وسىنىڭدى» دەگەنىمدە عانا تەرگەدى.
- ەي، سەن دە ادام، مەن دە ادام، ادامگەرشىلىكپەن تىڭدا!- دەدىم مەن، باستىق ەزەۋرەي بەرگەن سوڭ. -وت قوزداپ تۇرعان تەرەڭ قۇدىققا يتەرىپ، ول كۇيدىرىپ ولتىرمەك بولعاندا، مەن ونداي ەسكەرتۋ ايتپاي-اق ولە سالۋىم قاجەت بولدى ما؟... ادام ولتىرمەك بولعان زيانكەستىگى ءۇشىن ونىڭ سوتقا تارتىلۋى قاجەت!.. ادىلدىكپەن - ادامگەرشىلىكپەن انىقتاڭىز!
- باستىقتى ياناتتاۋ دەگەننىڭ نە ەكەندىگىن ءبىلىپ تۇرىپ ياناتتادىڭ!- دەپ باستىق اقىراڭداي جونەلدى. - سەنىڭ تىلدەگەنىڭ ماقۇلبەك قانا ەمەس، بۇكىل پارتيامىزدى تىلدەگەنىڭ! «ۇمىتپا وسىنىڭدى» دەگەنىڭ، كوممۋنيستەردەن كەك الماق، كومپارتيانى اۋدارماق بولعانىڭ!... مۇنداي ءتىلدى كىم بەردى سەندەي وڭشىعا!... ول سەنى دومناعا يتەرگەن جوق. «تەز تۇسىڭدەر» دەپ يىعىڭنان عانا ءتۇرتىپتى. داياۋجىڭعا قارسىلىعىڭمەن ءولىپ الۋ ءۇشىن ءوزىڭ سەكىرىپ ءتۇسىپسىڭ! بۇگىن ءوزىڭدى تەكسەرەسىڭ، دايىندال!... ايتىپ قويايىن، «ادامگەرشىلك»، «ادىلدىك» دەگەنىڭ - ابستراكت تۇسىنىك. تاپتىق كۇرەسكە ونىڭ قاجەت ەمەس، بىزگە وسى شىندىقتى مويىنداۋىڭ، يدەياڭدى وزگەرتۋىڭ عانا قاجەت! قاشان وزگەرگەنىڭشە كۇرەسەمىز سەنىمەن!...
نوعالاسى ءوسىپ كەتكەن بۇل سوقىردىڭ قولىنا ۇستاتقانداي قانشالىق ايقىنداپ سويلەگەنىمەن دالەل تىڭدار ەمەس. ءوزىمنىڭ ءبىر شىندىعىمدى عانا ەسكەرتىپ شىقتىم.
- ادامدى وزگەرتۋ - وزگەرۋ ءىسى اقيقاتقا عانا باعىنىستى. بالشىق ەمەس، ادام ساناسى ھاقتىق -ادىلەتكە مويىنداعاندا عانا ءوسىپ - وزگەرەدى. كۇرەستە دە ادىلەت پەن ھاقتىق جەڭەدى. ايقاي مەن زورلىق جۇدىرىق جەڭەدى دەيتىن دامەدەن اۋلاق بولىڭىزدار! ال، مەندەي ناحاق جالامەن زيانكەستىك كورىپ جۇرگەن ادامدى كۇرەسكە تارتا بەرۋدەن وزدەرىڭىزگە كەلەر تيتتەي دە پايدا جوق!..
وسىنى ايتىپ شىققانىمدا زور جيىن مايدانى "پەشكالارعا" لىق تولىپ، ەلەكتر لامپالارى جارقىراي قالىپتى. جاقىنداپ بارعانىمدا ۇران كوتەرىلدى. قاپتاپ وتىرعان ۇلكەن «پەشكالاردىڭ» داۋىسىنان» كىشكەنە پەشكالاردىڭ» شىرىلداعان داۋىسى باسىم. قازاق باستاۋىش مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارىن تۇگەل اكەلىپ، ماعان قارسى شۋلاتىپ قويعان ەكەن. «شەگىنەن اسقان وڭشى بيعابىل جوعالسىن!» دەگەن قازاقشا ۇراندارىن ەستي جەتىپ ەدىم.
- ورتاعا شىقسىن، شىقسىن ورتاعا!- دەگەن جۋان بۇيرىقتار جۋان كەڭىردەكتەردەن اتقاقتاپ قويا بەردى.
- ال، شىقتىم!- دەپ، وقۋشىلارعا جاقىنداپ بارىپ تۇرا قالدىم. جاس وقۋشىلار، تاعى دا ۇرانداتا جونەلدى. كۇلە قارادىم ولارعا. مۇعالىمدەرى بۇعىپ الىپتى، كورىنبەدى.
- بالالار، مەنىڭ نە سەبەپتەن كۇرەسكە تارتىلعانىمدى بىلەسىڭدەر مە؟- دەگەنىمدە جىم بولا قالدى. بىرقانشاسى مەنىڭ ىستىق كۇلكىمە قوسىلا كۇلدى.
- ءوزىڭدى تەكسەر، تەكسەر ءوز ماسەلەڭدى! -دەگەن جۋان كەڭىردەكتەر قايتا ارقىرادى. الىستان ايعايكوك تە كەلىپ قوسىلا كەتكەن ەكەن. پولكوۆنيك كورىنبەدى، كەلمەگەن سياقتى.
بىرەۋى ۇران كوتەرىپ ەدى، سول جۋان كەڭىردەكتەردىڭ وزدەرىنەن باسقا كوپ ەشكىم قولداماي ءوشىپ قالدى. ويتەتىنى، باعاناعى وقيعانى كورگەن تاس سوعۋشى ايەلدەر جاعى جىم-جىرت. اكتيۆتەر قاتارى، وزدەرى قينالعاننان بەرى تىم ازايىپ كەتكەن بولاتىن. سوندىقتان، كومىرمەن تەمىر تاستى تاۋدان سايعا، سايدان تاۋعا شىعارىپ، قايتادان سايعا تاسىپ جۇرگەن ەكى روتادان قاقشيعان ءبىر دە باس كورىنبەدى. مويىندارىن ىشتەرىنە تۇگەل تىعىپ الىپتى.
