Su resurstary komiytetining basyna qara búlt ýiirildi

Altaydaghy aghayynnyng ystyq yqylasyna bólenip, aq batasyn alyp Astanagha attanghan Islam Ábishev Auyl sharuashylyghy ministrligi Su resurstary komiytetindegi bylyq-shylyqtardyng ýstinen týsti. Qol astyna qaraghan mekemeler men su sharuashylyghyna qatysty irili-úsaqty kompaniyalardyng basshylary halyqshyl sheneunikting basyn daugha iliktirip otyr. Osy dauly mәselege oray Astana qalasynda I. Ábishev jurnalisterge arnap baspasóz konferensiyasyn ótkizdi.

Su jana qyzmetine kirisken Ábishev myrzanyng eng aldymen qolgha alghany - búryn da jýzege asyrylghan jәne josparda túrghan ontaylandyru (optimizasiyalau) júmystaryn jýrgizu boldy. Respublikalyq su sharuashylyghy nysandarynyng rekonstruksiyasy men jóndeu júmystarynyng tiyimdiligin anyqtau maqsatynda komiytetting qyzmetkerleri әr aimaqtaghy nysandardy aralap shyghady. Sondaghy mekemelerding mamandarymen birlese otyryp, budjetten ketetin qarajattyng ysyrapsyz mol júmsalyp otyrghanyn anyqtaydy.

Su resurstary komiytetining basyna qara búlt ýiirildi

Altaydaghy aghayynnyng ystyq yqylasyna bólenip, aq batasyn alyp Astanagha attanghan Islam Ábishev Auyl sharuashylyghy ministrligi Su resurstary komiytetindegi bylyq-shylyqtardyng ýstinen týsti. Qol astyna qaraghan mekemeler men su sharuashylyghyna qatysty irili-úsaqty kompaniyalardyng basshylary halyqshyl sheneunikting basyn daugha iliktirip otyr. Osy dauly mәselege oray Astana qalasynda I. Ábishev jurnalisterge arnap baspasóz konferensiyasyn ótkizdi.

Su jana qyzmetine kirisken Ábishev myrzanyng eng aldymen qolgha alghany - búryn da jýzege asyrylghan jәne josparda túrghan ontaylandyru (optimizasiyalau) júmystaryn jýrgizu boldy. Respublikalyq su sharuashylyghy nysandarynyng rekonstruksiyasy men jóndeu júmystarynyng tiyimdiligin anyqtau maqsatynda komiytetting qyzmetkerleri әr aimaqtaghy nysandardy aralap shyghady. Sondaghy mekemelerding mamandarymen birlese otyryp, budjetten ketetin qarajattyng ysyrapsyz mol júmsalyp otyrghanyn anyqtaydy.

Búl turaly Islam Ábishevting ózi de: «Men 300 mlrd. tengening ýnemdelgenin ózime jarnama jasau ýshin jariyalap otyrghan joqpyn. Búl Memleket basshysynyng bizge - memlekettik qyzmetkerlerge bergen tapsyrmasy bolatyn. Elding ishki problemasyn sheshinder dep súraghan qarjyny da bóldi. Biraq ol qarjyny ýnemdi, tiyimdi júmsandar dedi. Osy jyldyng 25 mamyrynda Elbasy ontýstik ónirdi damytu jónindegi jiyn ótkizgende «su tónireginde qarjy úrlaghandaryng bolsa, týrmening týbinde shiriysinder» dedi.

Al Parlament sessiyasyn ashqanda sóilegen sózinde daghdarys әli 5-6 jylgha sozylatynyn, olay bolsa, biz qarjyny óte tiyimdi júmsap, ýnemdeuimiz kerek ekenin taghy da qadap aitty. Al ol qarjyny Preziydent pen Premier-ministr júmsamaydy ghoy. Qarjyny týrli baghdarlamalardyng basqarushylary retinde bizder júmsaymyz. Sol sebepti biz de ózimiz basqaratyn 19 jobany qarap, saraladyq. Nәtiyjesinde, 300 mlrd. tenge kólemindegi budjet qarajatyn ýnemdeuge bolatynyn anyqtadyq», - deydi. Mәsele osydan kelip shyghady, el qarjysyn talan-tarajgha salmay, ýnemdeu jolynda artyq qarajatty qysqartqan sheneunikke qay kompaniyanyng basshysy riza bola qoysyn?!

