Qazaq: «Sóz sózden shyghady, sóilemese qaydan shyghady» degende ózinen keyingi bolashaqta maghynasy aqylgha qonbaytyn, estigende qúlaqqa týrpidey tiyer sózderding de shyghatynyn bildi me eken? IYә, «Alash alash bolghaly, alash atqa mingeli» qazaqtyng tili san ghasyrdy ótkerdi, uaqyt tezine týsti, kóresindi kórdi. Ana tilimizding atynan múng shaqqan alash qayratkeri Mirjaqyp Dulatsha aitsaq: «Men zamanymda qanday edim? Men aqyn, sheshen, tilmar babalarynnyng búlbúlday sayraghan tili edim. Móldir suday taza edim. Jargha soqqan tolqynday ekpindi edim. Men narkeskendey ótkir edim. Endi qandaymyn? Kirlenip baramyn, bylghanyp baramyn. Jasydym, múqaldym. Men ne kórmedim? Maghan әkelip arab pen parsyny qosty. Bertin kele shýldirletip noghaydy, byldyrlatyp orysty aralastyrdy. Bir kýnderde men mýlde joq qylghysy kelgende de boldy» degendi de basynan keshken qazaq tili býginge dinkelese de óldim-taldym dep aman-esen jetti. Azat elding memlekettik tilimin dep Ata Zang arqyly tól túghyryna qondy. Dúrysy, shetine jayghasty. Biraq tilimizding tazalyghy syn kótermeytindey ahualda. Búghan jahandanu ýrdisining tiygizip jatqan yqpaly orasan ekenin kórip-bilsek te, oghan qarsy qorghanys qam-qareketimiz onsha emes eken. Sebebi, kóp qazaq óz tilining qadir-qasiyetin baghalamay, onyng aldyndaghy ózining últ balasy retinde jauapkershiligin tereng týsinbey, qyzmet ornynda, qoghamdyq jerlerde jәne ýii men toy-jiyndarda, bir sózben qayyrghanda kez-kelgen jerde ana tilin «qorlap» jýr demeske lajyng taghy joq. Eng ókinishtisi de soraqysy da sol, osy lekting aldynghy shebinde jýrgender nan tauyp otyrghan qyzmeti tilmen baylanysty bildey-bildey mamandyq iyeleri. Oghan kimder jatady? Jalpy alghanda júrttyng barlyghy jatady, biraq osy barlyqtyng ishinde bólip qaraytynymyz: balabaqsha tәrbiyeshileri, bastauysh synyp múghalimderi, jalpy ústazdar qauymy jәne búqaralyq aqparat qúraldaryna qatysy barlar degendi algha tartamyz. Sonyng ishinde gazet-jurnalda isteytinder jәne teleradio tilshileri, diktorlar, әr týrli baghdarlama jýrgizushileri dep arnayy toqtalugha tura keledi. Týri kelse boldy, tilin birdene etermiz degen kózqaraspen nebir jazylghandy oqyp bergishterdi ekrannan týsirmeymiz.