- كۇرەسكە تارتۋ - كوپشىلىكتىڭ ءىسى،- دەپ باستادىم ءسوزىمدى. -جازىعىم بولسا، كوپشىلىك جازعىرسىن، بۇگىنگى بولعان ءىستى كوپشىلىككە سويلەپ بەرەيىن...
- ەستىپ بولدىق، تاپسىر ءوز ماسەلەڭدى!- دەپ ايعايكوك اقىردى.
- ءسىز، بۇل جەردە بولعان وقيعانى ۇرىمجىدەن كورىپ وتىرماعان شىعارسىز، ءتۇتىن قالىڭ عوي، «بيعابىل داياۋجىڭعا قارسى بولعاندىقتان ءوزىن «دومناداعى» وتقا تاستاپ جىبەردى دە ماقۇلبەككە جالا جاپتى» دەپ ەستىگەنىڭىزدى مەن دە ەستىپ كەلدىم. كوپشىلىككە ناقتىلى احۋالدى ءوزىم سويلەپ بەرۋىم قاجەت!..
ماسەلەن ءدال ءوز قالپىندا سويلەپ بولا بەرگەنىمدە ايەلدەر ءبىر داۋىسپەن راستاي قويدى. ءوز كوزدەرىمەن كورىپ وتىرعاندىقتارىن ايتتى. بۇل جەرگە «قۇرىش قورىتۋعا» كەلگەنىمنەن بەرى باس تارتپاي-دەمالماي ىستەگەندىگىمدى، ماقۇلبەك تاندىرعا سىرتىمنان يتەرىپ قۇلاتقاندا ورتەنىپ كەتۋىمنەن وزدەرىنىڭ سۋ قۇيىپ قۇتقارىپ قالعاندىقتارىن دا سويلەدى. ەشقايسىسىنىڭ جەكە بوي كورسەتپەي جارىسا سويلەۋلەرىنە قاراپ، ادەيى وسىلاي ىستەۋگە اقىل قوسىپ العاندىقتارىن بايقادىم. ءسويتىپ باستىقتاردىڭ مەنىمەن قوساقتاپ سوعۋىنا لايىق ەشبىرى دارالانىپ كورىنبەي قويدى. ءسايدا دا تومەن قاراپ الىپتى.
جيىن باسقارۋ ستولىندا وتىرعان كومبات پەن ايعايكوك ءبىر-بىرىنە جالتاقتاستى دا كومبات كوتەرىلىپ، تارتىپكە شاقىرا-اقىرا سويلەدى.
- رۇقسات الىپ ءبىر-بىردەن تۇرەگەلىپ سويلەۋدى ۇمىتتىڭدار ما! ءتارتىپ قايدا!.. كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ جاۋ ەكەندىگىن دە ۇمىتا قالدىڭدار ما؟.. زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋمەن وڭشىل-ۇلتشىلدارعا قارسى يدەيالوگيالىق كۇرەستىڭ ايرىلماس بىردەنە ەكەندىگىن ۇمىتتىڭدار ما!.. بۇل تارتىپسىزدىكتى كىمدەردىڭ ءوربىتىپ وتىرعاندىعىن باسشىلىق بىلمەيدى دەپ ويلايسىڭدار ما!... بۇل بيعابىل دەيتىن ءابلاحتىڭ[3] كۇنىنە نەشە پالە ءوربىتىپ، كومپارتيامەن ۇلى ماۋجۋشيعا قارسى قانشا جالا تاراتاتىن وزگەرمەس جايىل عۇنسىر[4] ەكەندىگى بۇكىل الەمگە ءمالىم بولماپ پا ەدى!... «كىمدە-كىم توڭكەرىسشىل حالىق جاعىندا تۇرسا، سول توڭكەرىسشى، كىمدە-كىم يمپەرياليزم، فەودليزم، بيروكرات كاپيتاليزم جاعىنان كورىنسە، سول كەرى توڭكەرىسشى» دەگەن دانىشپان كوسەمىمىزدىڭ كوزگە تىققانداي ايقىن نۇسقاۋىن ەستەن شىعاردىڭدار ما! - كومبات وسىنداي شوشىتارلىق سۇراۋلارىن ناجاعاي ويناتقانداي وسقىلاپ شۇبىرتىپ كەلىپ، كوپشىلىك اراسىنان الدەكىمدى ىزدەگەندەي تىنتە قاراپ ءبىراز تۇردى. مايدان تىم-تىرىس. تەك، تىستەردىڭ ساقىلداعانى عانا ەستىلىپ، يىقتاردىڭ سەلكىلدەگەنى عانا كورىنەدى. ءتۇتىندى تۇمان ايقارا جاپقانىمەن ۇسكۇرىك ءتىلدى اياز جالاڭداپ - سوققىلاپ تۇر. كومبات ايەلدەردىڭ «قورقىپ جۋاسىعانىن» وسى ساقىلداعان تىتىرەكتەن بىلگەندەي، ماقۇلبەكتى شاقىردى. - جولداس ماقۇلبەك، سويلە، مىنا توڭمويىن نە دەپ تۇر؟.. پارتياعا تاپسىرعان جۇرەگىڭمەن ماسەلەنىڭ شىندىعىن اشىپ بەر مىنا كوپشىلىككە!
ماقۇلبەك كۇڭگىرتىرەك ءبىر شەتتەن تۇرەگەلدى. بىرنەشە سەرىگىنىڭ ورتاسىنا وتىرىپ العان ەكەن.