Áriyne, olargha múnday «mayshelpekten» onay aiyrylu únamaytyny anyq. «Jauyr atqa qamshy auyr» degendey, baghynyshty mekeme basshylarymen kompaniya iyelerining qirang ete týskeni beseneden belgili. Sondyqtan da olar Su resurstary komiyteti basshysynyng ýstinen shaghym týsirgen eken. Qol astyna qaraghan mekemelerding de aidyn-kýnning amanynda aqsha jymqyryp qaludyng san týrli әdisine basqan. «Eng birinshi kózge týskeni «Q. Sәtbaev» su arnasy boldy. Sebebi búl óte manyzdy strategiyalyq nysan sanalady. 1-nysan boyynsha ýsh su quatyn nasos qondyrghysyn auystyrugha 3 mlrd. tenge júmsaghan. Men injener bolghandyqtan, búl saladan týsinigim bar. Qatty tanghaldym. Eger sizge «Zaporojes» kóligin 100 mln. dollargha satyp aldyq dese senbeysiz ghoy. Búl da sonday jaghday. Ekinshi jobada 4 nasosqa 6 mlrd. tenge jobalanypty.

Sodan birden kýdik payda boldy. Nasostar satyp alynghan Reseydegi zauytqa habarlasyp, baghasyn bildik, olar aitqan bagha mýldem basqasha. Osy kemshilikti týzeuge «Q. Sәtbaev» su arnasy basshysyna tapsyrma berdim. Arada tórt ay ótse de, nәtiyje bolmady», - dedi I. Ábishev. Ol ol ma, «Q. Sәtbaev» su arnasynyng elektr energiyasyna júmsaytyn jyldyq shyghyny 2 mlrd. tengeden de kóp. Múnday kýdikti jaytty teksergen komiytettegiler elektr energiyasyna ketetin shyghyndy ýnemdeuding tújyrymdamasyn jasau atalghan mekeme basshysyna tapsyrylghan bolatyn, biraq olar tapsyrmany oryndamaghan.

Mәlimetterdi qoldan jasau faktileri kóp

Jobalardyng qúnynyng múnsha «qymbattau» sebebin Su resurstary komiytetining mamandary bylaysha týsindiredi: keybir toptyq su qúbyrlary boyynsha karta men statistkada bar barlyq auyldyq eldi mekender qosylghan, biraq búl jerlerde birde bir adam túrmaytyndyghy anyqtalghan. «Mәselen, su qúbyryn tartu jobasyn jasarda su paydalanu kólemi esepteledi. Ol mәlimetterdi joba jasaushy mekemelerge jergilikti әkimshilik beredi. Yaghny búl jerde basty kemshilik jobalaushyda da, komiytette de emes, sol auyl-aymaqtaghy mәlimet beretinderde. Nege? Óitkeni auylda qansha adam túratyny turaly mәlimetti súrasanyz, erteng bәribir halyq sany ósedi ghoy dep, 2 myng adam túratyn auyldyng әkimi 4 myng adam túrady degen mәlimet beredi. Mal basyn da kóbeytip aitady.

Su qúbyryn tartu jobasyn jasaudyng normatiyvi boyynsha, sol ónirdegi avtokólikter, tipti tauyqqa deyin esepke alady. Búl jerde әkimderdi de jazghyra almaysyz. Sebebi әr әkim óz aimaghyna sudyng mol kelgenin qalaydy. Mine, sol mәlimetterge say qúbyr kólemi esepke alynady. Búl - bir, ekinshiden, ol jobanyng 20-50 jyldyq perspektivasy eskeriledi. Mysaly, Aral qalasynda 30 myng halyq bar bolsa, 10 jyldan song taghy 30 myng adam qosylady dep esepteledi. Sodan kelip, shyghyn da úlghaya týsedi. Al men sizge aitayyn, Aral qalasynda osydan 10 jyl búryn da 30 myng halyq túrghan. Qazir de 30 myng adam túrady. Biraq soghan qaramastan, ol mangha tartylatyn su qúbyry boyynsha jasalghan esep normativke say jasalady», - dep tiyanaqtady óz oiyn komiytet basshysy.

Eldi mekenderding barlyghy Araldaghyday emes, adam sany kóbeymek týgili, key jerlerde kerisinshe, azayyp barady. Songhy bes jyl ishinde dinamika boyynsha keybir auyldyq jerlerde, әsirese Soltýstik Qazaqstan oblysyndaghy halyq sanynyng tómendeui bayqalghan. Sonymen qatar mal basynyng sany da negizsiz, jalghan kórsetilgeni de bólinetin qarjynyng «qúnyn arttyrghan». Búl túrghyda memleket qarjysy tek tiyimdi jobalargha ghana bólinip, tiyimsiz, qarjyny bosqa shashatyn óli jobalardy toqtatudy qúp kóretinin jetkizdi. Shyghyndy halqy kóp, bolashaghy mol auyldyq jerlerge júmsaghan әldeqayda tiyimdi ekeni dausyz. Osy jayynda da I. Ábishev bylay deydi: «Biz qazirgi súranys pen osydan 10 jyl búrynghy tútynushylyq dengeyding dinamikasyn jasadyq. Aldaghy 10 jylgha da josparlap kórdik. Sonda qúbyr diametri eki esege qysqardy. Eger halyq sany eki ese kóbeyip jatsa, janynan taghy bir qúbyr tartugha bolady. Aral-Sarybúlaq su qúbyryn sol joba boyynsha salyp jatyrmyz».

