Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 8031 0 pikir 3 Jeltoqsan, 2012 saghat 11:12

Otandyq ónertapqyshtar óndiristi órge sýirey ala ma?

Ónertapqyshtyq qasiyet kez kelgen últtyng mandayyna jazylghan nәrse. Kez kelgen últ talantty. Tek talanttyng kózin asha bilu kerek. Múnday daryndy azamattargha memleket qoldau kórsetse, júmysqa jastyng qabileti oyanady. Boydaghy daryndylyq qabiletke, qamqorlyqqa qatysty ekeni sózsiz.

Ónertapqyshtyq qasiyet kez kelgen últtyng mandayyna jazylghan nәrse. Kez kelgen últ talantty. Tek talanttyng kózin asha bilu kerek. Múnday daryndy azamattargha memleket qoldau kórsetse, júmysqa jastyng qabileti oyanady. Boydaghy daryndylyq qabiletke, qamqorlyqqa qatysty ekeni sózsiz.

Múny nege aityp otyrmyz? Elbasynyng tapsyrmasy boyyn­sha Qazaqstan qazir innova­siya­lyq-industriyalyq damugha bet aldy. Álemdik ozyq tehnologiya­lar óndiristing óris aluyn je­del­tedi. Demek, ýlken óndiris bol­syn, shaghyn jekemenshik tirlik bol­syn, zamanauy tehnologiya ónim men onyng óndeluin jenil­de­te­di. Demek, búdan shyghatyn qo­ry­­tyn­dy, erteng damu qarqyny jaghynan Qazaqstan Europa men Aziyanyng ozyq elderin artqa tas­tap jatsa, oghan tanghaludyng qa­jeti joq.
Jalpy, tarihta múnday my­saldar kóp. XX ghasyrdyng orta­syn­da ekinshi dýniyejýzilik so­ghys­ta oi­syray jenilgen ja­pon­­dyqtar­dy sol jýzjyl­dyqtyng ayaghynda teh­nikasy damyghan kóshbasshy elderding qataryna kiredi degenge o basta eshkim sengen joq. My­saly, japondyq óndiristik tauar­lar, japondyq brend qazir kez kelgen ýiding tórinde túr. Demek, soghysta jerine atom bombasy tastalynyp, masqara jeniliske úshyraghan Japoniya әlemdi jaulap aludyng bir-aq joly qalghanyn týsindi. Ol dýniyejýzilik tútynushynyng sanasyn «soghys­syz tehnikamen» alu. Búl ja­pondyq brend, jo­gharyda atap ótkendey, kólikting ondaghan týri, robot, elektrondyq túrmystyq tehnikalar men zattar. Japoniya múnday gha­jayypqa qalay jetti? Aqiqatyna kelsek, jerinde eshqanday pay­daly qazbalary men tabighy baylyghy joq qoy. Soghystan sharshaghan, naryghy әli bos әlemdi japondyq biylik ozyq oily josparyn óndiris arqyly moyyn­datty. Japoniya biyligi óz aldyna aldynghy qatarly teh­nologiya men innovasiyany da­mytu mindetin qoydy. Otandyq ghylymdy damytty. Búl jospar 20-30 jylda jemisin berdi. Olar «soghyssyz tehnika» arqyly әlemdik naryqta jeniske jetti. Qazir Japoniya әlemde jalpy ishki ónim jóninen ýshinshi oryngha shyqty. Búl kórsetkish boyynsha araldaghy elding aldynda AQSh pen Qytay ghana túr.
Al bizde she? Otandyq ghylymdy damytuda joghary shendi sheneunikterding kózqarasy qanday? Bizde Qazaqstandy qar­qyndy damytugha arnalghan baghdarlama bar…
Áriyne, «bizde mynanday bar, mynanday bar» dep, ashyq jar­qyn, maqtanyshpen kórsetuge әli erte bolar. Biraq júmys jasa­ly­nyp jatyr. Nәtiyje de jaman emes. Naqtylap aitar bolsaq, «IYn­novasiyalyq Qazaqstan» atty baghdarlamagha oray kóp shara jý­zege asty. Atalghan baghdarlama ayasynda osydan birer jyl búryn jastar arasynda ghylymy júmys­tar men ónertapqysh júmysyna qatysty bayqau jýrgizilgeni belgili. Áriyne, nәtiyjesi kýtken­degiden de asyp týsti. Al bayqal­ghany, bizde daryndy jastar men ónertapqysh azamattar jeterlik eken. Bayqaugha baghyn synaugha 2 mynnnan asa jas qatysty.
