عالىمدارىمىزدىڭ ءبىر توبى ورفوگرافيالىق توپ ءالىپبيىن جارامسىز دەپ، ونىڭ ورنىنا «ۇلتتىق جوبا» دەپ اتالاتىن ءالىپبي نۇسقاسىن الۋدى ۇسىنىپ ءجۇر. ال بۇل ءالىپبي شە، كەمشىلىكسىز بە؟ تالداپ كورەيىك.

1. جازۋعا قولايلى ما؟

كەستەدە «ۇلتتىق جوبا»  مەن ورفوگرافيالىق توپ الىپبيىندەگى لاتىندا جوق دىبىستاردىڭ تاڭبالارى بەرىلگەن. (مۇندا ا.ءشارىپبايدىڭ «قازاق جازۋىن لاتىن الىپبيىنە اۋىستىرۋ ماسەلەلەرى»، 2017 كىتابىنداعى مالىمەتتەر پايدالانىلدى). كەستەگە نازار سالساق، نوقاتتى ارىپتەردىڭ پايىزدىق ۇلەسى ورفوگرافيالىق توپ الىپبيىندە 13,6%، ال «ۇلتتىق جوبادا» 12% ەكەنىن كورەمىز. بۇل ورايدا «ۇلتتىق جوبادا» ي مەن ۋ-دىڭ الدىنداعى ءى مەن ءۇ-ءنىڭ جازىلاتىنىن ەسكەسەك، ونداعى نوقاتتى ارىپتەر ۇلەسى 12%-دان كوپ بولاتىنى تۇسىنىكتى. دەمەك، «ۇلتتىق جوبا» دا ورفوتوپ ءالىپبيى سياقتى قولمەن جازۋعا قولايلى ەمەس.

2. ءسوزدىڭ قاتە وقىلماۋى

«ۇلتتىق جوبادا» ۇ، ءى دىبىستارى لاتىننىڭ u, i ارىپتەرى ارقىلى بەلگىلەنگەن. بۇل ارىپتەردىڭ جاراتىلىستانۋ-ماتەماتيكا پاندەرى مەن مەديتسينادا لاتىنشا ۋ، ي دەپ وقىلاتىنى بەلگىلى. سوعان بايلانىستى «ۇلتتىق جوبادا» ۇسىنىلعان تاڭبالاۋ u, i ارىپتەرىنىڭ ەكى ءتۇرلى وقىلۋىنا سوقتىرادى. مىسالى، uran − ۇران، ۋران;  tire – تىرە، تيرە.

بۇل ورايدا u ارپىمەن ۋ مەن ۇ-نى، ال ءى ارپىمەن ي مەن ءى-ءنى قاتار بەلگىلەۋ سالدارىنان كەيبىر تۇركى حالىقتارىنىڭ ۇ، ءى-مەن ايتىلاتىن سوزدەرىنىڭ كەيبىرى ۋ، ي ارقىلى ايتىلاتىن بوپ اۋىسىپ كەتكەنىنىڭ مىسالدارىن كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. ء(تىپتى، ءوزىمىزدىڭ «مۋزىكا» ءسوزىن مۋزىكا دەمەي، مۋزىيكا دەيتىنىمىز دە ى ءارپىن ورىس تىلىندە ىي دەپ دىبىستايتىنىمىزدىڭ سالدارى.) دەمەك، «ۇلتتىق جوباداعى» ۇ مەن ءى دىبىستارىنىڭ لاتىننىڭ u, i ارىپتەرىمەن بەلگىلەنۋى بۇل دىبىستاردىڭ جويىلۋىنا جەتكىزبەگەنمەن ۋاقىت وتە كەلە كەيبىر سوزدەرىمىزدىڭ ايتىلۋىنىڭ وزگەرۋ قاۋپىن تۋعىزادى. ال ورفوتوپ الىپبيىنە كەلەتىن بولساق، ونداعى ۇ مەن ءى-ءنىڭ لاتىندا جوق ارىپتەرمەن بەلگىلەنۋى ولار ارقىلى جازىلاتىن سوزدەردىڭ قاتە وقىلۋىن بولدىرمايدى.

3. «ۇلتتىق جوبانى» ۇسىنۋشىلاردىڭ كەيبىر ۋاجدەرى جونىندە

ەندى «ۇلتتىق جوبانى» ۇسىنۋشىلاردىڭ ءوز الىپبيلەرىن قۇراستىرۋدا نەگىزگە العان ۋاجدەرىنىڭ كەيبىرىنە پىكىرىمىزدى بىلدىرە كەتەيىك.

ا) «قازاقتىڭ ۇ مەن ءى دىبىستارى تۋىسقان حالىقتارىمىزدىڭ ۋ، ي دىبىستارىنا بالاما، سوندىقتان ۇ مەن ءى دىبىستارىن لاتىننىڭ u, ءى ارىپتەرىمەن بەلگىلەگەن دۇرىس» دەگەن ۋاجگە ايتارىمىز.