- جولداستار، مەن باسشىلىقتىڭ توڭكەرىستىك بۇيرىعىن ورىنداۋ ءۇشىن بۇگىن توتەنشە اسىعىپ جۇرگەنمىن. دومناداعى تەمىردى بۇگىننەن قالدىرماي شىعارىپ بولىڭدار دەپ اناۋ جالاقور وڭشىنىڭ يىعىنان عانا ءتۇرتىپ وتكەنمىن. وندا جاۋاپ قاتپاي، دومنانىڭ تۇبىنە قاراپ تۇرىپ قالعان. مەن ءتورتىنشى دومناعا بارعانىمدا وتقا سەكىرگەنىن كورىپ... شۋ ەتە تۇستىك. بولعان وقيعا وسى!... كەرى توڭكەرىستىك ۇيىمىن جاسىرىپ كەتۋ ءۇشىن ءولىپ الماق بولعانى!
- ەي قاراجۇز قانىشەر، ەڭكەيىپ تۇرعانىندا ارتىنان دىبىسسىز كەلىپ يتەرىپ جىبەرىپ، قاندى قولىڭدى جانقالتاڭا سالا جونەلگەنىڭدى ءبىز، مىنا ءبارىمىز كورىپ وتىردىق قوي! - ايەلدەردىڭ ارتقى قاتارى وسىلاي دۇرىلدەپ بارىپ تىنا قالدى. روتا، زۆوت باستىقتارى ەكى جاعىنان بىردەي جالاقتاپ جەتىپ كەلىپ ەدى. «وڭشىنى جاقتاپ توپ باسشىسى» بولىپ ورتاعا شىعۋدان ءبارى دە تارتىنا قالعاندىقتارىن بايقادىم.
قاسىنداعى ءتورت-بەس سەرىگى ماقۇلبەكتى دە اقتاي جونەلدى. بۇلار دا ءوز كوزدەرىمەن كورگەندەي، قىلمىسكەردىڭ جاڭاعى ءوز جاۋابىن راستادى.
- ول شاقتا وزدەرىڭ قايدا ەدىڭدەر؟- دەپ ارت جاقتان ءتورت-بەس ايەل ولارعا دۇرسە قويا بەرگەندە باسشىلىق جاعى ۇران كوتەرىپ دولىرا جونەلدى.
- «جويىلسىن وڭشىل-ۇلتشىلدار!»، «وپپورتونيزم قۇيرىقتارىن قىرىپ تاستالىق!»، «قىراعىلىعىمىزدى ارتتىرايىق!»، «جوعالسىن سوتسياليزم جاۋلارى!»...
ۇرانعا باستىقتاردىڭ اقشىرايعان كوزدەرىنەن قورقىپ قوسىلعان بىرنەشە اكتيۆتەن باسقا كوپشىلىكتىڭ تاعى دا جىم-جىرت وتىرىپ العانىن، «توڭكەرىسشىلەر» ەلەمەگەنسي جالعاستىردى ۇراندارىن.
- جاۋاپ بەر!... سويلە!- دەپ ەڭ سوڭىندا ماعان اقىردى كومبات.
- جاۋابىم دا تالابىم دا سول، قانىشەر قاسقىردى سوتقا تاپسىرىپ بەرىڭدەر، سول جەردە سويلەسەلىك! -مەن دە اقىرا قارادىم وعان. - داياۋجىڭ دەگەنىمىز توڭكەرىستىك ارەكەت بولسا، داياۋجىڭشىلاردى وتقا يتەرىپ، قاسكۇنەمدىك ارەكەت جۇرگىزۋ، ناقپا-ناق كەرى توڭكەرىسشى!... مۇنى تىڭداماي، وسى كۇرەسپەن بۋىپ تاستاي المايسىڭدار!
- وزگەرمەيمىسىڭ؟
- كىمدەردىڭ وزگەرىپ، كىمدەردىڭ جازالانۋعا لايىق ەكەندىگىن ءالى بىلمەدىڭدەر مە؟- دەپ مەن دە كەڭىردەكتەگەندە، قوستاۋشى كەڭىردەكتەرىن ايعايكوك باستاپ تاعى دا ۇرانداتا جونەلدى.
باعاناعى سۇراۋىمنان سوڭ ءۇنسىز قالعان جاس وقۋشىلار الدەكىمدەرىنىڭ كۇبىرىمەن ءتىزىلىپ كەتە بەردى. «بالالاردىڭ جاتىن ورىندارى الىس، تاڭ اتىسىمەن جۇمىسقا شىعادى!» دەپ وقىتۋشىلارى جۇرە جاۋاپ بەردى ءبىر باستىققا. كوپشىلىك اراسىن دابىر-كۇبىر كەۋلەپ كەتتى: «بۇلار پىكىر تىڭدار ەمەس. كورگەنىمىزدى زاڭ ورنىنا بىرلەسىپ جازىپ جىبەرەلىك!» دەگەن پىكىر ايەلدەر جاقتان انىق ەستىلدى دە اشىق قۋاتتالدى.
ۇراندارىنىڭ قابىل بولماعاندىعىن تۇسىنسە دە كەڭىردەكتەپ تۇرعان ايعايكوكتى جيىن باستىعى سانىنان ءتۇرتىپ توقتاتتى. سويلەتپەك ەكەن. «جيىننىڭ كۇن ءتارتىبى بويىنشا» وزىنە ءسوز بەرىلگەندىگى، تۇگى قۋراماعان ءتىپ-تىك سالتاناتپەن جاريالانعاندا ورنىنا وتىرا قالعان ايعايكوك، تاماعىن قىرىنىپ-قىرىنىپ جىبەرىپ، جالتاقتاپ قارادى ماڭايىنا. مۇندايدا تازا ستاكانىمەن الدىنا كەلە قالاتىن ىستىق شاي كورىنبەگەن سوڭ القىمىن سيپالاپ قاقىرىنىپ الىپ باستادى ءسوزىن. كۇشەنە-كۇشەنە اۋزىنا ارەڭ ءتۇسىرىپ، «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋدىڭ حالىقارالىق ماڭىزىن» سويلەدى: ۇلى ماۋجۋشي باسشىلىعىنداعى ءبىزدىڭ بۇل ارەكەتىمىزدىڭ «جاھاندى ءدۇر سىلكىندىرىپ، جاھانگەرلەردى قالتىراتقانىن» ايتا كەلە، مەنىڭ قىزىپ تۇرعان «دومناعا سەكىرگەنىمدى» سونىڭ ءبىر دالەلى ەتىپ كورسەتتى. ەرلەر جاعى تۇنشىعا كۇلىسىپ، ايەلدەر جاعى ىزالانا دابىرلاسقاندا شەشەن ستولدى سوققىلاپ توقتاتىپ، ءسوز نايزاسىن ەندى سولارعا قاداي سويلەپ كەتتى: بۇل ناۋقانعا قارسىلىق الدىمەن «ەڭبەك جاۋلارىنىڭ» پاسسيۆتەسۋىنەن اشكەرەلەنەتىندىگىنە، ءسويتىپ رەاكتسيوندار مەن جاھانگەرلىكتىڭ قۇيرىعىنا اينالاتىندىعىنا، وندايلارعا ءوز ۋاقىتىندا سوققى بەرۋدىڭ قاجەتتىگىنە، تەوريالىق تالداۋلار جاساپ جاتتى.