Búryn qazaq qalay sóilegen? Taza sóilegen. Tildi shúbarlamaghan. Sózdik qorgha engen jana sózderding ózin últymyzdyng diline tәn elekten ótkizip, súryptap qoldanghan. Kirme sózderge qazaqy pishin berip, ony әbden óziniki qylyp alghan. Sondyqtan da әli kýnge sheyin «jәshik», «poshta», «poyyz» dep keletin kirme sózderdi jatsynbay qoldanamyz, sebebi búl arada ýndestik zany saqtalghan, әri qazaq ózinde bolmaghan jana zaman janalyghyn sol qalpynda qabyldap, ony «óziniki» etip alghan. Sosyn Amankeldi, Botakóz dep keletin adam esimderi men ózge de sózderdi júmsartyp: Amangeldi, Botagóz deytúghyn edi, qazir búnymen de qol búlghastyq. Týieden týskendey dýnk etkizip: «Amankeldi» dep  aityp salamyz. Til qatayyp ketti. Álgindey ýndestik zany әdirәm qalghan song әnderimiz de qúlaqty «kesip» jatyr. Búghan ghalamtor, qalta telefonnyng da tiygizip jatqan kesiri mol. Zamannyng jana qúralyn paydalan, eshkimnen kem qalma, biraq onyng jolynda óz tilindi qor qylma, boyyna las júqtyrma deytin ústanym bolmayynsha tilimiz tópegen tayaqtyng astynda qala beretin týri bar. Mirjaqyp kókem «Tilding múnyn» shaqsa, biz zaryn, janayqayyn aita almay, dýrmek ishi kóship baramyz. Tilding qaghazdaghy mәrtebesine, baryna razymyz... Onyng ishi qoqysqa, ysqa, zapyrangha tolghanyn joghary minbeden aitatyn auyz kem. «Nesin aita beresinder? Qúryghan joq bar, damyp jatyr...» dese, auzyn bughan ógizdey búgha qalamyz. IYә, aitu az, jasau kerek. Tilimizding tazalyq ortasyn jasauymyz qajet. Ol ýshin tek qazaq pen qazaqtyng qazaqsha sóilesip qoyghany az, tegi qazaqty qazaqsha oilaugha tәrbiyeleu de múrat bolghay, ózge úlys balasyn qazaqsha oilaugha kóndiru qiyanat, ónbeytin, kereksiz is, (patsha jәne kenes ýkimeti bizdi orys qylghysy keldi, odan týk shyqpasyn bilgesin týrli qyryp-jon amaldaryn istep baqty, aghylshyndar Ýndistan, Amerika jerine tap sol sayasatty jýrgizdi) biraq olar qazaqy ortanyng әserine úshyraydy, óz-ózin saqtay otyryp, kóshke aqyl-parasatpen ilesedi. Ata Zang talaby sonda jýzege asady. Qazaqstandyq patriot ekenin olar osynysymen dәleldeydi. Sebebi, el de jer de - qazaqtiki, demek tildik orta, onyng ekologiyasy shanyraqqa qaray qúryluy eshkimning talasyn tughyzbaytyn asyl mýdde, eldik qajettilik. Biz kim-kimge de osyny úghyndyra alsaq, әri osy maqsatqa júmyla júmys istesek, nәtiyjening auyly alys bolmas.

«Jinalys ótti» deuding ornyna «ozdyryldy» degendi shygharyp alyppyz? «Ótti, boldy» degennen jalyghyp, ne ol azdyq etkendikten oghan balama izdep, ózimizshe dúrys dep tapqan sózimizding týri ghoy. Qazaq әdette «ozdy» sózin «dýniyeden ozdy», «bәigeden ozdy» degenge eki týrli maghynagha sayyp, qoldanatyn edi, múny biz kez-kelgen jiyngha qatysty paydalanatyn boldyq. Endi múnyng qateligin aityp, qansha jerden dәlel keltirseng de kósh úzap ketkendey, biraq «ýmitsiz shaytan» deysing de kýresesin. Sol siyaqty «kýtilude» sózi de tilshilerding «sýiikti sózi» bolghan. Alda bolatyn bir janalyqtyng jay-japsaryn habarlay kelip, «bolady dep kýtilude» dey salady. Ómirde, túrmysta olay sóilep, jazbaymyz ghoy, sonda búl qaydan shyqqan sóz? Orysshanyng shalyghy. Bas-kózge qaramay orys sózine elikteuding zalaly. Tildik qoldanysqa myqtap berkip alghan: «ozydyryldy» «kýtilude» siyaqty sózder til baqshasyna týsken aram shóp dersin, búnday aram shópter sózdi bilip sóileytin mamandar kelmeyinshe, qaulap óse beredi. «Barlyghynyz» deuding ornyna «barlyqtarynyz», ekeuinizding ornyna «ekeuleriniz» dep ózi de kópshe týrdegi sózdi odan sayyn bylyqtyru da auyzdan auyzgha júqqan auru boldy.

