وتاندىق ونەرتاپقىشتار ءوندىرىستى ورگە سۇيرەي الا ما؟
ونەرتاپقىشتىق قاسيەت كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ماڭدايىنا جازىلعان نارسە. كەز كەلگەن ۇلت تالانتتى. تەك تالانتتىڭ كوزىن اشا ءبىلۋ كەرەك. مۇنداي دارىندى ازاماتتارعا مەملەكەت قولداۋ كورسەتسە، جۇمىسقا جاستىڭ قابىلەتى ويانادى. بويداعى دارىندىلىق قابىلەتكە، قامقورلىققا قاتىستى ەكەنى ءسوزسىز.
ونەرتاپقىشتىق قاسيەت كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ماڭدايىنا جازىلعان نارسە. كەز كەلگەن ۇلت تالانتتى. تەك تالانتتىڭ كوزىن اشا ءبىلۋ كەرەك. مۇنداي دارىندى ازاماتتارعا مەملەكەت قولداۋ كورسەتسە، جۇمىسقا جاستىڭ قابىلەتى ويانادى. بويداعى دارىندىلىق قابىلەتكە، قامقورلىققا قاتىستى ەكەنى ءسوزسىز.
مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ ەلباسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قازاقستان قازىر يننوۆاتسيالىق-يندۋستريالىق دامۋعا بەت الدى. الەمدىك وزىق تەحنولوگيالار ءوندىرىستىڭ ءورىس الۋىن جەدەلتەدى. دەمەك، ۇلكەن ءوندىرىس بولسىن، شاعىن جەكەمەنشىك تىرلىك بولسىن، زاماناۋي تەحنولوگيا ءونىم مەن ونىڭ وڭدەلۋىن جەڭىلدەتەدى. دەمەك، بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، ەرتەڭ دامۋ قارقىنى جاعىنان قازاقستان ەۋروپا مەن ازيانىڭ وزىق ەلدەرىن ارتقا تاستاپ جاتسا، وعان تاڭعالۋدىڭ قاجەتى جوق.
جالپى، تاريحتا مۇنداي مىسالدار كوپ. XX عاسىردىڭ ورتاسىندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ويسىراي جەڭىلگەن جاپوندىقتاردى سول ءجۇزجىلدىقتىڭ اياعىندا تەحنيكاسى دامىعان كوشباسشى ەلدەردىڭ قاتارىنا كىرەدى دەگەنگە و باستا ەشكىم سەنگەن جوق. مىسالى، جاپوندىق وندىرىستىك تاۋارلار، جاپوندىق برەند قازىر كەز كەلگەن ءۇيدىڭ تورىندە تۇر. دەمەك، سوعىستا جەرىنە اتوم بومباسى تاستالىنىپ، ماسقارا جەڭىلىسكە ۇشىراعان جاپونيا الەمدى جاۋلاپ الۋدىڭ ءبىر-اق جولى قالعانىن ءتۇسىندى. ول دۇنيەجۇزىلىك تۇتىنۋشىنىڭ ساناسىن «سوعىسسىز تەحنيكامەن» الۋ. بۇل جاپوندىق برەند، جوعارىدا اتاپ وتكەندەي، كولىكتىڭ ونداعان ءتۇرى، روبوت، ەلەكتروندىق تۇرمىستىق تەحنيكالار مەن زاتتار. جاپونيا مۇنداي عاجايىپقا قالاي جەتتى؟ اقيقاتىنا كەلسەك، جەرىندە ەشقانداي پايدالى قازبالارى مەن تابيعي بايلىعى جوق قوي. سوعىستان شارشاعان، نارىعى ءالى بوس الەمدى جاپوندىق بيلىك وزىق ويلى جوسپارىن ءوندىرىس ارقىلى مويىنداتتى. جاپونيا بيلىگى ءوز الدىنا الدىڭعى قاتارلى تەحنولوگيا مەن يننوۆاتسيانى دامىتۋ مىندەتىن قويدى. وتاندىق عىلىمدى دامىتتى. بۇل جوسپار 20-30 جىلدا جەمىسىن بەردى. ولار «سوعىسسىز تەحنيكا» ارقىلى الەمدىك نارىقتا جەڭىسكە جەتتى. قازىر جاپونيا الەمدە جالپى ىشكى ءونىم جونىنەن ءۇشىنشى ورىنعا شىقتى. بۇل كورسەتكىش بويىنشا ارالداعى ەلدىڭ الدىندا اقش پەن قىتاي عانا تۇر.
