Tómende marqúm Sәken Imanasov aghamyzdyng 2010 jyly «Dat» gazetine bergen súhbatyn qaytara jariyalap otyrmyz!

Sәken Imanasov. . Biylik - sauda-sattyq siyaqty bazar...

- Sәken agha, songhy uaqyttary baspasóz betinen kóp kórinbeysiz. Qazir qayda jýrsiz?

- IYә, búrynghyday kóp kórinip jýrgen joqpyn. Onyng ózindik sebebi bar. Aytar oiyng bolmasa, gazet betinen týspey jyltynday beruding ne qajeti bolsyn.

Búryn da kóp pәlsafa jazyp, kóldey dýnie bitirgenim shamaly edi. Kәrilik kelgeli tipti siyrek jazatyn boldym. Kezinde kónil jaqyn gazet-jurnal redaktorlarynyng qolqalauymen qazaq mýddesi túrghysynda oi-tolghamdarymdy ýzbey jazyp túratynmyn. Onyng keybireui qoghamda kәdimgidey anys tudyrghan-tyn.

- Publistikalyq dýniyening jóni bólek qoy. Aqyn ýshin ólennen qymbat ne bar deysiz, óleng ne bolyp jatyr, agha?

- Keybir aqyndar siyaqty auzym kópirip: «Topyrlatyp jazyp jatyrmyn», - dep aita almaymyn. Tabighatymnan ólendi qinalyp jazatyn aqynmyn. Áueli keyde kókeyde jýrgen bir shumaq óleng qaghazgha týskenshe múrnymnan qan aghyp ketetin jaghday bolatyn. Toy-tomalaq basqosularda zamandas, әriptesterim: «Ne jazyp jatyrsyz?» - dep súrap jatady. Sonda aitatynym bar: «Osy jasqa deyin aqyn degen atty arqalanyp biraz óleng jazdyq. Biraq Abay bola almasymdy bildim. Bilgen song aqylgha keldim: topyrlatyp otyz tom jazyp, Abaydyng otyz auyz sózindey halyq jadynda qalmasan, onyng nesi aqyndyq» -dep. Negizi, óleng ermek emes qoy, ol da qoghamgha qyzmet etuge tiyis.

Úzaq jyl boyy qazaq jurnaliys­tikasyna ayanbay ter tóktim. Qazaq mýddesin qorghaytyn talay publisistikalyq maqalalar jazdym. Tәuelsizdikting alghashqy jyldary qoly úzyndar men biyligi jetkender ózderining belgili-belgisiz ata-babalaryna auyl, kóshe attaryn berudi dәstýrge ainaldyryp alghan bolatyn. Sony synadym: «Marapat pa, maqtan ba?» - dep. Sonan song bala kezimdegi bir oqighany andatpa etip, býgingi kýni Qazaqstandy esengiretip túrghan «úrlyqty» jazdym. Áli esimde toghyz-on jas kezim edi, agham ekeumiz týpnaghashymyzdyng ýiine qonaqqa bardyq. Sol ýiden Spandiyar Kóbeevting «Oryndalghan arman» degen kitabyn kórdim. Kórdim de, oqy bastadym. Oqyp bitire almaghan son, keterde kitapty alyp ketpek bolyp atdorbagha tyghyp qoygham. Biraq úrlyghym әshkerelenip, úyattan órtengenim bar. Sol retki úrlyghym kýni býginge deyin betimde túrady.

- Sizdinshe, býgingi úrlyqtyng sipaty ózgergen boldy ghoy?

- Áriyne, ózgerdi. Qazaq: «Týime úrlasang da, týie úrlasang da - úrlyq», - dep jatady. Sonday-aq, «Aram ólgen maldyng etin jeseng de, úrlyqpen kelgen, maldyng etinen dәm tatpa. Ol aramnan da - aram», - deydi. Sol bala kýngi oqighany maqalamnyng basyna kiristirip, býgingi biylik basyna kelgen týieni týgimen jútyp jýrgen azamattardyng «úrlyghyn» astarlap jetkizgen boldym.