Sosyn tilimizding tazalyghyna núqsan keltirip jatqan jәne bir sóz bar, ol - «tuylghan» degen sóz. Osy ghasyrgha sheyingi últymyzdyng býkil әdeby oqulyqtarynda bir adamnyng dýniyege kelgenin kórseterde «tughan» sózin paydalanyp keldik. Songhy uaqytta jappay «tuylyp» jatyrmyz. Ádette: «Iliyas Esenberliyn 1915 jyly Aqmola oblysyndaghy Atbasar qalasynda tughan» dep jazu dúrys. Biraq osy dúrystyq búzyldy. Nege? Býginde jastar jaghy, oghan ilesip ýlkender de «men pәlenshe jyly tuyldym» deuge kóshti? Olardyng oiynsha búrynghy «tudym» sózi «úyat» kórinedi, әlgilerding týsinigi «Men emes tughan, tughan anam ghoy, men sodan tuyldym» degenge sayady. Qúday-au, búnday da týsinik bolady eken-au? «Men mynday jyly tudym» degende, «Á, siz tudynyz ba?» dep qisyq sóilep, qynyrayyp, qarsy súraq qoyghan birde-bir kisini kórgenimiz joq. Qazaqtyng barlyghy da búlay sóileudi dúrys dep bilgen. Odan eshqanday sókettik kórmegen. Ata-әjelerimiz: «Men tauyq jyly tuyppyn, sol jyly...» dep әngime shertip otyratyn edi. Mahambet batyrdyn: «Atadan tughan aruaqty er, jaudy kórse, japyrar», nemese «Tughan úldan ne payda, - qolyna nayza almasa, atanyng jolyn qumasa?» dep keletin jyr joldaryn qayda qoyasyn? «Úl atadan emes, ol atanyng zayybynan tughan» dep kýlkili jaghdaygha úshyraymyz ba? Al tughan jer, tughan el, tughan kýn degen týsinikti qaytemiz, «tuylghan el», «tuylghan jer» dep olardy da týzeuge kirisemiz be?

Balanyng tuu turaly kuәliginde «tughan» dep jazylghan. Ol da bara-bara ózgeriske týspesine kim kepil? Mine, dúrys jazbaudyn, dúrys sóilemeuding arty bizdi qayda alyp bara jatqanyn qaranyzshy.

Búl orayda til ghylymynyng bilgiri Rabigha Syzdyqova kezindegi «Altyn Orda» tilshisine bergen bir súqbatynda dәiekti týsinik beripti.

«Bir sózde birneshe maghyna bolady. Tuu sózining negizgi maghynasy «payda bolu, dýniyege kelu» degen sóz. Demek, balanyng payda bolghanyn tudy deydi. Ay aspanda birinshi kóringende ay tudy deydi. Bolmasa kóktem tudy deydi. Qys tudy dep, bolmasa jaz tudy, kýz tudy dep aitpaydy. Sebebi, qys keldi, jaz shyqty, kýz boldy deydi. Kórding be, qazaq qazaq qalay aitqan?! Al, tudy sózi tek dýniyening jana bastaluyna ghana qoldanghan bolyp shyghady. Shyndyghynda da, kóktemde dýniyening bәri jana bastalady emes pe? Býginde kóp gazetterde tudy demey «pәlenshe pәlen jyly dýniyege kelgen» dep jazyp jýr. Keyde tuylghan dep jazyp jýr. Tughan sózi - « dýniyege keldi» degenning bir synary. Tudy dep balagha ghana aityluy kerek. Mәselen, ózimdi Aqtóbede tuyldym demeymin, tudym nemese tuyp-óstim deymin. Qysqasy, adamnyng dýniyege keluin tuyldy dep aitpay, tudy degen túlghany әdeby norma dep tanu kerek.»

Tildik, әdeby normada «tudy» sózin qoldanuymyz dúrys eken. Endeshe nege solay aityp-jazbasqa? Qúdaygha shýkir, baspalardan shyghatyn әdebiyetterde әu bastan dúrystyq bar. Mәselen, «Ata múra» baspasyn alayyq. Ghabit Mýsirepovtyng «Úlpan» kitabynyng múqabasyna: «Ghabit Mýsirepov - jazushy, kósemsózshi, dramaturg. 1902 jyly tughan» dep jazghan. Ári-beriden song osy qalypta búzylar ma dep qauiptenesin.