ال بىزدە شە؟ وتاندىق عىلىمدى دامىتۋدا جوعارى شەندى شەنەۋنىكتەردىڭ كوزقاراسى قانداي؟ بىزدە قازاقستاندى قارقىندى دامىتۋعا ارنالعان باعدارلاما بار…
ارينە، «بىزدە مىنانداي بار، مىنانداي بار» دەپ، اشىق جارقىن، ماقتانىشپەن كورسەتۋگە ءالى ەرتە بولار. بىراق جۇمىس جاسالىنىپ جاتىر. ناتيجە دە جامان ەمەس. ناقتىلاپ ايتار بولساق، «يننوۆاتسيالىق قازاقستان» اتتى باعدارلاماعا وراي كوپ شارا ءجۇزەگە استى. اتالعان باعدارلاما اياسىندا وسىدان بىرەر جىل بۇرىن جاستار اراسىندا عىلىمي جۇمىستار مەن ونەرتاپقىش جۇمىسىنا قاتىستى بايقاۋ جۇرگىزىلگەنى بەلگىلى. ارينە، ناتيجەسى كۇتكەندەگىدەن دە اسىپ ءتۇستى. ال بايقالعانى، بىزدە دارىندى جاستار مەن ونەرتاپقىش ازاماتتار جەتەرلىك ەكەن. بايقاۋعا باعىن سىناۋعا 2 مىڭننان اسا جاس قاتىستى.
جالپى، تاريحتا مۇنداي مىسالدار كوپ. XX عاسىردىڭ ورتاسىندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ويسىراي جەڭىلگەن جاپوندىقتاردى سول ءجۇزجىلدىقتىڭ اياعىندا تەحنيكاسى دامىعان كوشباسشى ەلدەردىڭ قاتارىنا كىرەدى دەگەنگە و باستا ەشكىم سەنگەن جوق. مىسالى، جاپوندىق وندىرىستىك تاۋارلار، جاپوندىق برەند قازىر كەز كەلگەن ءۇيدىڭ تورىندە تۇر. دەمەك، سوعىستا جەرىنە اتوم بومباسى تاستالىنىپ، ماسقارا جەڭىلىسكە ۇشىراعان جاپونيا الەمدى جاۋلاپ الۋدىڭ ءبىر-اق جولى قالعانىن ءتۇسىندى. ول دۇنيەجۇزىلىك تۇتىنۋشىنىڭ ساناسىن «سوعىسسىز تەحنيكامەن» الۋ. بۇل جاپوندىق برەند، جوعارىدا اتاپ وتكەندەي، كولىكتىڭ ونداعان ءتۇرى، روبوت، ەلەكتروندىق تۇرمىستىق تەحنيكالار مەن زاتتار. جاپونيا مۇنداي عاجايىپقا قالاي جەتتى؟ اقيقاتىنا كەلسەك، جەرىندە ەشقانداي پايدالى قازبالارى مەن تابيعي بايلىعى جوق قوي. سوعىستان شارشاعان، نارىعى ءالى بوس الەمدى جاپوندىق بيلىك وزىق ويلى جوسپارىن ءوندىرىس ارقىلى مويىنداتتى. جاپونيا بيلىگى ءوز الدىنا الدىڭعى قاتارلى تەحنولوگيا مەن يننوۆاتسيانى دامىتۋ مىندەتىن قويدى. وتاندىق عىلىمدى دامىتتى. بۇل جوسپار 20-30 جىلدا جەمىسىن بەردى. ولار «سوعىسسىز تەحنيكا» ارقىلى الەمدىك نارىقتا جەڭىسكە جەتتى. قازىر جاپونيا الەمدە جالپى ىشكى ءونىم جونىنەن ءۇشىنشى ورىنعا شىقتى. بۇل كورسەتكىش بويىنشا ارالداعى ەلدىڭ الدىندا اقش پەن قىتاي عانا تۇر.
