تومەندە مارقۇم ساكەن يماناسوۆ اعامىزدىڭ 2010 جىلى «دات» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىن قايتارا جاريالاپ وتىرمىز!

ساكەن يماناسوۆ. . بيلىك - ساۋدا-ساتتىق سياقتى بازار...

- ساكەن اعا، سوڭعى ۋاقىتتارى ءباسپاسوز بەتىنەن كوپ كورىنبەيسىز. قازىر قايدا ءجۇرسىز؟

- ءيا، بۇرىنعىداي كوپ كورىنىپ جۇرگەن جوقپىن. ونىڭ وزىندىك سەبەبى بار. ايتار ويىڭ بولماسا، گازەت بەتىنەن تۇسپەي جىلتىڭداي بەرۋدىڭ نە قاجەتى بولسىن.

بۇرىن دا كوپ ءپالسافا جازىپ، كولدەي دۇنيە بىتىرگەنىم شامالى ەدى. كارىلىك كەلگەلى ءتىپتى سيرەك جازاتىن بولدىم. كەزىندە كوڭىل جاقىن گازەت-جۋرنال رەداكتورلارىنىڭ قولقالاۋىمەن قازاق مۇددەسى تۇرعىسىندا وي-تولعامدارىمدى ۇزبەي جازىپ تۇراتىنمىن. ونىڭ كەيبىرەۋى قوعامدا كادىمگىدەي اڭىس تۋدىرعان-تىن.

- پۋبليستيكالىق دۇنيەنىڭ ءجونى بولەك قوي. اقىن ءۇشىن ولەڭنەن قىمبات نە بار دەيسىز، ولەڭ نە بولىپ جاتىر، اعا؟

- كەيبىر اقىندار سياقتى اۋزىم كوپىرىپ: «توپىرلاتىپ جازىپ جاتىرمىن»، - دەپ ايتا المايمىن. تابيعاتىمنان ولەڭدى قينالىپ جازاتىن اقىنمىن. اۋەلى كەيدە كوكەيدە جۇرگەن ءبىر شۋماق ولەڭ قاعازعا تۇسكەنشە مۇرنىمنان قان اعىپ كەتەتىن جاعداي بولاتىن. توي-تومالاق باسقوسۋلاردا زامانداس، ارىپتەستەرىم: «نە جازىپ جاتىرسىز؟» - دەپ سۇراپ جاتادى. سوندا ايتاتىنىم بار: «وسى جاسقا دەيىن اقىن دەگەن اتتى ارقالانىپ ءبىراز ولەڭ جازدىق. بىراق اباي بولا الماسىمدى ءبىلدىم. بىلگەن سوڭ اقىلعا كەلدىم: توپىرلاتىپ وتىز توم جازىپ، ابايدىڭ وتىز اۋىز سوزىندەي حالىق جادىندا قالماساڭ، ونىڭ نەسى اقىندىق» -دەپ. نەگىزى، ولەڭ ەرمەك ەمەس قوي، ول دا قوعامعا قىزمەت ەتۋگە ءتيىس.

ۇزاق جىل بويى قازاق جۋرناليس­تيكاسىنا ايانباي تەر توكتىم. قازاق مۇددەسىن قورعايتىن تالاي پۋبليتسيستيكالىق ماقالالار جازدىم. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى قولى ۇزىندار مەن بيلىگى جەتكەندەر وزدەرىنىڭ بەلگىلى-بەلگىسىز اتا-بابالارىنا اۋىل، كوشە اتتارىن بەرۋدى داستۇرگە اينالدىرىپ العان بولاتىن. سونى سىنادىم: «ماراپات پا، ماقتان با؟» - دەپ. سونان سوڭ بالا كەزىمدەگى ءبىر وقيعانى اڭداتپا ەتىپ، بۇگىنگى كۇنى قازاقستاندى ەسەڭگىرەتىپ تۇرعان «ۇرلىقتى» جازدىم. ءالى ەسىمدە توعىز-ون جاس كەزىم ەدى، اعام ەكەۋمىز تۇپناعاشىمىزدىڭ ۇيىنە قوناققا باردىق. سول ۇيدەن سپانديار كوبەەۆتىڭ «ورىندالعان ارمان» دەگەن كىتابىن كوردىم. كوردىم دە، وقي باستادىم. وقىپ بىتىرە الماعان سوڭ، كەتەردە كىتاپتى الىپ كەتپەك بولىپ اتدورباعا تىعىپ قويعام. بىراق ۇرلىعىم اشكەرەلەنىپ، ۇياتتان ورتەنگەنىم بار. سول رەتكى ۇرلىعىم كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەتىمدە تۇرادى.