Jasyratyny joq, osy kýni úrlyqtyng sipaty ózgerdi. Ol «sybaylasqan jemqorlyq» dep atalyp, qúlashyn tym kenge jaydy. Qazaqty esengiretip túrghan qiyanattyng ýlkeni osy «úrlyqtan» aspasa kerek. Baspasózde aitylyp, jazylyp jatyr ghoy, «úrlyqtyn» aluan týrli qasiretterin, mysaly, bireulerding miyna qan qúiylyp, jýregi toqtap ne sottalyp jatqanyn aitugha bolady. «Úry qoghamda» azudy syzdatqan «úrytis» kóp. Jazghyshtar jazyp jatyr, biraq sodan sabaq alyp, ayaqtaryn andap basyp jýrgender az-au!..

- Qalay degenmen jazushy bitken Memsyilyqqa talasyp jatqanda, siz siyaqty poeziyada qoltanbasy bar aqynnyng ýnsizdigi qyzyq eken. Múnynyzdy ataqtan qalghan kónilge jorimyz ba, joq әlde basqa sebep bar ma?

- Men Memsyilyqqa eng alghash ret toqsanynshy jyldardyng basynda úsynyldym. Ol kezde komissiya mýshelerining sýzgisinen ótu qiyamet-qayym bolatyn. Qazir ghoy kýpkige qoy salghanday topyrlatyp aparyp, topyldatyp ótkize salatyny. Sol ret bәigege týsken «Adyrna» ólender jinaghym songhy mәreden sýrindi. Oghan ókingen joqpyn. Keyin 2007 jyly boluy kerek, «Ar aldynda» degen kitabymdy taghy úsyndym. Bir kýni aqyn inilerimning bireui kelip: «Sәken agha, sen Memlekettik syilyqty ala almaysyn!» - deydi týieden týskendey. «Nege?» - deymin týk týsinbey. Sonda aitady: «Syilyq alatyn adamnyng siz siyaqty jaghasy jaylauda jýrmeydi. Komissiya mýshelerine barynyz, әrqaysysyna kirip, uәdesin alynyz!» - deydi sabazym. Men: «Boyymda onday jaratylys joq qoy. Syilyqty alsam: «Biz alyp berdik», almasam: «Bizge kelip edi», - dep aitady. Odan da búiyrghany bolar», - dedim. Sóitip, búiyrghany - ekinshi ret búiyrmady. Osydan eki jyldyng aldynda 70 jasqa toldym. Qazaqstan Jazushylar odaghynyng basshysy Núrlan Orazaliyn: «Sәke, baghynyzdy taghy bir ret synap kórmeysiz be, biz de aitayyq!» - dedi. Sonda: «Aynalayyn, Núrlan, raqmet saghan! Endi jetpiske kelgenimde jelkildep baryp laureat bolghannan ne payda?» - dedim.

Mýmkin, meniki kýpirlik shyghar, qazir qasymda jýrgen azamattargha aityp jýrmin: «Endi Memlekettik syilyqty altyn astaugha salyp әkelse de, bas tartamyn», - dep. Shyn sózim, uaqytynda almaghan ataqtyn, berilmegen syilyqtyng týkke keregi joq.

- Biyl marqúm bolyp ketken Shәmshi men Júmekenge de syilyq berdi ghoy, oghan qaraghanda, sizdikining jóni bar siyaqty?

- Shәmshi men Júmeken - syilyqsyz da alyp adamdar. Biraq sol ekeuine biyl Memsyilyqty bergen komissiyanyng sheshimimen kelispeymin. Múnym qyzghanghandyghym nemese layyqsyz degenim emes. Olar búl ómirden ozghan adamdar. Bizde onday bahilyq bolghan aty men zaty bar azamattar kóp. Onyng bәrine Memsyilyqty bersek, onda tirilerdi qaytemiz? Meninshe, olargha basqa syilyq nemese ózge marapat qajet. Álemdegi eng iri «Nobeli syilyghy» tek tiri adamdargha ghana beriledi eken. Sol siyaqty, bizding «Memlekettik syilyqtyn» da zandy sharty bolugha tiyis.