ال بىزدە شە؟ وتاندىق عىلىمدى دامىتۋدا جوعارى شەندى شەنەۋنىكتەردىڭ كوزقاراسى قانداي؟ بىزدە قازاقستاندى قارقىندى دامىتۋعا ارنالعان باعدارلاما بار…
ارينە، «بىزدە مىنانداي بار، مىنانداي بار» دەپ، اشىق جارقىن، ماقتانىشپەن كورسەتۋگە ءالى ەرتە بولار. بىراق جۇمىس جاسالىنىپ جاتىر. ناتيجە دە جامان ەمەس. ناقتىلاپ ايتار بولساق، «يننوۆاتسيالىق قازاقستان» اتتى باعدارلاماعا وراي كوپ شارا ءجۇزەگە استى. اتالعان باعدارلاما اياسىندا وسىدان بىرەر جىل بۇرىن جاستار اراسىندا عىلىمي جۇمىستار مەن ونەرتاپقىش جۇمىسىنا قاتىستى بايقاۋ جۇرگىزىلگەنى بەلگىلى. ارينە، ناتيجەسى كۇتكەندەگىدەن دە اسىپ ءتۇستى. ال بايقالعانى، بىزدە دارىندى جاستار مەن ونەرتاپقىش ازاماتتار جەتەرلىك ەكەن. بايقاۋعا باعىن سىناۋعا 2 مىڭننان اسا جاس قاتىستى.
ونىڭ ىشىندە وزا شاۋىپ جۇلدە العاندار ءبىر توبە. ناقتى كورسەتكىشكە جۇگىنەر بولساق، 21 جۇمىس جۇلدەگەرلەر قاتارىنان كورىندى. ال ءبىرىنشى ورىنعا يە بولعان ەكى جۇمىسقا قارجىلاي سىياقى بەرىلدى.
ايتسا ايتقانداي، بۇل باعىتتا ەلدە جۇمىس ماقساتتى تۇردە ءجۇرگىزىلىپ جاتىر، العاشقى قادام دا جاسالىنعانىن ايتا كەتكەن ءجون.
بۇل جونىندە «سامۇرىق-قازىنا» قورىنىڭ يننوۆاتسيالىق ساياسات جونىندەگى دەپارتامەنتىنىڭ جەتەكشىسى عالىم امىرەەۆ بىلاي دەيدى:
- بيىلعى جىلى «سامۇرىق- قازىنا» قورى ەنشىلەس كاسىپورىندارىنىڭ سۇرانىسىنا ساي قىزمەت ەتتىك. بۇل ورايدا ءبىز وندىرىسشىلەردى ىسكە قوستىق. شىندىعىندا، كەز كەلگەن كومپانيادا شەشىمىن قاجەت ەتىپ وتىرعان پروبلەمالار مەن تەحنولوگيالىق قيىندىقتار بار. سوندىقتان كوپ جاعدايدا ۇلتتىق كومپانيانىڭ كونسترۋكتورلارى تەحنولوگيالىق جاعدايدى ءوزدەرىنشە شەشۋگە تىرىسادى. ال ونەرتاپقىشتار اراسىنداعى بايقاۋ وسىنداي كۇرمەۋى قيىن ماسەلەنى شەشۋگە مۇمكىندىك جاسايدى. بارلىق جاسالعان جۇمىستار ساراپشىلاردىڭ وڭ باعاسىن السا، وندا وندىرىستە قولدانىلادى. مۇنداي جاعدايدا كومپانيا ونەرتاپقىشتارمەن ىنتىماقتاستىققا شىعادى دا، ساراپشىلاردىڭ جاعىمدى پىكىرىن العان جاعدايدا، تەحنولوگيا قارجىلاندىرىلادى. ارنايى گرانت بولىنەدى. قازىردىڭ وزىندە قۋاتپەن قامتاماسىز ەتۋ، بالاما ەنەرگەتيكا، مۇناي-گاز سالاسىنا قاتىستى قىزىقتى جوبالار قاراستىرىلۋ ۇستىندە. بارلىعىن قوسقاندا 150 ءوتىنىش بەرىلدى.
راسىندا دا، قازىر وتاندىق ءوندىرىستى دامىتۋعا بايلانىستى وتاندىق عالىمداردىڭ جۇمىسىن وندىرىسكە ەندىرۋ ءۇشىن جاقسى، ءتيىمدى تەتىك جاسالىنىپ قويدى. ول ءۇشىن ءوندىرىسشى نەمەسە كاسىپكەر يننوۆاتسيالىق ورتالىقتىڭ سايتىنا كىرىپ، قانداي دا ءبىر كاسىپورىن تەحنولوگيانىڭ تەتىگىنە مۇقتاج بولىپ وتىرسا، وندا ونەرتاپقىش ولاردىڭ باسشىلارىمەن تىكەلەي بايلانىسقا شىعىپ، ءوز جۇمىسىن كورسەتە الادى. وسىنداي جۇيە ارقىلى ونەرتاپقىش پەن ءوندىرىس جانە اقىرعى تۇتىنۋشىعا دەيىنگى نارىقتىڭ وزىندىك ۇلگىلەرى قالىپتاسادى.
