10 tamyz – Abaydyng tughan kýni!

Ijdihatsyz, mihnatsyz,
Tabylmas ghylym sarasy.
 Abay.

Adam sanasy birtindep tolyspaq. Kemeldikke saty-satylap kóterilmek. Búl, әsirese, shygharmashylyq adamynan aiqyn bayqalatyn tabighy qúbylys. Demek, Abaydyng aqyndyq joly men evolusiyasyn saty-satylap qarastyru útymdy tәsil. Sol satynyng biri – Abay ýirenushi bolghan 1879-1883 jyldar aralyghy. Osy aralyqta Abay ghylym-bilimdi, oghan qosa, batys jәne orys әdebiyetin mengergen. Tómende osy payymdy dәiektemekpiz.

1878 jyldyng kýzi. Bolys Abay 12 is boyynsha aiyptalyp, Semey qalasynda ýiqamaqqa alyndy. Qarday boraghan jalghan jalalar azday, jýzdegen kuәler sap týzep qara kýieni jaqty. Ibir-Sibirge, yaghny itjekkenge aidalugha shaq qalghany anyq. Qatty qinalghan. Oghan «Jana zakon» óleni naqty dәlel (kórkemdik jaghy Abaygha say emes dep dauryqqan shirkinder kóp, solargha eskertu, búl aqyn kózi jasqa toly hәlde qaghazgha týsirgen biografiyalyq astary bar jyr). Mәselen, tergeuding qalay ótkeni jayynda:

Sheneunik doznaniyagha aqsha alady,
Tergeushi «kuә aitty» dep bas salady.
Aq, qarang tabylmaydy «kóp» aitqan son,
Kózinnen aqqan jalghyz jas qalady, –

deydi (ólende «kóp» jәne «kópting sózi»  qazirgi «protokol» degen maghynada). Tergeushige tótep beruge kerekting eng aldy – zang ghylymyn bilu! Abaygha orys zanyn ózin-ózi qorghau alatyn dengeyde mengeruge tura kelgen, sonymen qatar, ghylym men әdebiyet aidynyn da tapty. Bolystyq qyzmetten alastalghan, polisiya baqylauyna bolghan bes jyl qalay ótti?  Abay Semey qalalyq kitaphanasy men meshitterdegi kitaptar qoryn týgese izdengen edi. Alghan bilimi uniyversiytet tәmamdaghan adamnan asyp týspese, kem soqpaghan.  Sol dәuirding kýlli ghylym-bilimining egesi oqymysty oishyl dengeyine kóteriledi. Ijdihaty men Tәniri bergen aiyryqsha qabiletining arqasynda.

Sóitip, jasynan albyrt ósken, 33 jasqa deyin oidan jyraq alansyz jigit Abay endi «qayghy oilap» tez eseygen. Bilim jinap, ghylym sarasyn tabuy janaghy 1878 jylghy oqigha – qatang tergeu qyspaghynan bastau alghany anyq.

1879-1883 jyldar bilim jinau hәm ýirenushilik kezeng bolghanyna basty dәlel – aqynnyng shygharmashylyghy. Atap aitqanda, «Jana zakon», «Jasymda ghylym bar dep eskermedim», «Qyzghaldaqtay qyzyqty ómir» (keyinnen tabylghan), «Lashyn men shymshyq», «Esek» (mysal ólen), «Internatta oqyp jýr», «Ghylym tappay maqtanba» degen ólenderi, «Ázim әngimesi», «Masghút» degen eki poemasy jәne «Vadiym» (Lermontovtan) poemasy bastatqan audarma ólenderi. Senseniz, atalghan tuyndylar týgeldey ýirenushi Abay qalamynan shyqqan. Búl payymgha «Abay. Shygharmalarynyng eki tomdyq tolyq jinaghy. Jana ýlgidegi basylym» (Almaty, 2020) atty enbegimde naqty dәlelder alynyp, әrbir tuyndy kóp qadalyp, kóp belgiler jinau jónimenen tekserilgen edi. Olardy qaytalap jatudyng qajeti shamaly.

Tek birer mysaldargha jýgineyin. Tayauda (2022 jyldyng 19-shy shildesi) «Abai.kz» portalynda Núrghaly Mahat degen әdebiyettanushynyng «Abaydy synaghan avtorlar...» atty maqalasy jariyalandy. Maqala avtory: «Qazaqtyng úly oishyl, danyshpan aqyny Abay ólenderin qanshama ghalymdar taldady. Bizding biluimizshe solardyng ishinde ýsheui ghana Abay ólenderine syn aitypty. Olar: A.Baytúrsynúly, M.Áuezov jәne T.Álimqúlov» dep keledi de, A.Baytúrsynúlynyng Abay ólenindegi bunaqtar jayly syny tipten eleusiz, kishkene ghana syn, oghan qaraghanda M.Áuezov pen T.Álimqúlov syndarynda naqtylyq basym deydi.