كوپشىلىك جاعىنان كەلگەن ءبىر قاعازعا قاراپ جىبەرگەن جيىن باستىعى ماعان تۇيىلە قارادى دا وتىرىپ تىڭداۋىما بۇيىردى. مەن وتىرماي شەتتەپ شىعىپ تۇرا قالعانىمدا جيىن جابىلعاندىعى جاريالاندى. ايعايكوكتىڭ تىم الىستان باستاعان ءسوزى لەزدە قالاي جەتىپ توقتاعانىن دا ۇقپاي قالدىم. كوپشىلىك بۇل كۇرەس جيىنىن سايقىمازاققا اينالدىرا دابىرلاسىپ-داۋرىعىسىپ تارادى.
قانشالىق شارشاسام دا اشۋ-ىزادان ۇيقىم كەلمەي، قالعان ءتۇندى دوڭبەكشىپ وتكىزدىم. شەگىنەن اسىپ كەتكەن قاستىققا شىدامىم تاۋسىلسا دا كەك الۋدىڭ دۇرىس جولى تابىلار ەمەس. تاڭ اتا قايتا بارىپ تاندىرعا تۇستىك. ابىلەز ەكەۋىمىز شتاننان باسقا كيىمدى تاستاپ كىرىستىك ىسكە. ىستىق جالىن ءالى لاپىلداپ تۇر. كەشەگى قالعان تۇتاس قوقىستىڭ ەكى جاق شەتىنەن لومداپ، كەركەلەپ، تەمىر سىنامەن سىنالاپ ءجۇرىپ، تۇسكە دەيىن ەكى تەسىكتى ارەڭ شىعاردىق. ەكى لومدى ەكەۋىنە سالىپ، ەكەۋمىز قاتار ىرعادىق سونسوڭ. «قۇرشىمىز» ءمىز باعار ەمەس. تاندىر ىرگەسىنەن اجىراتۋ ءۇشىن بىرنەشە سىنانى شەت-شەتىنە قاقتىق. ناعىز قۇرىش سىنالاردىڭ ءوزى شەلپەككە اينالدى. كەركە دە لوم دا جاس شىبىقشا ءيىلدى. شۇمەكتەگەن تەرمەن كۇيەدەن قالىڭ قاراساۋىت كيگەندەي، ءبىر-ءبىرىمىزدى تانۋدان قالدىق. سىرتقا ايقايلاپ شەلەك-شەلەك سۋىق سۋ ءتۇسىرتىپ ىشتىك. سىرتقا شىعۋ جاعدايىمىزدىڭ جوقتىعىن ءبىلىپ، كەشكى تاماق تا قۇدىققا ءتۇستى. باسقا تاندىرداعىلار دا وسىنداي حالدە ەكەن. كەرەكتەن شىققان قۇرالدار سىرتقا لاقتىرىلىپ، جاڭا قۇرالدار تاراتىلدى. بەتپاق «مەتوريت» وعان دا ءمىز باعار ەمەس، بولىنۋىنەن ءۇمىت ءتىپتى جوق. سىلەمىز قاتىپ، قيسايعان لومدى تايانا قۇشاقتاپ وتىرىپ ۇيىقتاپ قالىپپىز.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ ءسال تىڭايعان كۇشىمىزبەن تەسىكتەردى كەڭەيتىپ ويدىق تا لومداردى قوس-قوستاپ سالىپ ىرعاپ ارەڭ قوزعادىق. جەرشارىن باعىندىرعانداي قۋاندىق بۇل «قۇدىرەتىمىزگە». ىرعاي بەردىك، تىرناي بەردىك. استىنا سىنا ءتۇسىرىپ، بالعامەن سوققىلاي بەردىك. سول كۇننىڭ كەشىندە قۇداي جارىلقاعانداي ۇشكە ءبولىندى. استىلارىنا بىرنەشە سىنا ءتۇسىرىپ، تەمىر ارقان وتكىزدىك تە، موسىلى كران قۇرعىزىپ، ءبىر-بىردەن شىعارىپ بەردىك. بۇل ۇستەمدىككە الدىمەن جەتكەن ءبىز ەكەنبىز.
- الدىڭعى جەڭىس سەندەردىكى!- دەدى تەحنيك تاندىر اۋزىنان ءۇڭىلىپ. استىڭعى بەتىنە ىركىلگەن شويىن كورمەگەن ابىلەز تاعى دا شورت قايىردى جاۋابىن.
- «توقال ەشكى ءمۇيىز سۇرايمىن دەپ قۇلاعىنان ايرىلىپتى». قانشالىق كومىر، قانشالىق ءومىر بەرىپ ىستەپ، شويىن تەمىر تۇگىل قولىمىزداعى قۇرىش سايماننان، ءتىپتى رۋدامىزدان دا ايرىلدىق. وسىنداي «جەڭىس» بولار ما ەكەن!
