Jaqynda týrikting belgili jazushysy, Nobeli syilyghynyng iyegeri Orhan Pamuktyng «Mening atym qyzyl» romanyn qaytadan oqyp shyqtym. Orhan Pamuktyng qanday shygharmalaryn oqysanyz da bir sheberligi qogham, memleket damuynyng alyp kezenderin ala otyryp, sonymen birge jeke adamdardyng taghdyry, tynys-tirshiligin, ishki tylsymyn anyq jәne de shynayy bere alady.
Týrik aghayyndardyng kópshiligining Orhan Pamukty jaqtyra bermeytinin de bilemiz. Óitkeni, qazirgi tangha deyin sheshilmey kele jatqan «týrikter armyandargha genosid jasady ma?» degen mәselege búl jazushy ong jauap bermese de, sol kezdegi naqty bolghan jaghdaydy surettey otyryp, tarihtyng sol kezdegi biraz bolmysyn ashyp bergen.

Qazir qanday týrikten súrasang da armyandargha qarsy genosid bolmaghan, sol soghys kezinde armyandar týrikterge satqyndyq jasap, orys әskerine kómekteskendigi bir bólek, olar asyraushylary soghysqa ketken, týrikterding bala-shaghasyn, qatyn-qalashyna deyin qyrghan. Kerisinshe, armyandardyng týrikterge qarsy genosiydi bolghan degen pikirge kezigesiz.

Sonda әrbir tarihy kezenning ghana emes, sol kezendegi oqighalardyng da «eki shyndyghy» bolatyndyghyna kóziniz jetedi. Degenmende, bizding әngime Orhan jónin-de emes, onyng romanyndaghy keyipkerlerding ómiri, eng negizgisi sol kezdegi býtin Úly imperiyanyng qoghamdyq-sayasy jaghdayynyng birneshe keyipker arqyly berilui.

Bir suret...

Jaqynda týrikting belgili jazushysy, Nobeli syilyghynyng iyegeri Orhan Pamuktyng «Mening atym qyzyl» romanyn qaytadan oqyp shyqtym. Orhan Pamuktyng qanday shygharmalaryn oqysanyz da bir sheberligi qogham, memleket damuynyng alyp kezenderin ala otyryp, sonymen birge jeke adamdardyng taghdyry, tynys-tirshiligin, ishki tylsymyn anyq jәne de shynayy bere alady.
Týrik aghayyndardyng kópshiligining Orhan Pamukty jaqtyra bermeytinin de bilemiz. Óitkeni, qazirgi tangha deyin sheshilmey kele jatqan «týrikter armyandargha genosid jasady ma?» degen mәselege búl jazushy ong jauap bermese de, sol kezdegi naqty bolghan jaghdaydy surettey otyryp, tarihtyng sol kezdegi biraz bolmysyn ashyp bergen.

Qazir qanday týrikten súrasang da armyandargha qarsy genosid bolmaghan, sol soghys kezinde armyandar týrikterge satqyndyq jasap, orys әskerine kómekteskendigi bir bólek, olar asyraushylary soghysqa ketken, týrikterding bala-shaghasyn, qatyn-qalashyna deyin qyrghan. Kerisinshe, armyandardyng týrikterge qarsy genosiydi bolghan degen pikirge kezigesiz.

Sonda әrbir tarihy kezenning ghana emes, sol kezendegi oqighalardyng da «eki shyndyghy» bolatyndyghyna kóziniz jetedi. Degenmende, bizding әngime Orhan jónin-de emes, onyng romanyndaghy keyipkerlerding ómiri, eng negizgisi sol kezdegi býtin Úly imperiyanyng qoghamdyq-sayasy jaghdayynyng birneshe keyipker arqyly berilui.

Bir suret...

Bir suretting býkil Osman imperiyasynyng әri qaray damuyna qalay әser etkendigi keybir bizding zamandastargha jalghan bolyp kórinui yqtimal. Biraq ol suretting ýlken mәni bar, ol - sol kezdegi Alla taghalanyng Mekke men Mәdiynәdaghy ókili, jalpy músylman qauymynyng kóshbasshysy týrik súltanynyng sureti. Sol kezdegi týrikting súltany Europanyng ruhany kóshbasshysy Rimning papasyna qonaqqa barghanda, tek sol papanyng ghana emes, basqa da hristian qúday ókilderining tiri suretke týskenin kórip tanghala otyryp, ózining de suretke týskisi keletindigin aityp, eng senimdi ókiline shar-taraptan suretshilerdi jasyryn týrde jiyp, ózining «tiri» suretin jasaugha tapsyrma beredi.

Qazirgi zamannyng «súltandarymen» salystyratyn bolsaq, ol kezde de súltannyng janynda «jaqyn top» degen bolghan, dәl qazirgi zamandaghy tәrizdi ol kezde de sol jaqyn top, qanday da bir is-әreketting «tonyn ainaldyrugha» sheber bolghan. Sol «ton ainaldyrudyn» arqasynda súltannyng suretin salu qanqúily qylmysqa úlasyp, ayaghynda súltannyng «tiri sureti» jalpy qauymgha shyqpay qalady. Áriyne, biylik qúrghan súltangha «jaqyn ainalasy» suret-ti nege shygharmau kerektigin «dúrystap otyryp» týsindiredi. Ayaghynda dýniyejýzining teng jartysyn biylep túrghan, sol jarty dýniyege «aq degeni alghys, qara degeni qarghys» súltan olarmen kelisedi.

Al, ol kezde «súltannyng tiri sureti» degen ne? Ol eng birinshi mәdeny túrghydan, Týrik imperiyasy Europamen tenesip qana qoymay, eger ol kezde týrik órkeniyetining passionarlyq kezeni ekendigin eske alsaq, Europa mәdeniyetin ózine qosyp alu mýmkindigi, geosayasy túrghydan alsaq, jana territoriyalyq ekonomikalyq belester.

Týrik imperiyasynyng qúldyrauy orystardan týp-túqiyanyna deyin tayaq jegen HVIII-XIX ghasyrlardan emes, osy súltannyng «suretinen» bastaldy desek, artyq emes shyghar. Áriyne, búl - allegoriya. Biraq, degenmende tarihty qaytadan qaytarugha mýmkindik bolsa, qazirgi zamandaghy alyp imperiya sol Týrkiya bolyp shyqpaytyndyghyna kim kýmәn keltire alady? Suret, bir ghana suret, býkil týrik órkeniyetining taghdyryn, basqa jaqqa búryp jibergen. Ortaghasyrlyqqa, ruhany toghysharlyqqa, óz-ózine toqmeyildikke dushar etken. 
Al, endi búl mәselening býgingi qazaq qoghamyna qanday qatysy bar? Ony ózderiniz oilanyp kórinizder, qúrmetti oqyrman! Batystyng bir ghúlamasy «Ádebiyettegi sayasat qoyylymnyng ortasynda atylatyn tapansha tәrizdi» degen eken...

"Últ Tayms" gazeti