Songhy eki túlgha syndaryna biz de toqtalayyq. Abay shygharmashylyghy turaly eluinshi jyldary jazylghan «Abay (Ibrahiym) Qúnanbayúly» atty ghylymy monografiyasynda M.Áuezovtin  syngha alghany –  Abaydyng «Ázim» jәne «Masghút» poemasy. «Ázim» jayynda: «Búl poemanyng taqyryby «Myng bir týn» ertegisinen alynghan. Ólendik qúrylysyna, keybir sóz kestelerinin, úiqastarynyng onshalyq Abay shygharmalaryna layyqty sheberlikke say kelmeytinine qaraghanda, búl poemany onshalyq jogharghy dәrejedegi kórkem shygharma deuge kelmeydi», – dese,  «Masghút» poemasyn terendete taldap, teksere kele:  «...Búl poemanyng oiy ómir oqighasynan, tartysynan tumaydy. Qayta sol oqigha tartysynyng bәri aqynnyng aqylynan tuady. Osynday sujetti әngime qúruda, surettep kórsetu ornyna, bayandaghysh oidy basshy etu arqyly, Abay búl poemanyng kompozisiyasyn oidaghyday tolyq kórkem, tútas etip shyghara almaghan. ...Masghút bar әiel qauymy týgil, bir әielding de dostyghyna dushar bolmaydy. Onyng ýstine poemanyng songhy bólimindegi «Jyndy su» motiyvi jәne odan tuatyn «júrttyng jyndy bolsa, aqyldy bolma, qosa jyndy bol!» deytin qortyndylar búl poemanyng alghashqy bólimindegi minez ben isterge logikalyq jaghynan da qiyspaydy», – dep synaydy (Abay Qúnanbayúly. Monografiya.Almaty, 1995. –182-bet).

Kórip otyrmyz, Múhang kónili eki poemagha da tolmaghan. Nege? Sebebi, olar Abay ýirenushi bolghan kezeng tuyndylary. «Ázim» poemasyna tәn saryndy Múhan: «Búnda Abay Pushkinning orys ertegilerin balalargha arnap, óleng etkeni tәrizdi jenil tildi, qyzyq oqighaly әngime jasamaq siyaqtanady. Oishyldyq, zor tәrbiyeshilik maqsattar kózdep jazylghan shygharma emes» dep kórsetken (atalghan monografiya, – 188-bet). Demek, poema Abay  jana aqyndyq platformany – últtyng minezin týzeu, sana-sezimin kóteru baghytyn әli ústanbaghan shaqtiki. Múhang aitqan «oyshyldyq hәm zor tәrbiyeshilik maqsattardy kózdeu» Abaydyng 1884-1885 jyldan beridegi ústanymy (onan ómirining sonyna shekti ainyghan emes).

Sonymen, Múhang synaghan eki poema da Abaydyng elikteu jәne tәjiriybe jinau kezenining jemisi dep týiemiz. Abaydyng tabighy mýmkinshiliginen kóp tómen, yaghny sujet qisyny, kompozisiyasy, kórkemdigi kónildegidey emes deytin syndar osymen óz týsinigin tabady. Eki poemanyng jazylu merzimin «1881-1883 jyldar» dep naqty belgileytin kez keldi (әzirge barlyq jinaqtarda «jazylghan jyly belgisiz» delinude).

Endi Abay shygharmashylyghy taldanghan «Júmbaq jan» atty esse monografiyasynda oryn alghan T. Álimqúlov syndaryna keleyik. Atalghan enbekte Abaydyng «Qarashada ómir túr», «Ospangha» jәne «Qaqtaghan aq kýmistey keng mandayly» ólenderine qatysty «auyz әdebiyetinin, assa shyghys poeziyasynyng ýlgisine úqsap ketedi» degenge sayatyn syn aitylghan.