ال بىزدە اقىلدى باستار بار. تەك ولاردىڭ جۇمىسىن مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاندىرىپ، كومەكتەسىپ وتىرسا، وتاندىق عىلىم سوندا عانا ورگە باسادى. كەزىندە بازبىرەۋلەر سەكىلدى، باتىسقا كەتىپ قالماي، بازاردا راديونىڭ ءارتۇرلى بولشەكتەرىن ساتىپ كۇن كورىپ جۇرگەندەردى ومىردەن كەزدەستىرۋگە بولادى. تەحنيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى ۆاديم گەورگيەۆيچ نەكراسوۆتى قىزمەتتىك باسپالداق تا، اقشا دا قىزىقتىرعان ەمەس. ونىڭ ءومىر بويعى سۇيىكتى ءىسى – ونەرتاپقىشتىق.
بايقاۋعا ۆاديم قاتتى وتىننىڭ گازيفيكاتسياسى يدەياسىن ۇسىنعان ەدى. يدەيا بويىنشا سيىر تەزەگى بيوگازعا اينالادى، سونان سوڭ «جاعىمدى ءيىستى» مەتان ارقىلى اۋىلدىق جەردەگى ءۇيدى جىلىتادى. ەلدى مەكەندە ايماقتا سيىر تەزەگى كوپ ەكەنى اۋىل تۇرعىندارىنا ءمالىم ەمەس پە؟ ولاي بولسا، نەگە بۇل «جاقسىلىقتى» كادەگە جاراتپاسقا؟!.
ال بىزدەگى «مەنمىن» دەپ ءجۇرگەن كەيبىرەۋلەر قازىر الەمدىك مەديتسينادا قولدانىلىپ جۇرگەن توموگرافتىڭ قازاقستاندا جاسالىنعانىن بىلە مە ەكەن؟ ەڭ العاش توموگراف قازاقستاندا قۇبىرلارداعى اقاۋدىڭ قاي جەردە ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن قولدانىلعان. ال مۇنى مەديتسيناعا پايدالانۋعا ەنگىزگەن ادام اقىرىندا نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنىلدى.
ال مۇنداي نوبەل سىيلىعىنا لايىقتى يننوۆاتسيالىق ونەر قازاقستاندا بىرەۋ ەمەس، ونعا جەتەدى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. قازىر ەلدە عىلىمي ويدى دامىتۋ مەن تەحنولوگيالىق جەتىلدiرۋگە ارنالعان بارلىق مۇمكىندىكتەر جاسالىنىپ جاتىر. قازاقستان ءوندىرىسىن ورگە شىعارار، يننوۆاتسيالىق كوشباسشى ەلدەر قاتارىنا قوساتىن عىلىمي-تەحنيكالىق جۇمىستار جەتەرلىك. ءبىر عانا مىسال…
قوناەۆ اتىنداعى تاۋ-كەن ءىسى ينستيتۋتى ماماندارىنىڭ ويلاپ تاپقان پەرفوراتور اسپابى دا قىزعىلىقتى. اتالمىش قۇرىلعى بەتون قابىرعالاردى تەسىپ، ءارى كەز كەلگەن كومىردى جارىپ وتەدى. بۇل قۇرىلعى وندىرىسكە ەنسە، بۇعان دەيىنگى قۇرىلعىلاردان ءالدەقايدا ساپالى بولماق. سەبەبى بۇل پەرفەراتوردى بۇعان دەيىنگى قۇرىلعىلارمەن سالىستىرساق، باسىمدىق جاڭا قۇرىلىمدا ەكەنىن بىردەن بايقاۋعا بولادى. پەرفوراتور تاس ۇگىتەتىن بالعالارمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا ءتيىمدى قۇرال. ينستيتۋت ماماندارىنىڭ وپتيكالىق كومپيۋتەر تۋرالى ويى دا نازار اۋدارارلىق. وپتيكالىق كومپيۋتەر قولدانىسقا ەنسە، قازىرگى نوۋتبۋكتەر مەن كومپيۋتەرلەردىڭ نارىقتاعى سۇرانىسى ءبىرشاما تومەندەيدى. سەبەبى ولار وپتيكالىق كومپيۋتەرلەرمەن باسەكەگە تۇسە الماس ەدى. ءبىر قۋانتارلىعى، مۇنىڭ ءبارى ءوزىمىزدىڭ، قازاقستاندىق ءتول ونىمدەر…
تاعى مىسال، وتاندىق عالىمدار ويلاپ شىعارعان جەل اگرەگاتى شەتەلدىك قۇرىلعىلاردى جولدا قالدىرادى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
شەتەلدىك جەل قۇرىلعىلارىندا ۇشجاقتى جەلدەتكىش ورناتىلعان. گەنەراتور ىسكە قوسىلعاندا توك قوسىلادى. الايدا جەلدىڭ باعىتى وزگەرسە، ۆينت توقتاپ قالادى. ال الاي-دۇلەي بوران سوعىلسا، باعانا باسىنداعى جەلدەتكىش ىستەن شىعۋى ىقتيمال.
تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى نيكولاي سادۋاقاسۇلى بۋكتۋكوۆ (سۋرەتتە) بۇل تۋرالى بىلاي دەيدى:
«شەتەلدىك قۇرىلعىمەن سالىستىرعاندا، ءبىزدىڭ جەل اگرەگاتى ەكى ەسە ارزان، بىراق ەكى ەسە ارتىق جۇمىس ىستەيدى. شەتەلدىك جەل قۋات ستانسالارى سەكۋندىنا 3-20 مەتر جەلدىڭ جىلدامدىعىندا ىستەسە، ەگەر جەل ودان ارى كۇشەيسە، ولاردى توقتاتۋ قاجەت. ەگەر توقتاتىلماسا، ىستەن شىعادى. ال ءبىزدىڭ قۇرىلعىلار سەكۋندىنا 70 مەتر جىلدامدىقپەن جەل تۇرىپ، داۋىل بولسا دا، شەكسىز ۋاقىتقا دەيىن ساپالى قالىپتا جۇمىسىن جالعاستىرا بەرەدى. شەتەلدىك قۇرىلعى ارنايى زاۋىتتاردا جاسالادى، ال وتاندىق جەل اگرەگاتىن مەكتەپ شەبەرحاناسىندا قۇراستىرىپ شىعارۋعا بولادى.
وكىنىشكە قاراي، ءبىر ماقالادا قازاقستاندىق ونەرتاپقىشتار تۋرالى تۇگەل ءتىزىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس.
اكادەميك پەتر حاريتونوۆتىڭ (سۋرەتتە) ايتۋىنا قاراعاندا، قازىرگى تاڭدا وندىرىستىك ۇلگىلەر، جاڭا قۇرىلعى ويلاپ تابۋ ازدىق ەتەدى. ونى نارىققا ساتۋ كەرەك. ال مۇنىمەن بىزدە ەشكىم اينالىسپايدى. وتاندىق كاسىپكەرلەر مەن وندىرىسشىلەر شەتەلدە پايدالانىپ قويعان ەسكى باتىس تەحنولوگيالارىن پايدالانۋ ءتيىمدى دەپ سانايدى.
دەمەك، بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، مەملەكەت وتاندىق وندىرىسكە جاڭالىق ەنگىزەتىن قازاقستاندىق ونەرتاپقىش-عالىمدارعا قاتىستى كوزقاراسىن وزگەرتۋ كەرەك. مۇمكىن، جاڭالىق ەنگىزىلگەن كاسىپورىنداردى سالىق تۇرىنەن بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا دەيىن بوساتۋ دا كەرەك شىعار.