Onyng ishinde oza shauyp jýlde alghandar bir tóbe. Naqty kór­set­kishke jýginer bolsaq, 21 júmys jýldegerler qatarynan kórindi. Al birinshi oryngha ie bolghan eki júmysqa qarjylay syiaqy be­rildi.
Aytsa aitqanday, búl baghytta elde júmys maqsatty týrde jýr­gizilip jatyr, alghashqy qadam da jasalynghanyn aita ketken jón.
Búl jóninde «Samúryq-Qa­zyna» qorynyng innovasiyalyq sayasat jónindegi departamentining jetekshisi Ghalym Ámireev bylay deydi:
- Biylghy jyly «Samúryq- Qazyna» qory enshiles kә­siporyn­­darynyng súranysyna say qyzmet ettik. Búl orayda biz óndirisshilerdi iske qostyq. Shyn­dyghynda, kez kelgen kom­paniyada sheshimin qajet etip otyrghan problemalar men teh­no­logiyalyq qiyndyqtar bar. Son­dyqtan kóp jaghdayda últtyq kompaniyanyng konstruktorlary tehnologiyalyq jaghdaydy óz­derin­she sheshuge tyrysady. Al ónertapqyshtar arasyndaghy bayqau osynday kýrmeui qiyn mәseleni sheshuge mýmkindik ja­saydy. Barlyq jasalghan júmys­tar sarapshylardyng ong baghasyn alsa, onda óndiriste qoldanylady. Múnday jaghdayda kompaniya ónertapqyshtarmen yntymaq­tastyqqa shyghady da, sarap­shy­lardyng jaghymdy pikirin alghan jaghdayda, tehnologiya qarjy­landyrylady. Arnayy grant bólinedi. Qazirding ózinde quatpen qamtamasyz etu, balama ener­getika, múnay-gaz salasyna qa­tysty qyzyqty jobalar qaras­tyrylu ýstinde. Barlyghyn qos­­qanda 150 ótinish berildi.
Rasynda da, qazir otandyq óndiristi damytugha baylanysty otandyq ghalymdardyng júmysyn óndiriske endiru ýshin jaqsy, tiyimdi tetik jasalynyp qoydy. Ol ýshin óndirisshi nemese kә­sipker Innovasiyalyq ortalyq­tyng saytyna kirip, qanday da bir kәsiporyn tehnologiyanyng te­tigine múqtaj bolyp otyrsa, onda ónertapqysh olardyng bas­shylarymen tikeley baylanysqa shyghyp, óz júmysyn kórsete alady. Osynday jýie arqyly ónertapqysh pen óndiris jәne aqyrghy tútynushygha deyingi na­ryq­tyng ózindik ýlgileri qalyp­tasady.
Al bizde aqyldy bastar bar. Tek olardyng júmysyn memleket tarapynan qarjylandyryp, kómektesip otyrsa, otandyq ghylym sonda ghana órge basady. Kezinde bazbireuler sekildi, Batysqa ketip qalmay, bazarda radionyng әrtýrli bólshekterin satyp kýn kórip jýrgenderdi ómirden kezdestiruge bolady. Tehnika ghylymynyng kandidaty Vadim Georgiyevich Nekrasovty qyzmettik baspaldaq ta, aqsha da qyzyqtyrghan emes. Onyng ómir boyghy sýiikti isi – ónertap­qysh­tyq.
Bayqaugha Vadim qatty otyn­nyng gazifikasiyasy iydeyasyn úsynghan edi. IYdeya boyynsha siyr tezegi biogazgha ainalady, sonan song «jaghymdy iyisti» metan arqyly auyldyq jerdegi ýidi jylytady. Eldi mekende aimaqta siyr tezegi kóp ekeni auyl túr­ghyndaryna mәlim emes pe? Olay bolsa, nege búl «jaqsylyqty» kәdege jaratpasqa?!.
Al bizdegi «menmin» dep jýr­gen keybireuler qazir әlemdik me­disinada qoldanylyp jýrgen tomograftyng Qazaqstanda jasa­lynghanyn bile me eken? Eng alghash tomograf Qazaqstanda qúbyr­lardaghy aqaudyng qay jerde ekenin bilu ýshin qoldanylghan. Al múny medisinagha paydalanugha engizgen adam aqyrynda Nobeli syilyghyna úsynyldy.
Al múnday Nobeli syilyghyna layyqty innovasiyalyq óner Qazaqstanda bireu emes, ongha jetedi desek, qatelespeymiz. Qazir elde ghylymy oidy damytu men tehnologiyalyq jetildiruge arnal­ghan barlyq mýmkindikter jasalynyp jatyr. Qazaqstan óndirisin órge shygharar, inno­vasiyalyq kóshbasshy elder qataryna qosatyn ghylymiy-teh­nikalyq júmystar jeterlik. Bir ghana mysal…