- Siz qazaq baspasózinde úzaq jyldar boyy qyzmet etken saqa jornalshysyz. Tәuelsiz elding baspasózi sóz erkindigin tolyq paydalanuymen erekshelenetini turaly kóp aitylady. Alayda kemshin tústary synalyp jatady. Al búghan siz ne qosasyz?

- Jurnalistikanyng stili ereksheligin zerttep jýrgen mamandar qazirgi jurnalistika turaly aluan týrli pikir aitady. Kóbi býgingi jurnalistikadaghy janr kemshiligin synaydy. Biraq әr zamannyng ózindik mәselesi, ózindik erekshe taqyryp­tary bolady ghoy. Jurnalistika sonysymen erekshelenedi. Qazirgi baspasózde súhbat janry óte kóp. Búl, birinshiden, óte onay jazylatyn janr. Ekinshiden, tilshini jazu qa­siyetinen aiyrady. Ýshinshiden, keybir súhbattardyng súraqtaryna qarnyng ashady. Tilshining sauatyna janyng ashidy, súhbatty oqudan úyalasyn. Tórtinshiden, televiydenie jaghyndaghy әngime-súhbattarda tilshi qonaghynyng auzyna sózdi ózi salyp otyrady. Qonaqtyng oiyn bólip, sózining berekesin ketiredi. Búl - bir-eki ghana kemshilik. Búryn әiel azamatshalardy jurnalistikagha almaytyn. Júmysynyng әiel zatyna tiyimdi emestigine bola. Al qazir jurnalist mamandaryn oqytatyn bilim oshaqtarynda birynghay qyzdar bilim alady eken.

- Sәken agha, siz kezinde Qazaq KSR Joghary Kenesining deputaty bolyp saylanghan ekensiz. Sizdinshe, jazushy siyaqty óner adamdarynyng biylikke baruynyn, deputat boluynyng halyqqa paydasy bar ma?

- Kezinde deputat bolu - sheneunik bolu emes edi. Qayta halyqtyng qyzmetshisi bolu edi, qazir ghoy deputat bolghan adamnyng Qúdayday qúqandaytyny. Men 1993 jyly deputat boldym. Alayda deputattyq ghúmyrym óte qysqa boldy. Nebary jarty jyldan keyin parlament taratyldy. Býginge deyin jazushylardan biylik qyzmetine aralasqan azamattar az bolghan joq. Enbekteri de nәtiyjesiz emes edi. Aqsaqaly Sherhan Múrtazadan bastasaq, Oljas Sýleymenov, Múhtar Shahanov siyaqty biraz azamattar qazaq mýddesi ýshin tәuir paydaly júmys jasady. Biraq sayasat taza emes qoy. Taza adamnyng ózi sayasatpen bylghanady. Biylik - sauda-sattyq siyaqty bazar. Bazarda saudalasu, aldau, arbau, payda tabu, shyghyngha otyru siyaqty dýniyeler bolady. Biylik te sonday - raqymsyz qan bazar.

- Siz elimiz tәuelsizdik alghannan keyin «Dýnie jýzi qazaqtarynyng qauymdastyghynda» da qyzmet istepsiz. Juyrda ýkimet Kóshi-qon komiytetin qysqartyp, kóshi-qonnyng sharuasyn Ishki ister ministrligine tapsyrdy. Búryn Kóshi-qon jeke ministrlik bolmady dep, ókpelep jýrgen qazaq endi komiytetke zar bolyp qaldy. Osy túrghyda siz ne aitasyz, múny qazaqqa jasalghan qiyanat dep qabyldaugha bola ma?

- Ol kezde Dýnie jýzi qazaqtarynyng qauymdastyghyn jazushy marqúm Qaldarbek Naymanbaev basqardy. Shetten kelgen, әsirese Mongholiya men Qytaydan oralghan bauyrlarymyz ýshin Qalekeng biraz iygi júmystar istedi. Ol kisining shapaghatyna bólengen azamattar osy kýni Almatyda jәne basqa qalalarda túryp jatyr. Men qauymdastyqtyng janynan ashylady dep josparlaghan baspanyng qyzmetine bargham. Biraq qarjy jetpey, baspa ashylmay qaldy.