- ونى سويلەمە!- شوشىنعانداي كۇبىرلەدى تەحنيك. - بۇل زياندى ايتساق شاتاققا قالامىز. وسى داشقالدى تۇتاسىمەن شويىن ەسەبىنە وتكىزەمىز. بيىلعى مىندەتىمىز وتەلسە بولمادى ما! -تەحنيك سىرتتاعى بىرەۋگە تاپسىرىپ، جۋىنۋعا ەكى شەلەك سۋ كەلتىرىپ بەردى.
توزاعىمىز بۇل ماڭنان تابىلمايتىن ەڭ جاقسى مونشاعا اينالا كەتتى. تازا جۋىنىپ كيىنىپ بىراق شىقتىق. بۇرىن بىتىرگەن ابىلەز ەكەۋىمىز تەحنيكتىڭ ماداق سوزىمەن كوپشىلىك الدىنا جۇلدەگەر بولىپ وتتىك. «وزگەرۋ دەگەن وسى. وزگەرگەنىن ادامنىڭ ءوزى دە سەزبەي قالادى!» دەپ كومبات دانىشپانسىدى.
ماقۇلبەك بىزگە كوپ كورىنبەيتىن بولىپ، شەتتەپ كەتتى. جاۋلارىنىڭ كەك الۋىنان باسشىلىق ساقتاندىرىپ قويعان ءتارىزدى. شي ءتۇبىرىن شاۋىپ تاندىرعا تامىزىق دايارلايتىن بەس-التى اقساققا عانا باستىق بولىپ تاعايىندالىپتى. بۇل اقساقتار، انەۋ تۇندەگى دومالاعان تاستاردىڭ سوققىسىنان ەمدەلىپ، اجەتكە جاراپ شىققان جەڭىل مەرتىككەندەرى ەكەن.
ءبىر كۇن بەرگەن دەمالىسىندا ەكى ورىنعا ارىز جازىپ جونەلتتىم. كەشكى تاماقتان سوڭ تاعى ءبىر «وڭشىنىڭ» ۇستىنەن اشىلعان كۇرەس جيىنىنا شاقىردى. تاعى دا ناحاق، تاعى دا جالا. شارشاپ-شابانداپ قالعان «كۇش-كولىكتەرىن» تارتۋ ارقىلى قورقىتىپ جۇگىرتىپ دانىككەنى عوي. كۇرەس جيىنىنىڭ قۇلاعى تاعى دا سالبىراپ توقتاسا دا، بوساعان تاندىرلارعا تاعى دا كومىر تاسىتتى. كومىردى لىق تولتىرىپ، ۇستىنە، ايەلدەر ۇساقتاعان رۋدانى تاعى دا ۇيگىزىپ بولىپ، تاڭ اتا «ۇيىقتاتتى». شىندىعىندا ۇيىقتاتۋ ەمەس، كوزىمىزدى جۇمدىرىپ قويىپ قوڭىراۋ سوقتى دا جوتادان قايتا تاسىلىپ بىتپەي قالعان كومىرمەن رۋداعا ايدادى. ءسويتىپ، ءبىز دە دومالاي بەردىك.
تاندىرلاردى تاعى دا مورلاتتى. بەس تاۋلىكتەن سوڭ تاعى دا ەكى تاۋلىك «سىبىرلاستىرىپ» الىپ، تاعى دا سۋ قۇيعىزدى. ءبىر «وڭشىنى» تاعى دا كۇرەسكە تارتىپ جىبەرىپ، «تاپتىق» قامشى ءۇيىردى دە، توزاققا تاعى دا ءبىزدى سالدى...
ءسويتىپ، توزاقتان ءۇشىنشى رەت تازالانىپ شىققانىمىزدا «قۇرىش» دەپ اتايتىن قوقىسىمىز تاۋ بولىپ ءۇيىلدى. قولىمىزداعى ناعىز قۇرىشتاردى بالشىقشا يلەپ شىققان بۇل «قۇرىشىمىز» اسپاننان تۇسكەندەي، اسقان تاكاپپار بەيتانىستىعىن بەينەلەپ بەدىرەيە ءتۇستى. قانشالىق ايمالاساڭ دا جىلت بەرەر ەمەس.
بۇل رەتكى قۇرىش ءوندىرۋ مىندەتىن «ارتىعىمەن ورىنداپ» بولعانىن بىلگەن باستىقتار سول اقشامدا كەتىپ بولىپتى. ماقۇلبەك تە جوق. «تاپتىق كۇرەس» سولارمەن بىرگە كەتكەندەي، اكتيۆ پەشكالارمەن پاسسيۆ پەشكالار قۇشاقتاسا كەتىپ، ويىن-كۇلكىمەن بىرگە تاماقتاندى.
اۆتوموبيلدەر مەن تراكتورلاردىڭ «قۇرىش» تاسۋدان بوسامايتىندىعىن ايتقان ءبىر جارتى باستىق، ۇيگە قاشان قايتساق تا رۇقسات ەكەنىن جاريالاسىمەن كوبى تۇندەلەتىپ شۇباي جونەلدى. اقساق ءسايدا بۇرىن ۇشىپ، جۇك اپتوموبيلىمەن كەتىپتى. يىسشىلدىك تۇگىل ەستەن دە ايىرلىپ بولعان «اۆچاركالارىم» ءوزدى-ءوز بەتتەرىمەن جوعالدى. مەن تاڭ اتقان سوڭ ءبىر توپ ايەلدى باستاپ سوقپاق جولمەن ۇرىمجىگە توتە تارتتىم. توسەك-ورنىمىز «قۇرىشقا» ءمىنىپ قايتپاق.