- سىزدىڭشە، بۇگىنگى ۇرلىقتىڭ سيپاتى وزگەرگەن بولدى عوي؟

- ارينە، وزگەردى. قازاق: «تۇيمە ۇرلاساڭ دا، تۇيە ۇرلاساڭ دا - ۇرلىق»، - دەپ جاتادى. سونداي-اق، «ارام ولگەن مالدىڭ ەتىن جەسەڭ دە، ۇرلىقپەن كەلگەن، مالدىڭ ەتىنەن ءدام تاتپا. ول ارامنان دا - ارام»، - دەيدى. سول بالا كۇنگى وقيعانى ماقالامنىڭ باسىنا كىرىستىرىپ، بۇگىنگى بيلىك باسىنا كەلگەن تۇيەنى تۇگىمەن جۇتىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ «ۇرلىعىن» استارلاپ جەتكىزگەن بولدىم.

جاسىراتىنى جوق، وسى كۇنى ۇرلىقتىڭ سيپاتى وزگەردى. ول «سىبايلاسقان جەمقورلىق» دەپ اتالىپ، قۇلاشىن تىم كەڭگە جايدى. قازاقتى ەسەڭگىرەتىپ تۇرعان قياناتتىڭ ۇلكەنى وسى «ۇرلىقتان» اسپاسا كەرەك. باسپاسوزدە ايتىلىپ، جازىلىپ جاتىر عوي، «ۇرلىقتىڭ» الۋان ءتۇرلى قاسىرەتتەرىن، مىسالى، بىرەۋلەردىڭ ميىنا قان قۇيىلىپ، جۇرەگى توقتاپ نە سوتتالىپ جاتقانىن ايتۋعا بولادى. «ۇرى قوعامدا» ازۋدى سىزداتقان «ءۇرىتىس» كوپ. جازعىشتار جازىپ جاتىر، بىراق سودان ساباق الىپ، اياقتارىن اڭداپ باسىپ جۇرگەندەر از-اۋ!..

- قالاي دەگەنمەن جازۋشى بىتكەن مەمسىيلىققا تالاسىپ جاتقاندا، ءسىز سياقتى پوەزيادا قولتاڭباسى بار اقىننىڭ ۇنسىزدىگى قىزىق ەكەن. مۇنىڭىزدى اتاقتان قالعان كوڭىلگە جوريمىز با، جوق الدە باسقا سەبەپ بار ما؟

- مەن مەمسىيلىققا ەڭ العاش رەت توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا ۇسىنىلدىم. ول كەزدە كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ سۇزگىسىنەن ءوتۋ قيامەت-قايىم بولاتىن. قازىر عوي كۇپكىگە قوي سالعانداي توپىرلاتىپ اپارىپ، توپىلداتىپ وتكىزە سالاتىنى. سول رەت بايگەگە تۇسكەن «ادىرنا» ولەڭدەر جيناعىم سوڭعى مارەدەن ءسۇرىندى. وعان وكىنگەن جوقپىن. كەيىن 2007 جىلى بولۋى كەرەك، «ار الدىندا» دەگەن كىتابىمدى تاعى ۇسىندىم. ءبىر كۇنى اقىن ىنىلەرىمنىڭ بىرەۋى كەلىپ: «ساكەن اعا، سەن مەملەكەتتىك سىيلىقتى الا المايسىڭ!» - دەيدى تۇيەدەن تۇسكەندەي. «نەگە؟» - دەيمىن تۇك تۇسىنبەي. سوندا ايتادى: «سىيلىق الاتىن ادامنىڭ ءسىز سياقتى جاعاسى جايلاۋدا جۇرمەيدى. كوميسسيا مۇشەلەرىنە بارىڭىز، ارقايسىسىنا كىرىپ، ۋادەسىن الىڭىز!» - دەيدى سابازىم. مەن: «بويىمدا ونداي جاراتىلىس جوق قوي. سىيلىقتى السام: «ءبىز الىپ بەردىك»، الماسام: «بىزگە كەلىپ ەدى»، - دەپ ايتادى. ودان دا بۇيىرعانى بولار»، - دەدىم. ءسويتىپ، بۇيىرعانى - ەكىنشى رەت بۇيىرمادى. وسىدان ەكى جىلدىڭ الدىندا 70 جاسقا تولدىم. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى نۇرلان ورازالين: «ساكە، باعىڭىزدى تاعى ءبىر رەت سىناپ كورمەيسىز بە، ءبىز دە ايتايىق!» - دەدى. سوندا: «اينالايىن، نۇرلان، راقمەت ساعان! ەندى جەتپىسكە كەلگەنىمدە جەلكىلدەپ بارىپ لاۋرەات بولعاننان نە پايدا؟» - دەدىم.