Tәkenning «Qaqtaghan aq kýmistey, keng mandayly» ólenin «orta qol dýniye» degeni qalay? Syrtqy pishimi men ishki mazmúny әdemi ýndesip, aqyn surettegen súludyng syrt-sipaty sheberlikpen órilgen shedevr óleng emes pe. Menimshe, janaghy pikir eki basqa óleng biriktirilgen hәlden tughan. Yaghny shaghyn óleng eki bólimdi. Dәlelge M.Áuezovting payymyn keltireyik: «Ólenning alghashqy kýshti bólimi sipattau bolady da, ekinshi bólimi ...aqyl-ósiyet aitugha auysyp ketedi. Ólenning bas jaghy bir taqyryptan bastalyp, ayaq jaghy ekinshi bólik taqyrypqa auysyp ketedi. Basynda súlulyqqa sýisine sóilep, keyin úrsyp toqtaydy. ...Kýlkisi «búlbúlday» dep «ish qaynatatyn» jarastyq tauyp otyrghan aqyn, keyingi bólimde «jyrtaqtap», «tyrtaqtaghan» degen tәrizdi, kelisimge shalghay, úrysqa jaqyn sózderdi qoldanady» (atalghan monografiya, 104-105 better). Ári qaray Múhan: «Ólendi kompozisiyalyq tútastyq pen kórkemdik kýiden aiyryp, әlsizdikke úryndyryp otyrghan ekinshi bólimi», – dep atap aitady.

Demek, «Qaqtaghan aq kýmistey, keng mandayly» ólenin orta qoldy degizgen de jәit osy. «Qaqtaghan aq kýmistey...» dep bastalatyn aldynghy bes auyz ólende súlu beynesi sipattalghan, oghan kenetten «Qanday qyzda lәzzat bar jan tatpaghan» dep bastalatyn basqa óleng (18 jol) tirkesken. Ólenning eki bólimin tuystyryp túrghan eshqanday qisyn joq, ekinshi bólim, ol mýldem basqa óleng ekeni soqyrgha tayaq ústatqanday aiqyn.

Osy aitylghandar Abaydyng 1884 jylgha deyingi úzaq izdenushilik kezeni bar, onyng songhy bóligi (1879-1883) ghylym-bilim búlaghynan meyiri qanghansha susyndaghanymen әri shygharmashylyqqa tóselip, tәjiriybe jinaqtaghanymen erekshelenedi deuge negiz bolady. Sonday-aq, «Abaydy synaghan avtorlar...» maqalasynda әdebiyetshi Núrghaly Mahan «búl qalay, nege olay?» degen jәitterdi de qarastyryp óttik.

Ghashyqtyq óleng kimge arnau jәne qay jyly jazylghan?  Endi osyghan keleyik (pәlenshe-týgenshege arnalghan desken qaueset kóp). Birden aitayyq, «Qaqtaghan aq kýmistey...» Abaydyng Áygerimge (azan aty – Shýkiman) arnauy. Keleshek jary Áygerimdi Kishi Orda tauy, Shilikti kezeninde alghash kezdestirip, bir kórgennen ghashyq bolghanda tuylghan ólen. Búlay dep topshylaugha Árham Kәkitayúly Ysqaqovtyng «Abaydyng ómir joly» atty enbegi negiz bolady. Abay auylyna Músa, Bekey auyldary jazda kórshiles, jaqyn qonyp erulik berisedi dey kele, kezdesudi Árham aqsaqal bylaysha bayandaydy: «Qonaq kýtip, shәy qúiyp beruge Bekeyding boyjetken qyzyn Músa shaqyrtyp alady. Keng mandayly, núr jaynaghan qara kózdi, aqsha jýz, alqyzyl betti, kýlkisi búlbúldyng sayraghanynday qyz eken. Ataghy zor bolghanymen, otyz jasqa jana kelgen jas Abaydyng jalyndy jýregi súlu qyzgha boy úrmay túra almaydy. Tamaq jep ýiine qaytqannan keyin kóz aldynan ketpeydi» («Abay turaly estelikter». –Almaty, 2018. - 87 bet). Kórdiniz be, Árham sipattaghan Áygerim men Abay «keng mandayly, ...kýlkisi beyne búlbúl qús sayraydy» dep suretteytin әsem súludyng beynesi bir. Mәsele tap osy kezderde Abaydyng «Toghjannan siyaqty Áygerimnen de aiyrylyp qalar ma ekem?» dep oiy san-saqqa bólinip jýrgendiginde. Súlu qyz Áygerim atastyrylghan, qalyng maly tólengen bireuding qalyndyghy bolghandyqtan.  Jyrdyng osy hәlde tógilgenin myqtap eskeruimiz kerek. Eger óleng Áygerimge arnau dep qabyldanar bolsaq, onda onyng 1875 jylghy shygharma ekendigi óz ózinen anyqtalmaq.