ىنتىقبايدىڭ قايتىپ كەلگەنىنە ءۇش كۇن بولىپتى. ماقپال ونىڭ توسەك تارتىپ اۋىرىپ جاتقانىن ايتتى. ءۇنسىز مەڭىرەيىپ وتىرىپ، پارتيانى توسىننان تىلدەي جونەلەدى ەكەن. كۇلاننىڭ ايتقان ساقتاندىرۋ ءسوزىن ەستي سالا جاستىققا قيسايادى ەكەن دە جان-جاعىنا ءوز ادەتىنشە قاباق استىمەن سۇزە قاراپ الىپ، سىبىرلاپ تىلدەيدى ەكەن. «ەڭ قاتەرلى گومەنداڭدى ءوزىمىز شاقىرىپ الىپپىز-اۋ، وسىنداي پارتياعا مۇشە بولىپپىن-اۋ!» دەپ كوكىرەگىن تىرنايدى ەكەن. - «و سەنىڭ سوقىر ءسوتسياليزمىڭدى، وتارشى كوممۋنيزمىڭدى!..»
- بۇل، كومپارتيامەن ءسوتسياليزمنىڭ ءوز دەنەلەرىندەگى ىندەت ەمەس، سولشىلدار مەن جاندايشاپ جولبيكەلەردىڭ ءىسى ەكەندىگىن ءبىلۋشى ەدى عوي! -دەپ قاتتى كۇرسىندىم مەن. - كۇلان ايتىپ ەسىنە تۇسىرمەي مە ونىڭ؟
- ايتقاندا قانداي، ءتىپتى كەرەمەت،- دەپ ماقپال دا كۇرسىندى. - مەن كۇلاشتىڭ مۇنشالىق ماركسيزمشى يدەيالوگ ەكەندىگىن بۇرىن بىلمەيدى ەكەنمىن!... ىنتىقباي ونىڭ تۇسىنىگىنە مويىنداپ، «ە، سولاي ەكەن-اۋ!» دەي سالادى دا ازدان سوڭ قايتا ەسىرەدى. «ادامزاتقا جانى اشىمايتىن تاس باۋىرلار كوممۋنيزمشى بولىپ كىمدى جارىلقاماق!» دەپ تاعى دا ايقايلاپ جىبەرەدى سونسوڭ!...
كەش باتقان سوڭ ءتۇتىن جامىلا بارىپ، كوڭىلىن سۇراپ قايتۋدى ويلاپ ەدىم. كەش باتا ءوزىم تىتىرەي جىعىلدىم ديۆانعا. ەكى شەكەم سولقىلداپ، باس كوتەرتەر ەمەس. سونى ايتقانىمدا ماقپال باسىمدى قۇشاقتاپ وتىرا قالىپ كۇلدى: «جولداسىڭنىڭ بىرەۋى قىز بولماعاندىعىنان با؟»[5]- دەپ كۇلدى دە بار جۇرەگىن جايىپ سالا ايمالادى. - «دۇنيەدە مەنەن ارتىق قىز بار دەگەنگە سەنبەيتىنسىڭ عوي جانىم، مىنە مەن!.. مىنە قاسىڭدامىن كۇنىم، قاسىڭدامىن!» - جاڭبىردان كەيىنگى اسپانداي تۇنىق، اۋماقتى كوزىنەن قوس تامشىنى تاستاپ جىبەردى دە،- «مەنىكى نە ءالى!»- دەپ قايتا كۇلىمسىرەدى. - نەرۆى قيىنشىلىعىنا ءوزىڭ دە ۇشىراپ كەلگەنىڭدە ىنتىقبايعا كورىنبەي جاتا تۇرۋىڭ ءجون ەكەن!» توسەكتى قالىڭداتىپ سالىپ، سۇيەمەلدەپ اپارىپ شەشىندىرىپ جاتقىزدى دا اسقاردى ىرگە جاعىما اكەلىپ وتىرعىزدى. نە تاماق ىشكىم كەلەتىنىن سۇرادى سونسوڭ. اسقارعا ىمداپ، باسىمدى ۋالاتىپ قويدى دا ءوزى تاماق جاساۋعا كىرىستى.
شەشەسىنەن كورگەنى بويىنشا اسقار دا كۇلىمدەي وتىرىپ ۋالادى شەكەمدى. بۇيرىقتى تاپجىلماي ورىنداپ وتىرىپ، قولى تالدى ما ەكەن، باسىمدى ءبىرازدان سوڭ بىلەكتەۋگە كوشتى. قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردىم. پىسىلداپ، ىرجىڭ-ىرجىڭ كۇلىپ الىپ، بىلەكتەي بەردى ول...
ءبىر شاقتا كوزىم قاراۋىتىپ، دۇنيە شىر كوبەلەك ايلانا جونەلگەندەي بولدى. ماقپالدى شاقىرىپ، جۇقپالى اۋرۋ بولار دەگەن ويمەن بالانى ءوز كەرەۋەتىنە جاتقىزۋدى تاپسىردىم. اسقاردىڭ قاسىمنان كەتكىسى كەلمەي جىلاپ ايرىلعانى ەستىلىپ ەدى. ونان سوڭ نە بولعانىن سەزبەي قالىپپىن.
ءۇش تاۋلىك وتكەندە جيىپپىن ەسىمدى. قۇلاعىمنىڭ ءدال تۇبىنەن سوققان ءوز جۇرەگىمدەي ءبىر جۇرەكتىڭ ەكپىندى لۇپىلىمەن ءوز وكپەممەن دەم العاننان پارىقسىز، ءبىر ءتۇرلى جاعىمدى ىستىق تىنىستى ەستىپ، جالت قارادىم، اسقار ەكەن. باسىمدى تاعى دا قۇشاقتاپ، ماڭدايىمنان ءسۇيىپ جاتىپتى. شەشەسى كۇلىمدەي قاراپ تۇرەگەپ تۇر.
- مىنانى نەگە اكەلدىڭ جانىم-اۋ؟
- اۋرۋىڭ جۇقپالى ەمەس ەكەن. «وڭشى» ۆراچتىڭ بىرەۋىن جاسىرىن شاقىرىپ اكەلىپ تەكسەرتتىم. نەرۆى دەيدى!... كىشكەنە «باقسىڭ» اكەمدى ءوزىم ەمدەيمىن دەپ كەلىپ وتىر.