Býginge deyin «Kóshi-qon komiyteti» jeke ministrlik bolsa, qúzyry kenip, qyzmeti onalar edi degen pikirler aitylyp, jazylyp keldi. Onymen kelisemin. Mәselen, Dýnie jýzi qazaqtarynyng qauymdastyghy qoghamdyq úiym bolghany ýshin, shetel qazaqtaryna keremet qyzmet jasay alghan joq. Qúzyry jetpedi. Al endi myna «Kóshi-qondy» Ishki ister ministrligining qaramaghyna ótkizipti. Búl tipti dúrys nәrse emes. Qazaq múndaydy: «Mýiiz súrap, qúlaqtan aiyrylypty», - deydi. Onsyz da shetelden oralghan talay qarakóz Qazaqstan azamattyghyn, kvotasyn ala almay, deldaldargha jem bolyp, tauy shaghylyp, saghy synyp, kóshting basyn keri búrghan bolatyn. Endi mynaday jaghdaydan keyin búl sala tipti taryluy mýmkin. Óitkeni bizding elde saqshylar - qylmysker (mening osynday bir ólenim bolghan). «Ishki ister ministrligi» degen ataudyng ózi, onyng qyzmet mýmkindigin kórsetip túrghan joq pa. Qalay aitsaq da, búl ózi qisyndy júmys bolyp túrghan joq.

- Qazaq degende eriksiz auyzgha týsedi eken, qazir qarapayym halyq pen biylikting arasy alshaqtap bara jatqanday: mәselen, songhy uaqyttary biyliktegiler halyqpen sanasqandy qoyyp, birin-biri «talaytyndy» shygharypty. Al halyq bolsa, әli kedey...

- IYә, qazaq pen biylikting arasy alshaqtap ketti. Qazaq: «Úlyq bolsan, kishik bol», - deushi edi, al bizding azamattar biylikke barsa, «ýlkeyip» ketedi. Qazir respublikany aitpaghanda, audan әkimderine qarapayym halyq kire almaytyn jaghdaygha jetti. Búl әkimderding halyqtan alshaqtaghany emey, nemene? Búryn júmys babymen ministrlerge de qiyndyqsyz kire beretinbiz.

Keyde oilaymyn, sheneunikter halyqtan sebepsiz qashpaytyn shyghar dep. Óitkeni olar halyqtan qorquy mýmkin. Qorqatyn sebebi: qazir taza jýrgen sheneunik joq. Sonan song aitqandary - ótirik esep, jalghan jospar. Ádette, kez kelgen adam ótirikten qoryqpaushy ma edi. Ýkimet qazaqpen sanaspaghan son, qazaqtyng kýni azaptan arylmay-aq jatyr.

- Qazaqtyng osy kýngi kýiki tirligine últtyng ziyalysy - jazushylar men ghalymdardy, dua­ly auyz aqsaqaldardy kinәlaydy júrt. Keyde halyq­tyng ókpesining de jany bar siyaqty, qazir ziyaly qauym jal­taqtaudan aspaytyn bolghan. «Búryn qylyshynan qan tamghan Kenes ýkimetining kezinde jazushynyng sózi sayasatqa yqpal etushi edi», - deydi sol ýkimetting sayasatyn kórgender. Al qazirgi әrip­testerinizdiki ne jal­taqtyq?

- Osy taqyryp aityla-aytyla qalamgerlerding namysyn oyatatyn uaqyt jetti. Biraq nәtiyje shamaly. Óitkeni aldymen jazushy sózin tyndaytyn ýkimet bar ma? Sonan song qalamgerding basyna osy uaqytqa deyin talay qamshy ýiirdi. Osydan shyghar, әriptesterimning jaltaqtaytyny. Degenmen qu shóppen auyz sýrtuge bolmas, Múhtar Maghauin siyaqty azuly jazushylar býgingi sayasatty qalamymen-aq «bauyzdap» jýrgen joq pa.

- Ángimenizge kóp raqmet!

Júqamyr ShÓKE,

«D»

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 39 (76) 3 qarasha 2010 jyl