Súghanaqtyqpen jasalghan jobalardyng keleshegi qanday?

Bir ghana Q. Sәtbaev su arnasy ghana emes eken, qarjy súratqan basqa da mekemelerde mәseleler barshylyq. Aytalyq, «Bartoghay su qoymasyn qalpyna keltiru júmystarynyng jobalyq smetasy 250 mln. tengege jasalypty. Men osy su qoymasyn bir emes, eki ret baryp kórdim. Sosyn jobalaushyny shaqyrdym. «250 mln. tengege joba jasap jatyrsyn, al jobannyng qúny qansha bolady?» dedim. Sóitsem, 9 mlrd. 250 mln. tenge deydi. Meninshe, búl aqshagha su qoymasyn búzyp, qayta salugha bolady. Sondyqtan ony Astanagha shaqyryp, bәrimiz qayta eseptedik. Sóitsek, olar 9 mlrd. tengening 7 milliardyn su qoymasynyng týbine túnyp qalghan laydy tazartugha júmsamaq eken. Ol laydyng kólemi 18 mln. tekshe metr. Al su qoymasynyng syiymdylyghy 400 mln. tekshe metr.

Sodan Bartoghaydyng basshysyna qonyrau shaldym. Súrastyra kele kýzde su tausylghan kezde, qoymada 70 mln. tekshe metr su qalyp qoyatynyn anyqtadyq. «Olay bolsa, 70 mln. tekshe metr su qalatyn bolsa, 18 mln. tekshe metr laydy tazalaudyng qajeti bar ma?» dep, 7 mlrd. tengeni qysqartyp tastadym. Taghy da osy jobagha 6 myng tonna sement kerek dep josparlanypty. Ony da anyqtay kele 6 myng kilogramm ekenin bildik. Sodan 250 mln. tengege jasalghan jobanyng qúny 500 mln. tenge ghana bolyp qaldy» deydi. Kelini tonna dep kórsetken bartoghaylyqtardyng búl qylyghy týimeni týiedey etip kórsetu emey nemene?! Áytpese, bastauysh synyptyng balasy biletin keli men tonnanyng aiyrmasy jer men kóktey ghoy. Bilmey, jansaqtyqtan jasaldy dey almaysyn, asap ýirengen, qarpyp jegen auyzdyng dәmesi osy. Qyzmetin alayaqtyqqa, súghanaqtyqqa ainaldyrghan adamdarmen kýresudi bastaghan komiytet basshysy olardan taysalmaytynyn jetkizdi. «Men qarjysy 3-4 ese qysqarghan jobalardy jenip alghandardy kәsipker dep aita almas edim.

Sebebi ol jobalardy anau-mynau kompaniya útyp ala almaydy. Ol kompaniyalar búl jobalar jasalmay túryp dayyndalghandar. Shynyn aitu kerek, búl jobalar satyp alu tenderlerine shygharylghanda, oghan shaghyn jәne orta biznes ókilderi jolay almaytyn kezinde. Al qazir Bulaev toptyq su qúbyryn jóndeuge shaghyn jәne orta biznestegi 14-15 mekeme júmyldyrylyp otyr. Olardyng eshqaysysy - tender útyp kórmegen kompaniyalar. Endi olar «Qazsusharuashylyghy» memlekekettik mekemesining qosalqy merdigeri retinde júmys isteude. «Qazsusharuashylyghy» memlekettik kәsiporny jýieli týrde qajetti jabdyqty óndirushi zauyttardan kóterme baghamen satyp alyp, jobany jýzege asyrushy kompaniyalargha berip otyrady.

Osylaysha, sapasyz qúbyrlardyng iske jaratyluyna jol berilmeydi әri otandyq tauar óndirushilerge qoldau kórsetiledi» degen I. Ábishev kýrmeui qiyn taghy bir mәselening shetin shyghardy. Memlekettik tenderdi shynayy jolmen útyp almaytyndardyng qylyghyn әshkerelegen son, olardyng tek jatpay, «qarymta shabuylgha» shyghatyny aidan anyq nәrse.