Ras, 1977 jylghy jinaqta «Qaqtaghan aq kýmistey» jәne «Qanday qyzda lәzzat bar jan tatpaghan» ólenderi ajyratylyp basyldy, biraq jazylghan merzimi bir «1884 jylghy» dep qala berdi. Shyndyghynda әuelgisi  1875 jylghy shygharma (Abay tәrbiyeshilik maqsat qoymaghanyn eskereyik), al  ekinshi óleng  janyna  jiylghan jas talaptargha Abay uaghyz aitqan 1887 jylghy tuyndy bolyp tabylady (búl payymgha dәlelder jogharyda atalghan jana ýlgidegi Abaydyng eki tomdyq jinaghynda keltirilgen edi).

Reti kelgen song aitayyq, Abaydyng kelesi shedevr óleni – «Jarq etpes qara kónilim» de sýiiktisi Áygerimge arnau. Túnghysh ret 1939 jylghy jinaqta jariyalanghan óleng týsindirmesinde: «Maghyna jaghyna qaraghanda búl eki óleng siyaqty. Biraq úiqasyna qaraghandyqtan ba, әiteuir, kóshirushiler erte uaqytta múny bir óleng qylyp ketken» dep derek beredi.  Búl jerde eki auyz «Jarq etpes qara kónilim» óleni ýsh auyz «Túlpardan túghyr ozbas...» ólenimen qosaqtalyp ketkeni aitylghan. 1954 jylghy jinaqta ghana olar eki óleng retinde bólektengen. Songhysy, «Túlpardan túghyr ozbas» óleni jayynda Túraghúl: «Búl ólendi Abay Orazbaylarmen jaulasyp jýrgende jazghan», – dep derek beredi. Demek, óleng 1890-1891 jyldardiki. Biraq bastapqy eki auyz óleng («Jarq etpes...») erterekte, dәldisi 1875 jyly dýniyege kelgen. Demek, jyrdaghy:

Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da,
Aspanda ay menen kýn shaghylsa da.
Dýniyede, sirә, sendey maghan jar joq,
Saghan jar menen artyq tabylsa da, –

degen ghajayyp joldargha da Áygerim sebepker. «Qaqtaghan aq kýmistey» sekildi shyn ghashyqtyn, aqyn-jýrekting ýni. Eki óleng bir mezette Abay kónilinde bir qauip, bir ýmit sezimderi sharpysqan kezderde tuylghan dep topshylaymyz.

Bireu biler, bireu bilmes, 1909 jylghy Abaydyng túnghysh jinaghynda býrkemelenip basylghan ólender barshylyq. Eki tuyndyny bir, endi birde ýsh ólendi bir óleng qylghanynyng mysaly bar. Múny sebebin Múhang bylaysha tarqatady: «Kәkitay men Túraghúl sol Abay synaghan adamdardyng ózi nemese bala, bauyrlary «baspagha shygharushy adamdargha ókpeleydi», «arazdyq ústanady» dep jasqanyp qalghan».

Osy sóz janaghy eki óleng («Qaqtaghan aq kýmistey keng mandayly», «Jarq etpes qara kónilim») taghdyryn da dóp basady. Kәkitay men Túrash olardyn  Áygerimge arnau ekenin jaqsy bilgen. Biraq jalpaq júrtqa jariya qylmasaq degendi oilastyrghan. Basqa ólenge qosaqtap, tirkep jariyalaghany sodan.

Qorytyndy: Abay múrasynda oryn alyp otyrghan olqylyqtar orasan, biz jogharyda onyng shókimdey bóligin ghana sóz ettik. Nege ekenin qaydam, Abay jinaghy týzelse, janarsa degen niyet joqtyng qasy. Qarasózderding ret sany (Mýrseyit kóshirmesine say), sonday-aq, óz ornyn taba almay «adasqan» ne bolmasa «jazylghan jyly belgisiz» delingen ólender sol bayaghy qalpynda. Bylaysha aitqanda, jaryqtyq Abay sovet dәuiri tútqynynda qalyp otyr.  Eshten kesh jaqsy, sayasy senzura men iydeologiyalyq qyspaq kesirinen ketken qatelerdi týzetpey bolmas. Sonda ghana Abay әlemine aparar jol keneyip, ony jalpygha ortaq qylu jәne shetelge dúrystap tanytu mýmkin bolmaq. Áytpese joq.

Asan Omarov,

zertteushi

Abai.kz