ونىڭ ۇستىنە قازاقستاندا پاتەنتتى تىركەۋ قيىن، ونىڭ ۇستىنە ءوزىڭنىڭ يننوۆاتسيالىق جاڭالىقتارىڭدى ەنگىزەتىن كاسىپورىندى تابۋ دا وڭاي ەمەس. نيەت بار، بىراق كوپتەگەن بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەر وعان مۇمكىندىك بەرمەيدى. سوندىقتان ونەرتاپقىشقا دا ءوز جاڭالىعىن جۇزەگە اسىرۋعا جەڭىلدىك بەرەتىن زاڭنامالار جاساۋ قاجەت شىعار. قىسقاشا ايتقاندا، قازاقستان دامۋدىڭ جاڭا دەڭگەيىنە شىقسىن دەسەك، ەلدىڭ الدىڭعى قاتارلى يننوۆاتسيالىق مەملەكەتكە اينالۋىن كوزدەسەك، بىزگە بىرقاتار كەدەرگىلەردى جەڭۋگە تۋرا كەلەدى.
الايدا بۇل سالادا العاشقى يگى، يننوۆاتسيالىق قادام جاسالىنىپ جاتىر. سوعان قۋانۋىمىز قاجەت.
ايتسا ايتقانداي، بۇل باعىتتا ەلدە جۇمىس ماقساتتى تۇردە ءجۇرگىزىلىپ جاتىر، العاشقى قادام دا جاسالىنعانىن ايتا كەتكەن ءجون.
بۇل جونىندە «سامۇرىق-قازىنا» قورىنىڭ يننوۆاتسيالىق ساياسات جونىندەگى دەپارتامەنتىنىڭ جەتەكشىسى عالىم امىرەەۆ بىلاي دەيدى:
- بيىلعى جىلى «سامۇرىق- قازىنا» قورى ەنشىلەس كاسىپورىندارىنىڭ سۇرانىسىنا ساي قىزمەت ەتتىك. بۇل ورايدا ءبىز وندىرىسشىلەردى ىسكە قوستىق. شىندىعىندا، كەز كەلگەن كومپانيادا شەشىمىن قاجەت ەتىپ وتىرعان پروبلەمالار مەن تەحنولوگيالىق قيىندىقتار بار. سوندىقتان كوپ جاعدايدا ۇلتتىق كومپانيانىڭ كونسترۋكتورلارى تەحنولوگيالىق جاعدايدى ءوزدەرىنشە شەشۋگە تىرىسادى. ال ونەرتاپقىشتار اراسىنداعى بايقاۋ وسىنداي كۇرمەۋى قيىن ماسەلەنى شەشۋگە مۇمكىندىك جاسايدى. بارلىق جاسالعان جۇمىستار ساراپشىلاردىڭ وڭ باعاسىن السا، وندا وندىرىستە قولدانىلادى. مۇنداي جاعدايدا كومپانيا ونەرتاپقىشتارمەن ىنتىماقتاستىققا شىعادى دا، ساراپشىلاردىڭ جاعىمدى پىكىرىن العان جاعدايدا، تەحنولوگيا قارجىلاندىرىلادى. ارنايى گرانت بولىنەدى. قازىردىڭ وزىندە قۋاتپەن قامتاماسىز ەتۋ، بالاما ەنەرگەتيكا، مۇناي-گاز سالاسىنا قاتىستى قىزىقتى جوبالار قاراستىرىلۋ ۇستىندە. بارلىعىن قوسقاندا 150 ءوتىنىش بەرىلدى.
راسىندا دا، قازىر وتاندىق ءوندىرىستى دامىتۋعا بايلانىستى وتاندىق عالىمداردىڭ جۇمىسىن وندىرىسكە ەندىرۋ ءۇشىن جاقسى، ءتيىمدى تەتىك جاسالىنىپ قويدى. ول ءۇشىن ءوندىرىسشى نەمەسە كاسىپكەر يننوۆاتسيالىق ورتالىقتىڭ سايتىنا كىرىپ، قانداي دا ءبىر كاسىپورىن تەحنولوگيانىڭ تەتىگىنە مۇقتاج بولىپ وتىرسا، وندا ونەرتاپقىش ولاردىڭ باسشىلارىمەن تىكەلەي بايلانىسقا شىعىپ، ءوز جۇمىسىن كورسەتە الادى. وسىنداي جۇيە ارقىلى ونەرتاپقىش پەن ءوندىرىس جانە اقىرعى تۇتىنۋشىعا دەيىنگى نارىقتىڭ وزىندىك ۇلگىلەرى قالىپتاسادى.