«Sudyng da súrauy bar» deytin qazaqtyng tәmsiline býginde kelispeytin jan bolmas. Qazir dýniyede  su ýshin qyrghiqabaq elder bar. Su ýshin jan qiyatyn erler bar. Qyrqystar da osynday bir tamshy su ýshin bolyp jatyr. Osyny eskergen komiytet basshysy: «Meni týn ortasynda túrghyzyp súrasa da, Qazaqstanda qay ózennen qay kezde qanday su keledi, onyng kólemi qansha ekenin naqty bolmasa da jobalap aityp bere alamyn. Ózenderding jaghdayyn ózimning organizmim siyaqty sezinemin. Aghyp jatqan sudyng әrbir tamshysy altynmen ten. Biraq biz әli sudyng qadirine jete almay kelemiz.

Sumen qamtu mәselesi óte ózekti. Biz qazir ónbes daudy qughansha elimiz ýshin odan da manyzdy mәseleni sheship alghanymyz abzal» deydi. Qarap otyrsanyz, Islam Ábishev bekerde shyr-pyr bolyp otyrghan joq. Últtyng qajetine qorghan boludy maqsat tútqanyn angharu qiyn bolmas. Osyghan qarap, onay paydalanylyp kelgen su erteng qiyngha әri qymbatqa týsetinin bilgen ol alda sugha talasyp, birneshe el bóliske týsetin zaman tuatynyn sezip otyrghan joq dey almaysyn.

Komiytet basshysynyng jәne bir mәlimdegeni - suarmaly jerlerdi kóbeytuge qatysty. «Bizding Shyghys Qazaqstan oblysynyng ózinde Ertis ózenining boyyndaghy 130 myng gektarday jer paydalanylmay túr. Almaty oblysynda da 80 myng gektar jer kәdege aspay jatyr. Al ol jerde egin salyp, enbek etse, jemisi mol bolar edi.

Ol túrmaq, Ontýstik Qazaqstan oblysynda dayyn túrghan 100 myng gektar suarmaly jerdi paydalana almay otyrmyz. Erteng su bólisetin zaman keledi. Sol kezde qiyndyq tuuy mýmkin. Sebebi biz qazir sudy kenes zamanyndaghy kelisim boyynsha alyp otyrmyz. Al 2014 jyly qytaylarmen su bólisemiz. Sol ýshin naqty esep-qisabymyzdy jasaudamyz. Negizi su bólisuding birneshe joly bar. Biri - tarihy qalyptasqan jaghday, ekinshisi - býgingi qalyptasqan jaghday boyynsha bólu. Biz tarihy jaghdaymen bóleyik deymiz, óitkeni odaq kezinde sudan alghan ýlesimiz kóp. Al eger olar qalyptasqan jaghdaymen bólemiz dese, onda bizding suarmaly jerlerimiz az bolghandyqtan, enshimizge az mólsherdegi su bólinui mýmkin», - dedi.

Búl degenimiz - ómirding kózi bolyp sanalatyn su tapshylyghynyng aldyn alu, bolashaqta asa manyzdy is bolyp qalatyn, yaghny elding keleshegine óte-móte qatysty sharua bolmaq. Suarmaly jerlerding kólemin arttyru arqyly әr qazaq otbasy 10 gektardan jer alyp, enbektenetin bolsa, 70 myng otbasy shaghyn jәne orta biznesti damyta alady eken.

Kenes uaqytynda elimizde 2 mln. 300 myng gektargha juyq suarmaly jer bolsa, qazirgi kýni 2 mln. 80 myng gektar suarmaly jerding 1 mln. 400 myng gektaryn ghana paydalanady ekenbiz. Osy esep boyynsha sonda 700 myng gektar jer iyesiz jatyr degen sóz. Eger ýkimet osy mәseleni dúrys jolgha qoyatyn bolsa, alash qayratkerleri aitqanday «ómir men ólim mәselesining eng zory» tútastay bolmasa da, birshama dengeyde sheshiletin edi. Múnday úsynystardy Su resurstary sharuashylyghy komiyteti Ýkimetke joldaghan.

Biz búl maqalany jazu arqyly bir ghana Su resurstary komiytetining soyylyn soghayyq dep otyrghanymyz joq. Shynayy faktilerdi aldymyzgha jayyp calghan vedomostva basshysyna orynsyz kinә artyp otyrghandarmen daulasatyn jayymyz da joq. Tek qúlaghy bir eleng etken halayyqqa bolghan jaytty týgel aitudy paryz túttyq. Ómirding kózi ghana emes, ózi bolyp sanalatyn su sharuashylyghyna qatysty aqparatty qalyng alashtan jasyryp ústau - qylmyspen ten. Qazaq ýshin qat dýniyege bólingen qarjynyng dittegen jerine jetpey, orta joldan sap tyiylatyndyghy jayly biz estip-bilip qoymay, alash balasy tegis qúlaqtansyn degen izgi niyet qana bar.

Úlarbek DÁLEYÚLY,

Zanghar KÁRIMHAN

Astana qalasy

«Abai.kz»