ءيا، قازاقتىڭ ۇ مەن ءى دىبىستارىمەن ايتىلاتىن سوزدەرىن تۇركى حالىقتارىنىڭ باسقالارىنىڭ ۋ، ي دىبىستارىمەن الماستىرىپ ايتاتىنى راس، بىراق ءبىز ولاردىڭ ۋ، ي ارقىلى دىبىستايتىن سوزدەرىنىڭ ءبارىن بىردەي ۇ، ءى ارقىلى ايتا بەرمەيمىز، كەيبىرىن ۋ، ي ارقىلى دا ايتامىز. سوندىقتان ءبىزدىڭ ۇ مەن ءى-ءنى لاتىننىڭ u, ءى ارىپتەرىمەن بەلگىلەگەنىمىز باسقا تۇركى حالىقتارىنا ءتيىمدى دە، ءبىز ءۇشىن ءتيىمسىز.

ب) «ى مەن ءى دىبىستارىنىڭ تاڭبالارى ءبىر-بىرىنە ۇقساس بولۋى كەرەك، سوندىقتان ءى-ءنى i ارپىمەن، ال ى-نى جۋان رەڭكتى ɪ ارپىمەن بەلگىلەۋىمىز كەرەك» دەگەن ۋاجگە ايتارىمىز.

فونەتيكالىق الىپبيدەگى داۋىستى دىبىستار كەستەسىنە نازار سالساق، ɪ ءارپىنىڭ ءتىل الدى دىبىسىنىڭ تاڭباسى ەكەنىن كورەمىز. ياعني، ول جۋان رەڭكتى دىبىستىڭ تاڭباسى ەمەس، كەرىسىنشە، جىڭىشكە رەڭكتى دىبىستىڭ تاڭباسى. ال ى مەن ءى دىبىستارىنىڭ تاڭبالارى ءبىر-بىرىنە ۇقساس بولۋ كەرەك دەگەنگە كەلەتىن بولساق، ولاردىڭ 1929 جىلعى لاتىن الىپبيىمىزدەگى تاڭبالارى مەن i ارىپتەرى دە، قازىرگى كيريل الىپبيىندەگى ى مەن ءى ارىپتەرى دە ءبىر-بىرىنە ۇقساس ەمەس، بىراق ونىڭ قيىنشىلىق كەلتىرىپ جۇرگەندىگى جونىندەگى تۇجىرىمدى ەستىگەن جوقپىز. دەمەك، ى مەن ءى دىبىستارىنىڭ تاڭباسى ۇقساس بولۋى قۇپتارلىق بولعانمەن، مىندەتتى شارت ەمەس.

گ) «ۇلتتىق جوبا» تۇركى جۇرتىمەن جازۋ ورتاقتىعىنا جەتكىزەدى» دەگەن ۋاجگە ايتارىمىز.

«ۇلتتىق جوبانى» جاقتاۋشىلار الىپبيىمىزدە 1991 جىلى قابىلدانعان «ورتاق تۇركى ءالىپبيىنىڭ» تاڭبالارىن عانا پايدالانۋدى ۇسىنىپ، ول ارقىلى تۇركى حالىقتارىمەن جازۋ ورتاقتىعىنا جەتەمىز دەپ ەسەپتەيدى.

الايدا لاتىن نەگىزدى ءالىپبيدى بىزدەن بۇرىن قابىلداعان تۇركى حالىقتارىنىڭ الىپبيلەرىنە قاراساق، ولاردىڭ «ورتاق تۇركى الىپبيىنە» باعىنا بەرمەگەنىن اڭعارامىز. ءتىپتى، «ۇلتتىق جوبانى» ۇسىنۋشىلاردىڭ ءوزى دە ءا، ڭ دىبىستارىنىڭ «ورتاق تۇركى الىپبيىندەگى» تاڭبالارىنىڭ ورنىنا باسقا تاڭبا العان. جاقسى، ولاردى دا «ورتاق تۇركى الىپبيىندەگىدەي» قىلدىق دەيىك، بىراق سونىڭ وزىندە دە بىزدىكى «ورتاق تۇركى ءالىپبيى» بويىنشا ءتۇزىلىپ، باسقالاردىكى ودان وزگەشە بولسا، ارامىزدا قالاي بىرلىك بولماق؟!

سونداي-اق  «ورتاق تۇركى ءالىپبيى» شەڭبەرىنەن شىقپاۋ ءۇشىن  بىزدىڭ ۇ، ءى دىبىستارىمىز «ۇلتتىق جوبادا» u, i ارىپتەرىمەن بەلگىلەنىپتى. بىراق بۇل ارىپتەردى تۋىسقان حالىقتارىمىز ۋ، ي دەپ وقيدى. سوندا ءبىر ءارىپتى ەكى حالىق ەكى ءتۇرلى دىبىستايتىن بولسا، ورتاق ءالىپبي پايدالانعان بولىپ شىعا ما؟ ارينە، جوق. بىزدىڭشە، بىردەي ارىپتەردى بىردەي دىبىستايتىن بولساق قانا ورتاق ءالىپبي پايدالانىپ وتىرمىز دەۋگە بولادى.

بۇل ماقالادا ءبىز «ۇلتتىق جوبانى» جان-جاقتى ساراپتاۋدى ماقسات ەتكەن جوپىز. الايدا جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالداردىڭ ءوزى-اق «ۇلتتىق جوبا» نۇسقاسىنىڭ دا كەمشىلىكسىز ەمەستىگىن كورسەتەدى.

ۆانوۆ قۋانتقان ىرزاۇلى

Abai.kz