Rabigha Syzdyqova: «Jazu júmysynyng mәdeniyetin әli de bolsa qalyptastyra almay kelemiz. Mәselen, maqala sayyn jazatynym - shekara, kókónis sózderining auyzeki dúrys aityluyna mәn beru kerektigi. Biraq, jazyluy qalay bolsa, key tele-radiojurnalisterimiz tap sol kýiinde kókónis, shekara dep aityp jatady. Auyzeki kógónis, shegara dep aityluy shart. Efirde sóileytin jurnalister kópshilikti sóileu mәnerine dayyndaytyn ústaz siyaqty boluy kerek qoy. Búqaralyq aqparat qúraldarynyng tilge әser etetini sonshalyq, bizding til mamandary dayyndaghan oqulyqtarymyzdan da, kórkem әdebiyetimizden de asyp týsedi» deui bizding ilki jәne keyingi oilarymyzdyng syryn ashyp, tolyqtyra týsedi. Sosyn aitylyp-jazylyp jýrgendey audarma mәselesinde sózderdi qazaqylandyramyz dep Mirjaqyptar zamanyndaghyday kepti kiiding jóni joq, alash aibozy ony da eskertip ketken. Zaman ekpinimen enip jatqan jana sózderdi shetinen ústap alyp, audarudyng arty kóbine opyndyryp jatady. Kompiuterdi sol kýii qaldyrdyq, al onyng qolgha ústar tetigin orysshadan tip-tike audaryp «tyshqan» dep jýr. Al osy dúrys pa, kýlking keledi. Bәlkim «qalamtas» dermiz? Qalamsapty bәri biledi, sol siyaqty jazu-syzudyng bir tetigi ekenin eskerip, ony «qalamtas» desek qalay bolady? Orystar týrine qarap, «myshka» dey bersin, biz onyng týrine emes, atqaratyn qyzmetine mәn berelik. Qalamdy sausaqpen qysyp ústaysyn, oghan qalamsap atauy jarasa ketken, al qalamtas desek, búl tetikti tútas alaqanynmen ústaysyn, tas kesek siyaqty alaqanyna qona ketedi.

Jalpy Bauyrjan Momyshúly atamyz aitqanday ózgening sózin audarugha emes, ne nәrsening de qazaqy atauyn biluge úmtylsaq qәne? Biraq zaman talaby dýniyede bar jәne janadan shyghyp jatqan zattardyng bәrine birdey at oilap tabudyng orynsyz ekenin algha tartady. Sondyqtan ýndestik zanyna sýienip, halyqaralyq qoldanystaghy jana sózderdi ózimizding tildik normagha beyimdep alghannan basqa jol joq-au osy. Ahmet atalarymyz salghan joldyng biri osy. Onymen jýrsek adaspaspyz. Túma bastauymyzdan alshaqtamaspyz dep oilaymyz.

Tildi taza kýiinde saqtap, úrpaqtan úrpaqqa amanattay alsaq, bolashaqqa kim ekenimiz, kim bolghanymyz búljymay әdil jetedi. Bógdening tilimen, ne ózgelerding yqpalyna úshyraghan shúbarala tilmen jýre beretin bolsaq, endigi elu jylda qazaq bolyp tughanyna maqtanatyndar emes, kimnen bolsa da bәribir, әiteuir «bireuden bireu bolyp tuylghanyn» maqtan qylatyndar ómir sahnasyn biyleytin bolady da yqylymnan kele jatqan tarihymyz, salt-sana, dәstýr-shejiremizding kýni bir uys bolady. Saqtansaq, osydan saqtanayyq. Til tazalyghy tabighat tazalyghy siyaqty kýn sayyn, dem sayyn qorghaudy qajet etedi. Tilimizdi shyrmap alghan aram shópten arylmasaq, qargha adym basu mún...

Oral qalasy.

«Abai.kz»