Qonaev atyndaghy tau-ken isi instituty mamandarynyng oilap tapqan perforator aspaby da qyzghylyqty. Atalmysh qúrylghy beton qabyrghalardy tesip, әri kez kelgen kómirdi jaryp ótedi. Búl qúrylghy óndiriske ense, bú­ghan deyingi qúrylghylardan әl­de­qayda sapaly bolmaq. Sebebi búl perferatordy búghan deyingi qú­ryl­ghylarmen salystyrsaq, basymdyq jana qúrylymda eke­nin birden bayqaugha bolady. Perforator tas ýgitetin balghalar­men salystyrghanda әldeqayda tiyimdi qúral. Institut maman­darynyng optikalyq kompiuter turaly oiy da nazar audararlyq. Optikalyq kompiuter qolda­nysqa ense, qazirgi noutbukter men kompiuterlerding naryqtaghy súranysy birshama tómendeydi. Sebebi olar optikalyq kom­piuterlermen bәsekege týse almas edi. Bir quantarlyghy, mú­nyng bәri ózimizdin, qazaqstandyq tól ónimder…
Taghy mysal, otandyq ghalym­dar oilap shygharghan jel agregaty sheteldik qúrylghylardy jolda qaldyrady desek, artyq ait­qandyq emes.
Sheteldik jel qúrylghy­la­rynda ýshjaqty jeldetkish orna­tylghan. Generator iske qosyl­ghanda tok qosylady. Alayda jel­ding baghyty ózgerse, vint toq­tap qalady. Al alay-dýley boran soghylsa, baghana basyndaghy jel­detkish isten shyghuy yqtimal.
Tehnika ghylymynyng dok­tory Nikolay Sәduaqasúly Buktukov (surette) búl turaly bylay deydi:
«Sheteldik qúrylghymen sa­lystyrghanda, bizding jel agregaty eki ese arzan, biraq eki ese artyq júmys isteydi. Sheteldik jel quat stansalary sekundyna 3-20 metr jelding jyldamdyghynda istese, eger jel odan ary kýsheyse, olardy toqtatu qajet. Eger toqtatylmasa, isten shyghady. Al bizding qúrylghylar sekundyna 70 metr jyldamdyqpen jel túryp, dauyl bolsa da, sheksiz uaqytqa deyin sapaly qalypta júmysyn jalghastyra beredi. Sheteldik qúrylghy arnayy zauyttarda jasalady, al otandyq jel agre­gatyn mektep sheberhanasynda qúrastyryp shygharugha bolady.
Ókinishke qaray, bir maqalada qazaqstandyq ónertapqyshtar turaly týgel tizip shyghu mýmkin emes.
Akademik Petr Haritonov­tyng (surette) aituyna qaraghanda, qazirgi tanda óndiristik ýlgiler, jana qúrylghy oilap tabu azdyq etedi. Ony naryqqa satu kerek. Al múnymen bizde eshkim ai­nalyspaydy. Otandyq kәsip­ker­ler men óndirisshiler shetelde paydalanyp qoyghan eski Batys tehnologiyalaryn paydalanu tiyimdi dep sanaydy.
Demek, búdan shyghatyn qo­rytyndy, memleket otandyq óndiriske janalyq engizetin qazaqstandyq ónertapqysh-ghalymdargha qatysty kózqarasyn ózgertu kerek. Mýmkin, janalyq engizilgen kәsiporyndardy salyq týrinen belgili bir uaqytqa deyin bosatu da kerek shyghar.
Onyng ýstine Qazaqstanda patentti tirkeu qiyn, onyng ýstine ózinning innovasiyalyq janalyq­taryndy engizetin kәsiporyndy tabu da onay emes. Niyet bar, biraq kóptegen burokratiyalyq kedergiler oghan mýmkindik ber­meydi. Sondyqtan ónertapqyshqa da óz janalyghyn jýzege asyrugha jenildik beretin zannamalar jasau qajet shyghar. Qysqasha aitqanda, Qazaqstan damudyng jana dengeyine shyqsyn desek, elding aldynghy qatarly inno­vasiyalyq memleketke ainaluyn kózdesek, bizge birqatar keder­gilerdi jenuge tura keledi.
Alayda búl salada alghashqy iygi, innovasiyalyq qadam ja­salynyp jatyr. Soghan quanuy­myz qajet.

Berik BEYSENЏLY

aikyn.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1569
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2264
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3555