- نەرۆى؟.. نەرۆى عانا ما ەكەن؟- دەپ باسىمدى كوتەرىپ الدىم. وسى قۇتىرعان جالعان كوممۋنيزمشىلەردىڭ سوقتىرعان جىنىنان جىعىلىپپىن با؟... نە دەگەن ماسقارالىق!.. اكەلە عوي كيىمىمدى!
- جوق، جاتسىن، نەعۇرلىم ۇزاعىراق تىنىقسىن دەدى! نەرۆى جۇيەلەرى قينالىپ شارشاۋدان بۇزىلۋعا اينالعان، ىزا مەن قيالعا بەرىلمەسىن دەيدى. جاتا تۇر كۇنىم، دارەت قىستاسا، مىنە لەگەن!
- ياۋ دەگەن، ولاردىڭ جىنداندىرىپ ءولتىرۋ ماقساتىن ورىنداتا قويايىن با! اكەل كيىمىمدى، «سۋىق تيگەن ەكەن، تەرلەپ جازىلدى» دەي سال سۇراعاندارعا!.. ەندىگى ساۋىعۋ وزىمنەن!...
تۇرەگەلە سالىپ دەنە تاربيە قيمىلىن ىستەدىم دە جۋىنىپ، دىمدى ورامالمەن دەنەمدى تۇگەل ىسقىلاپ الىپ قايتا جاتتىم. قاتتى ۇيىقتاپپىن. كەش باتا تاعى دا دەنە تاربيە ويناپ، ىسقىلاپ الىپ تاماقتاندىم. ماقپالدىڭ ءانىن تىڭداپ، ونى قۇشاقتاپ تانسىعا ءتۇستىم. ءبىز نە ىستەسەك سونى ىستەپ كۇلدىرىپ اسقار ءجۇردى. ءدارى دە، اراق تا ىشپەي، وسى ءتارتىپتى ارەكەتتى قايتالاي بەردىم.
سول ەس جيعانىمنان ءتورتىنشى كۇنى ماقپالدى تولىق ساۋىققاندىعىما سەندىرىپ، ىنتىقبايدىڭ ءحالىن ءبىلىپ قايتۋعا جىبەردىم دە ءوزىم ەل جاتا بارىپ امانداستىم. ىرشىپ تۇرىپ قۇشاقتاي العان ىنتىقباي ءۇن سالا جىلاپ جىبەردى. كۇلان ەكەۋىمىز كەزەكتەسە سويلەپ سابىرعا، شىدامعا شاقىرىپ مويىنداتىپ، بەرىكتەپ ەدىك. بۇرىنعىداي سالماققا كەلىپ، شاي داستارقانىنا قاتار وتىردى دا كورگەن-بىلگەنىن اسىقپاي سويلەۋگە كىرىستى.
ساپ قازاق مالشىلارى وتىراقتاسىپ، ەگىنشىلىك كاسىبىن كووپەراتسياعا ۇيىمداسقاننان بەرى عانا يگەرگەن ءبىر كوممۋناعا بارعان ەكەن. بىلتىرعى «اشىلۋ - سايراۋ»، «وڭشىل - ۇلتشىلداردى سوعۋ» ناۋقاندارى مەن بيىلعى «قۇرىش قورىتۋ» ناۋقانى ەگىنشىلىك ءونىمىن قۇرتىپ، استىقتان مۇلدە توتيتىپ كەتكەنى بارا سالا كورىنىپتى ىنتىقبايعا. اشارشىلىق جايىن بايانداعان ادام، تاباندا وڭشىلدارعا قوسىلادى. مالدارى پايعا شاعىلىپ، تۇگەل جيىپ الىنعان. مال يەلەرى تۇگەل «وڭشى»، «كەرى توڭكەرىسشى» اتالىپ، ءۇي مۇلىكتەرى دە سىپىرىپ الىنعان. ءبىرلى-ەكىلى مالى كوممۋناعا قوسىلىپ، كەدەيلەرى دە تاقىر جەرگە وتىرىپ قالعان. ءبىر تايپا ەل ءبىر عانا تايقازاننىڭ ىلاي سۋىنا قارايدى ەكەن. ۇيلەرىنە ەشكىمنىڭ وت جاعۋىنا رۇقسات جوق. مورجاسىنان ونداي ايىرىم ءتۇتىن شىققان «جەكەشىلدەردىڭ» قازانى مەن شاۋگىمدەرى شاعىلىپ بولعان.
تاماق نورماسىن تايقازاننىڭ تۇبىندەگى قويۋىنان الىپ، بۇرىن ءىشىپ العان اكتيۆتەر ءبىر ءشومىش سۋىنا دا وشىرەت الا الماي تۇرعان «كەرىتارتپالاردى» ساعات تولىسىمەن قۋا جونەلەدى...
وسىنى ايتا كەلە ىنتىقبايدىڭ ءۇنى ورلەي ءتۇستى.
- ەندىگى قالعانىن ايتپاي-اق قوي، ۇقتىق!- دەپ توقتاتپاق بولعان كۇلان ەكەۋىمىزگە سۇزە قاراپ الىپ، «مۇرىندىعىن جۇلا» جونەلدى.
