Asharshylyq jayly aitqanda, aza boyy qaza bolmaytyndar tek úl­tyn janymen sýimeytinder der edik. 1920-21 jyldardy aitpaghanda, 1931-32 jyl­dardaghy alapat ashtyq, jalpy, HH ghasyrdaghy qazaqtyng ýl­ken tragediyasyna bastau bolghan sol bir nәubetke biyl - 80 jyl.

Osyghan oray, tayauda Qazaqstan Tariyh­shy­lar qauymdastyghy, QR Memlekettik Or­talyq múraghaty, Sh.Uәlihanov atyn­da­ghy instituty, «Abay-aqparat» qazaq iyn­ternetin damytu qory jәne «Alash joly» qoghamdyq qory, «Ádilet» tarihi-aghartu qor­lary birlesip ýlken konferensiya úiym­dastyrdy. «1931-33 jyldardaghy Qa­­zaqstandaghy ashtyq: sebebi men sal­dary» atty ghylymiy-tәjiriybelik konfe­ren­­siyagha elimizde asharshylyq taqyrybyn sonau kezderden beri zerttep jýrgen Mәmbet Qoygeldi, Qaydar Aldajúmanov, Talas Omarbekov, Ázimbay Ghali, Svetlana Smaghúlova syndy tarihshylarmen qatar Sma­ghúl Elubay syndy ashtyq taqyrybyna al­ghash qalam tartqan jazushylar, qogham qay­ratkerleri qatysty.

Talas OMARBEKOV, tarihshy:

- Asharshylyqta qúrban bolghan mal men jannyng sandyq kórsetkishteri jóninde әrkim әrtýrli derek úsynady. Sonyng kóbi - tariyhqa kezdeysoq kelgender. Tәuelsizdik alghannan keyin qazaq tarihyna kirisken sheteldik ghalym Robert Konkres  ashtyqta 1 mln qazaq qyryldy dese, Yosifov, Tó­lep­baevtar - 1,5 million, al odan әri­rek­te azuly tarihshy aghamyz Manash Qo­zy­baev pen demograf Maqash Tәtimovter búl kórsetkishti 1 million 750 myng dep kór­­setken. Osynday derekterdi tarihshy­lar­dyng qaydan alghanyna basqa-basqa, myna biz, tarihshylar, tanbyz. Sebebi mú­ra­ghatta otyryp, naghyz derekkózine jetken, shyny kerek, elimizde ýsh tarihshy ghana bar­myz. Biri iri ghalym, tarihshy Mәmbet Qoy­geldi aghamyz bolsa, ekinshisi - Qaydar Al­dajúmanov, ýshinshisi - myna men. Búl jer­de aitpaghymyz: osynday birizdilikting joq­tyghynan halyq qazir kimge senerin bil­meydi. Oqulyqtar dúrys emes, sodan kelip biz ÚBT tapsyrushy úrpaqty qiyndyqqa sa­lyp jýrmiz. Sondyqtan biz qanday da bir ta­rihy kezenimizge jay qaramauymyz ke­rek. Óitkeni tarihtyng damymay otyruy­nyng bir sebebi bizding sol naqty dәlelder men dәiekter, yaghny qújattar emes, bol­jamdargha iyek artuymyzdan der edim.

Olesi DONIY, Jogharghy Radanyng deputaty, UDAR partiyasynyng mýshesi:

- Ashtyq - qazaq pen ukrain halqyn jaqyn­dastyrghan súmdyq tragediya. Qazaq halqy ózining jýrip ótken jolynda súmdyq qyrghyndar men zaualdardy bastan ótker­di, býgingi Tәuelsizdik ýshin baryn sala ký­res­ti, talap etti, әitpese jaydan-jay siz­der­di ashtan qyrmas edi. Imperiyagha Orta­lyq Aziyagha ótetin jol kerek bolghan, sol se­bep­ti sol jolda kedergi bolghan qazaq­tar­dyng kózin jong kerek bolghan. Ukrain hal­qyna qatysty da dәl osy sózdi aitugha bo­lady. Óitkeni 1917 jyly jәne 1921-22 jyldary ukrainder óz aldyna derbes el bolu ýshin qayta-qayta kóterilis, dýmpu jasaghan. Ashtyq bizding halqymyzdyng tek sany­na ghana zararyn tiygizip qana qoyghan­day, biz ýnemi sandyq derekter keltirumen shektelemiz, ol dúrys emes. Sebebi biz sapa­dan aiyryldyq, olay deytinim, ashar­shy­lyq kezinde adamdardyng boyynda jyrt­q­yshtyq qasiyetter boy kóterip, kóp tek­tilerimiz kóz júmdy da, qanday da bol­syn jolmen tiri qaludy kózdegen jany siriler qaldy.

Qazir bizding ukrain biyligi «genosiyd» só­zin aitugha qorqady. Al asharshylyq geno­­siyd­­ting naghyz ózi boldy. Mәselen, Ger­ma­­niya syghan halqyna keltirgen zarar­la­ryn ge­no­sid dep moyyndap, ol ýshin ókine­tin­­derin, aiypty ekenderin mәlimdedi. Biz­di azap­taghan imperiya ózderining genosid jasaghandaryn moyyndamayynsha, Tәuel­siz el bo­lyp qalyptasa almaymyz.

Konferensiya bastalmas búryn jiy­nal­ghan qauym Erkin Raqyshevting osy taqy­ryp turasynda tyng derektermen jasalghan «Últ­tyq tragediya» atty derekti filimin ta­ma­shalady.

Erkin RAQYShEV, rejisser:

- Keyde osy asharshylyqqa qazaqtar­dyng ózin kinәlap, «Qazaqtar ashtyqta qy­ryl­sa, ózderinen de kinә bar, olar jalqau, mal baqqannan basqa eshtene qolymyzdan kelmegen. Áytpese malymyzdy tartyp alsa, qús atyp, balyq aulap kýneltuge bo­lar edi ghoy» degen siyaqty pikirler kezde­se­di. Alayda men mú­ra­ghattan qazaqty olay kinәlau qate eke­nin dәleldeytin qújat taptym. Onda «eger qazaqtar sudan balyq aulasa nemese auadan bir qús atyp alsa, keminde segiz jylgha sottalsyn» dep, Kuy­byshev qol qoyghan. Osydan keyin qazaqtar­dy jalqau dep kim aita alar eken? Búl - Reseyding óz qylmysyn jabu ýshin kinә­ni qazaqqa iytermeleu әdisi.

Týiin

Qojabergen jyraudyng «Elim-ay» әni sonau 1723 jylghy qazaq pen jonghar arasynda bolghan «Aqtaban shúbyryndy, Alqakól súlama» túsynda jazylsa da, HH ghasyrdaghy ashtyqtyng kartinasyn kóz aldynyzgha keltiretindey. Ashtyq pen shólden kezergen erin, núry qashqan janarlar, әiteuir, әl-dәrmeni jetkenshe, songhy demi shyqqansha sýiek pen terisine ilinip  kele jatqan qazaqtyng bar armany - bir tilim nan... bir jútym su. Songhy demi bitkender orta jolda ýzilip, top-top qúlap jatqan kar­tinany, bәlkim, mynaday auzymyzdan aq mayymyz aghyp otyrghan toqshylyq za­man­da elestetu, bәlkim, qiyn bolar. Biraq ol - milliondaghan qandasymyzdyng ghúmy­ryn qyrshynnan qighan tarihy shyndyq. Biz ózimizding sol alapatta qyrylyp qal­may, Jaratqannyng meyirimimen tiri qalghandardyng úrpaghy ekenimizdi úmytpayyq!

Avtor: Mәriyam ÁBSATTAR

"Alash ainasy" gazeti