Ghalymdarymyzdyng bir toby Orfografiyalyq top әlipbiyin jaramsyz dep, onyng ornyna «Últtyq joba» dep atalatyn әlipby núsqasyn aludy úsynyp jýr. Al búl әlipby she, kemshiliksiz be? Taldap kóreyik.

1. Jazugha qolayly ma?

Kestede «Últtyq joba»  men Orfografiyalyq top әlipbiyindegi latynda joq dybystardyng tanbalary berilgen. (Múnda A.Shәripbaydyng «Qazaq jazuyn latyn әlipbiyine auystyru mәseleleri», 2017 kitabyndaghy mәlimetter paydalanyldy). Kestege nazar salsaq, noqatty әripterding payyzdyq ýlesi Orfografiyalyq top әlipbiyinde 13,6%, al «Últtyq jobada» 12% ekenin kóremiz. Búl orayda «Últtyq jobada» y men u-dyng aldyndaghy i men ý-ning jazylatynyn eskesek, ondaghy noqatty әripter ýlesi 12%-dan kóp bolatyny týsinikti. Demek, «Últtyq joba» da Orfotop әlipbii siyaqty qolmen jazugha qolayly emes.

2. Sózding qate oqylmauy

«Últtyq jobada» ú, i dybystary latynnyng u, i әripteri arqyly belgilengen. Búl әripterding jaratylystanu-matematika pәnderi men medisinada latynsha u, y dep oqylatyny belgili. Soghan baylanysty «Últtyq jobada» úsynylghan tanbalau u, i әripterining eki týrli oqyluyna soqtyrady. Mysaly, uran − úran, uran;  tire – tire, tiyre.

Búl orayda u әrpimen u men ú-ny, al i әrpimen y men i-ni qatar belgileu saldarynan keybir týrki halyqtarynyng ú, i-men aitylatyn sózderining keybiri u, y arqyly aitylatyn bop auysyp ketkenining mysaldaryn kóptep keltiruge bolady. (Tipti, ózimizding «muzyka» sózin muzyka demey, muzyika deytinimiz de y әrpin orys tilinde yy dep dybystaytynymyzdyng saldary.) Demek, «Últtyq jobadaghy» ú men i dybystarynyng latynnyng u, i әripterimen belgilenui búl dybystardyng joyyluyna jetkizbegenmen uaqyt óte kele keybir sózderimizding aityluynyng ózgeru qaupin tughyzady. Al Orfotop әlipbiyine keletin bolsaq, ondaghy ú men i-ning latynda joq әriptermen belgilenui olar arqyly jazylatyn sózderding qate oqyluyn boldyrmaydy.

3. «Últtyq jobany» úsynushylardyng keybir uәjderi jóninde

Endi «Últtyq jobany» úsynushylardyng óz әlipbiylerin qúrastyruda negizge alghan uәjderining keybirine pikirimizdi bildire keteyik.

a) «Qazaqtyng ú men i dybystary tuysqan halyqtarymyzdyng u, y dybystaryna balama, sondyqtan ú men i dybystaryn latynnyng u, i әripterimen belgilegen dúrys» degen uәjge aitarymyz.

IYә, qazaqtyng ú men i dybystarymen aitylatyn sózderin týrki halyqtarynyng basqalarynyng u, y dybystarymen almastyryp aitatyny ras, biraq biz olardyng u, y arqyly dybystaytyn sózderining bәrin birdey ú, i arqyly aita bermeymiz, keybirin u, y arqyly da aitamyz. Sondyqtan bizding ú men i-ni latynnyng u, i әripterimen belgilegenimiz basqa týrki halyqtaryna tiyimdi de, biz ýshin tiyimsiz.

b) «Y men i dybystarynyng tanbalary bir-birine úqsas boluy kerek, sondyqtan i-ni i әrpimen, al y-ny juan renkti ɪ әrpimen belgileuimiz kerek» degen uәjge aitarymyz.

Fonetikalyq әlipbiydegi dauysty dybystar kestesine nazar salsaq, ɪ әrpining til aldy dybysynyng tanbasy ekenin kóremiz. Yaghni, ol juan renkti dybystyng tanbasy emes, kerisinshe, jinishke renkti dybystyng tanbasy. Al y men i dybystarynyng tanbalary bir-birine úqsas bolu kerek degenge keletin bolsaq, olardyng 1929 jylghy latyn әlipbiyimizdegi tanbalary i men i әripteri de, qazirgi kiril әlipbiyindegi y men i әripteri de bir-birine úqsas emes, biraq onyng qiynshylyq keltirip jýrgendigi jónindegi tújyrymdy estigen joqpyz. Demek, y men i dybystarynyng tanbasy úqsas boluy qúptarlyq bolghanmen, mindetti shart emes.

g) «Últtyq joba» týrki júrtymen jazu ortaqtyghyna jetkizedi» degen uәjge aitarymyz.

«Últtyq jobany» jaqtaushylar әlipbiyimizde 1991 jyly qabyldanghan «Ortaq týrki әlipbiyinin» tanbalaryn ghana paydalanudy úsynyp, ol arqyly týrki halyqtarymen jazu ortaqtyghyna jetemiz dep esepteydi.

Alayda latyn negizdi әlipbiydi bizden búryn qabyldaghan týrki halyqtarynyng әlipbiylerine qarasaq, olardyng «Ortaq týrki әlipbiyine» baghyna bermegenin angharamyz. Tipti, «Últtyq jobany» úsynushylardyng ózi de ә, ng dybystarynyng «Ortaq týrki әlipbiyindegi» tanbalarynyng ornyna basqa tanba alghan. Jaqsy, olardy da «Ortaq týrki әlipbiyindegidey» qyldyq deyik, biraq sonyng ózinde de bizdiki «Ortaq týrki әlipbiyi» boyynsha týzilip, basqalardiki odan ózgeshe bolsa, aramyzda qalay birlik bolmaq?!

Sonday-aq  «Ortaq týrki әlipbiyi» shenberinen shyqpau ýshin  bizding ú, i dybystarymyz «Últtyq jobada» u, i әripterimen belgilenipti. Biraq búl әripterdi tuysqan halyqtarymyz u, y dep oqidy. Sonda bir әripti eki halyq eki týrli dybystaytyn bolsa, ortaq әlipby paydalanghan bolyp shygha ma? Áriyne, joq. Bizdinshe, birdey әripterdi birdey dybystaytyn bolsaq qana ortaq әlipby paydalanyp otyrmyz deuge bolady.

Búl maqalada biz «Últtyq jobany» jan-jaqty saraptaudy maqsat etken jopyz. Alayda jogharyda keltirilgen mysaldardyng ózi-aq «Últtyq joba» núsqasynyng da kemshiliksiz emestigin kórsetedi.

Vanov Quantqan Yrzaúly

Abai.kz