- نەگە تىڭدامايسىڭدار؟ ۇننىڭ ءبىر ءشومىش ءنىلىن ەكىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ تاعى دا الىپ ىشە الماي، تارعىل تاس كوتەرۋگە ايدالىپ بارا جاتىپ جان ۇزگەن مومىن شالدىڭ شيقىلىن تىڭداعىلارىڭ كەلمەي مە؟ ۇيىندە شىرىلداپ جاتقان بالاسىنىڭ اۋزىنا شاندىرىن سالىپ قايتۋعا تانتىرەكتەي بارا جاتىپ، وتىن تاسۋعا سۇيرەلىپ كەتكەن كەلىنشەكتىڭ زارىن تىڭداعىلارىڭ كەلمەي مە؟ قاسىما جاسىرىنىپ كەلىپ اعاتايلاپ كوجە سۇراعان كىشكەنە بالالاردىڭ ۇزىلگەن جالىنىشىن تىڭداعىلارىڭ كەلمەي مە؟... ىدىسىمداعىنى سولارعا ءبولىپ بەرىپ، اش قالعان ءوزىمنىڭ سول بالالارشا كەڭكىلدەگەنىمدى تىڭداعىلارىڭ كەلمەي مە؟
- بولدى، بولدى!- دەپ جىبەرىپ كەڭك ەتە ءتۇستىم مەن دە. كۇلان ەڭىرەپ جىبەرىپ، اۋىز ۇيگە شىعا جونەلدى. - ەندىگىسىن ايتپا!- زورنالىپ قايتا كۇلىمسىرەي ءوتىندىم دە ءسوزىن باسقاعا اۋدارماق بولدىم. - ال، ول اۋدان شويىن - تەمىردەن بىردەمە وندىرە الدى ما؟
- ءوندىردى مە دەيسىڭ بە؟... ول جەردە تاسكومىر جوق، نە ونبەك! تاۋدىڭ ءسال قۇرعاقتاۋ اعاشى مەن قاراعان، توبىلعىسىن، ءتىپتى دالانىڭ سيرەك ءشيى مەن جۋسانىنىڭ تامىرىنا دەيىن جۇلىپ ورتەپ بولدى. ۇساقتالعان تەمىر تاستىڭ كۇيىك شەكە قوقىسىن شويىن دەپ ءۇيىپ جاتىر! ءجون بىلەتىن، ەتى تىرىلەۋ ادامدارىنىڭ «كەرى توڭكەرىسشى» قالپاعىن كيمەگەنى قالماپتى. ولار اشتىق پەن تاياقتان، سۋىق اباقتىدان قىرىلادى. جازادان ولگەندەردىڭ سۇيەگىن دە ءۇيىپ جاتىر. «تەمىر ءوندىرۋدىڭ» ەندىگى وتىنى سول شىعار!...
- ىنتا، سابىرلى دا بەرىك، مۇقالمايتىن بەكەم الماسىمىز ەدىڭ عوي. وسى احۋالدى...
- ە، تاعى دا تىڭداعىڭ كەلمەي قالدى ما؟... جان ۇزگەلى جاتقان قالپاقتى اكەسىنە اتاۋ سۋىن اپارعان بالاسىن «كەرى توڭكەرىسشىنىڭ ۇرپاعى» دەپ ساباپ شىرىلداتقانىن دا تىڭداعىڭ كەلمەي مە؟ قالپاق كيگەن اكە-شەشەنىڭ قينالىسىنا شىداماي جىلاپ قويعاندىعىنان قورقىپ، يەنگە قاشقان بالانىڭ قاسقىرعا جەم بولعانىن ەستىگىڭ كەلمەي مە؟... يەن جارتاس ىشىندە تاسقا باستىرىلعان اكە مۇردەسىن، «اكە-اكەلەپ» قۇشاقتاپ شىرىلداپ جاتقان ولگەن جالعىز ۇلدىڭ اقىرعى داۋىسىن دا ەستىگىڭ كەلمەي مە؟... كۇرەس ۇستىندە دودادان جىعىلعان ۇلىن قورعايمىن دەپ بۇرىنىراق ولگەن جەسىر انانىڭ تابان استىنداعى بەۋ-بەۋىن دە تىڭداعىڭ كەلمەي قالدى ما؟..
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، مۇندايلاردى ءسىزدىڭ ءتىپتى دە تىڭداعىڭىز كەلمەس. ەستىپ قالساڭىز، ايتقان ادام تۇگىل تىڭداعان ادامدى دا ناق كەرى توڭكەرىسشى رەتىندە جوياتىندىعىڭىزدا ءسوز بار ما! بىراق، اكە-شەشەنىڭ باسىنا ءىس تۇسكەندە «جامان يدەياسىن جۇقتىرماۋ ءۇشىن» تانىماي كەت دەيتىن نۇسقاۋلارىڭىزدى ادام بالاسى دا تىڭداي قويماس. زورلىقپەن تىڭداسا دا «يتتەن تۋىپ، ىننەن شىققان ازعىن!» دەپ وزدەرىڭە ءتىسىن باسا تىڭدار. ويتەتىنى، ولاردىڭ ءبارى ادام، ارقانداي تاپتىڭ ءبارى دە ادامنان قۇرالادى. بارىندە دە ءوزدى-ءوز يقۋاتتارىنشا راقىم مەن ادامدىق ماحابباتتىڭ جۇرەگى بار. امالياتتارىڭىزدان ىزدەگەندە مۇنداي قاسيەت تەك، سىزدەردە عانا جوق. دەمەك، ادامزاتتان باسقا، وعان مۇلدە جات جىرتقىش ماقۇلىقسىزدار!.. سوتسياليزم مەن كوممۋنيزمدى ماركس پەن لەنين كىم ءۇشىن قۇرامىز دەپ ەدى. ال، سىزدەر كىم ءۇشىن قۇرماقسىزدار؟... كوممۋنيست ىنتىقبايدىڭ جاۋاپ تابا الماي جىندانىپ جاتقانى وسى سۇراۋ عانا. ادامزات ءۇشىن ونىڭ جىلاۋى - سىزدەر ءۇشىن كۇلكىلى - قانعا جەرىك كۇلكى!!!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] داشقال (ۇيعىرشا) - قوقىس، قوق. (مۇندا، شويىن-تەمىرى تولىق ەرىمەي، تاس، قۇم، ساز توپىراق، كومىر شاقارلارىمەن بالقىپ قوسىلىپ قاتقان تەمىر تاس.)
[2] ماعدان - رۋدا.
[3] ءابلاح (ۇيعىرشا) - سۇمپايى، وڭباعان.
[4] عۇنسىر (ۇيعارشا) - ەلەمەنت.
[5] «ەكى شەكەم سولقىلداپ اۋىرادى، جولداسىمنىڭ بىرەۋى قىز بولماسا» دەپ ايتىلاتىن ايتىس ولەڭىن مەڭزەپ ايتىلعان قالجىڭ.