ال بىزدە اقىلدى باستار بار. تەك ولاردىڭ جۇمىسىن مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاندىرىپ، كومەكتەسىپ وتىرسا، وتاندىق عىلىم سوندا عانا ورگە باسادى. كەزىندە بازبىرەۋلەر سەكىلدى، باتىسقا كەتىپ قالماي، بازاردا راديونىڭ ءارتۇرلى بولشەكتەرىن ساتىپ كۇن كورىپ جۇرگەندەردى ومىردەن كەزدەستىرۋگە بولادى. تەحنيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى ۆاديم گەورگيەۆيچ نەكراسوۆتى قىزمەتتىك باسپالداق تا، اقشا دا قىزىقتىرعان ەمەس. ونىڭ ءومىر بويعى سۇيىكتى ءىسى – ونەرتاپقىشتىق.
بايقاۋعا ۆاديم قاتتى وتىننىڭ گازيفيكاتسياسى يدەياسىن ۇسىنعان ەدى. يدەيا بويىنشا سيىر تەزەگى بيوگازعا اينالادى، سونان سوڭ «جاعىمدى ءيىستى» مەتان ارقىلى اۋىلدىق جەردەگى ءۇيدى جىلىتادى. ەلدى مەكەندە ايماقتا سيىر تەزەگى كوپ ەكەنى اۋىل تۇرعىندارىنا ءمالىم ەمەس پە؟ ولاي بولسا، نەگە بۇل «جاقسىلىقتى» كادەگە جاراتپاسقا؟!.
ال بىزدەگى «مەنمىن» دەپ ءجۇرگەن كەيبىرەۋلەر قازىر الەمدىك مەديتسينادا قولدانىلىپ جۇرگەن توموگرافتىڭ قازاقستاندا جاسالىنعانىن بىلە مە ەكەن؟ ەڭ العاش توموگراف قازاقستاندا قۇبىرلارداعى اقاۋدىڭ قاي جەردە ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن قولدانىلعان. ال مۇنى مەديتسيناعا پايدالانۋعا ەنگىزگەن ادام اقىرىندا نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنىلدى.
ال مۇنداي نوبەل سىيلىعىنا لايىقتى يننوۆاتسيالىق ونەر قازاقستاندا بىرەۋ ەمەس، ونعا جەتەدى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. قازىر ەلدە عىلىمي ويدى دامىتۋ مەن تەحنولوگيالىق جەتىلدiرۋگە ارنالعان بارلىق مۇمكىندىكتەر جاسالىنىپ جاتىر. قازاقستان ءوندىرىسىن ورگە شىعارار، يننوۆاتسيالىق كوشباسشى ەلدەر قاتارىنا قوساتىن عىلىمي-تەحنيكالىق جۇمىستار جەتەرلىك. ءبىر عانا مىسال…
قوناەۆ اتىنداعى تاۋ-كەن ءىسى ينستيتۋتى ماماندارىنىڭ ويلاپ تاپقان پەرفوراتور اسپابى دا قىزعىلىقتى. اتالمىش قۇرىلعى بەتون قابىرعالاردى تەسىپ، ءارى كەز كەلگەن كومىردى جارىپ وتەدى. بۇل قۇرىلعى وندىرىسكە ەنسە، بۇعان دەيىنگى قۇرىلعىلاردان ءالدەقايدا ساپالى بولماق. سەبەبى بۇل پەرفەراتوردى بۇعان دەيىنگى قۇرىلعىلارمەن سالىستىرساق، باسىمدىق جاڭا قۇرىلىمدا ەكەنىن بىردەن بايقاۋعا بولادى. پەرفوراتور تاس ۇگىتەتىن بالعالارمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا ءتيىمدى قۇرال. ينستيتۋت ماماندارىنىڭ وپتيكالىق كومپيۋتەر تۋرالى ويى دا نازار اۋدارارلىق. وپتيكالىق كومپيۋتەر قولدانىسقا ەنسە، قازىرگى نوۋتبۋكتەر مەن كومپيۋتەرلەردىڭ نارىقتاعى سۇرانىسى ءبىرشاما تومەندەيدى. سەبەبى ولار وپتيكالىق كومپيۋتەرلەرمەن باسەكەگە تۇسە الماس ەدى. ءبىر قۋانتارلىعى، مۇنىڭ ءبارى ءوزىمىزدىڭ، قازاقستاندىق ءتول ونىمدەر…
تاعى مىسال، وتاندىق عالىمدار ويلاپ شىعارعان جەل اگرەگاتى شەتەلدىك قۇرىلعىلاردى جولدا قالدىرادى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
شەتەلدىك جەل قۇرىلعىلارىندا ۇشجاقتى جەلدەتكىش ورناتىلعان. گەنەراتور ىسكە قوسىلعاندا توك قوسىلادى. الايدا جەلدىڭ باعىتى وزگەرسە، ۆينت توقتاپ قالادى. ال الاي-دۇلەي بوران سوعىلسا، باعانا باسىنداعى جەلدەتكىش ىستەن شىعۋى ىقتيمال.
تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى نيكولاي سادۋاقاسۇلى بۋكتۋكوۆ (سۋرەتتە) بۇل تۋرالى بىلاي دەيدى:
«شەتەلدىك قۇرىلعىمەن سالىستىرعاندا، ءبىزدىڭ جەل اگرەگاتى ەكى ەسە ارزان، بىراق ەكى ەسە ارتىق جۇمىس ىستەيدى. شەتەلدىك جەل قۋات ستانسالارى سەكۋندىنا 3-20 مەتر جەلدىڭ جىلدامدىعىندا ىستەسە، ەگەر جەل ودان ارى كۇشەيسە، ولاردى توقتاتۋ قاجەت. ەگەر توقتاتىلماسا، ىستەن شىعادى. ال ءبىزدىڭ قۇرىلعىلار سەكۋندىنا 70 مەتر جىلدامدىقپەن جەل تۇرىپ، داۋىل بولسا دا، شەكسىز ۋاقىتقا دەيىن ساپالى قالىپتا جۇمىسىن جالعاستىرا بەرەدى. شەتەلدىك قۇرىلعى ارنايى زاۋىتتاردا جاسالادى، ال وتاندىق جەل اگرەگاتىن مەكتەپ شەبەرحاناسىندا قۇراستىرىپ شىعارۋعا بولادى.
وكىنىشكە قاراي، ءبىر ماقالادا قازاقستاندىق ونەرتاپقىشتار تۋرالى تۇگەل ءتىزىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس.
اكادەميك پەتر حاريتونوۆتىڭ (سۋرەتتە) ايتۋىنا قاراعاندا، قازىرگى تاڭدا وندىرىستىك ۇلگىلەر، جاڭا قۇرىلعى ويلاپ تابۋ ازدىق ەتەدى. ونى نارىققا ساتۋ كەرەك. ال مۇنىمەن بىزدە ەشكىم اينالىسپايدى. وتاندىق كاسىپكەرلەر مەن وندىرىسشىلەر شەتەلدە پايدالانىپ قويعان ەسكى باتىس تەحنولوگيالارىن پايدالانۋ ءتيىمدى دەپ سانايدى.
دەمەك، بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، مەملەكەت وتاندىق وندىرىسكە جاڭالىق ەنگىزەتىن قازاقستاندىق ونەرتاپقىش-عالىمدارعا قاتىستى كوزقاراسىن وزگەرتۋ كەرەك. مۇمكىن، جاڭالىق ەنگىزىلگەن كاسىپورىنداردى سالىق تۇرىنەن بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا دەيىن بوساتۋ دا كەرەك شىعار.
ونىڭ ۇستىنە قازاقستاندا پاتەنتتى تىركەۋ قيىن، ونىڭ ۇستىنە ءوزىڭنىڭ يننوۆاتسيالىق جاڭالىقتارىڭدى ەنگىزەتىن كاسىپورىندى تابۋ دا وڭاي ەمەس. نيەت بار، بىراق كوپتەگەن بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەر وعان مۇمكىندىك بەرمەيدى. سوندىقتان ونەرتاپقىشقا دا ءوز جاڭالىعىن جۇزەگە اسىرۋعا جەڭىلدىك بەرەتىن زاڭنامالار جاساۋ قاجەت شىعار. قىسقاشا ايتقاندا، قازاقستان دامۋدىڭ جاڭا دەڭگەيىنە شىقسىن دەسەك، ەلدىڭ الدىڭعى قاتارلى يننوۆاتسيالىق مەملەكەتكە اينالۋىن كوزدەسەك، بىزگە بىرقاتار كەدەرگىلەردى جەڭۋگە تۋرا كەلەدى.
الايدا بۇل سالادا العاشقى يگى، يننوۆاتسيالىق قادام جاسالىنىپ جاتىر. سوعان قۋانۋىمىز قاجەت.
بەرiك بەيسەنۇلى
aikyn.kz