مۇمكىن، مەنىكى كۇپىرلىك شىعار، قازىر قاسىمدا جۇرگەن ازاماتتارعا ايتىپ ءجۇرمىن: «ەندى مەملەكەتتىك سىيلىقتى التىن استاۋعا سالىپ اكەلسە دە، باس تارتامىن»، - دەپ. شىن ءسوزىم، ۋاقىتىندا الماعان اتاقتىڭ، بەرىلمەگەن سىيلىقتىڭ تۇككە كەرەگى جوق.

- بيىل مارقۇم بولىپ كەتكەن ءشامشى مەن جۇمەكەنگە دە سىيلىق بەردى عوي، وعان قاراعاندا، سىزدىكىنىڭ ءجونى بار سياقتى؟

- ءشامشى مەن جۇمەكەن - سىيلىقسىز دا الىپ ادامدار. بىراق سول ەكەۋىنە بيىل مەمسىيلىقتى بەرگەن كوميسسيانىڭ شەشىمىمەن كەلىسپەيمىن. مۇنىم قىزعانعاندىعىم نەمەسە لايىقسىز دەگەنىم ەمەس. ولار بۇل ومىردەن وزعان ادامدار. بىزدە ونداي باھيلىق بولعان اتى مەن زاتى بار ازاماتتار كوپ. ونىڭ بارىنە مەمسىيلىقتى بەرسەك، وندا تىرىلەردى قايتەمىز؟ مەنىڭشە، ولارعا باسقا سىيلىق نەمەسە وزگە ماراپات قاجەت. الەمدەگى ەڭ ءىرى «نوبەل سىيلىعى» تەك ءتىرى ادامدارعا عانا بەرىلەدى ەكەن. سول سياقتى، ءبىزدىڭ «مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ» دا زاڭدى شارتى بولۋعا ءتيىس.

- ءسىز قازاق باسپاسوزىندە ۇزاق جىلدار بويى قىزمەت ەتكەن ساقا جورنالشىسىز. تاۋەلسىز ەلدىڭ ءباسپاسوزى ءسوز ەركىندىگىن تولىق پايدالانۋىمەن ەرەكشەلەنەتىنى تۋرالى كوپ ايتىلادى. الايدا كەمشىن تۇستارى سىنالىپ جاتادى. ال بۇعان ءسىز نە قوساسىز؟

- جۋرناليستيكانىڭ ستيل ەرەكشەلىگىن زەرتتەپ جۇرگەن ماماندار قازىرگى جۋرناليستيكا تۋرالى الۋان ءتۇرلى پىكىر ايتادى. كوبى بۇگىنگى جۋرناليستيكاداعى جانر كەمشىلىگىن سىنايدى. بىراق ءار زاماننىڭ وزىندىك ماسەلەسى، وزىندىك ەرەكشە تاقىرىپ­تارى بولادى عوي. جۋرناليستيكا سونىسىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازىرگى باسپاسوزدە سۇحبات جانرى وتە كوپ. بۇل، بىرىنشىدەن، وتە وڭاي جازىلاتىن جانر. ەكىنشىدەن، ءتىلشىنى جازۋ قا­سيەتىنەن ايىرادى. ۇشىنشىدەن، كەيبىر سۇحباتتاردىڭ سۇراقتارىنا قارنىڭ اشادى. ءتىلشىنىڭ ساۋاتىنا جانىڭ اشيدى، سۇحباتتى وقۋدان ۇيالاسىڭ. تورتىنشىدەن، تەلەۆيدەنيە جاعىنداعى اڭگىمە-سۇحباتتاردا ءتىلشى قوناعىنىڭ اۋزىنا ءسوزدى ءوزى سالىپ وتىرادى. قوناقتىڭ ويىن ءبولىپ، ءسوزىنىڭ بەرەكەسىن كەتىرەدى. بۇل - ءبىر-ەكى عانا كەمشىلىك. بۇرىن ايەل ازاماتشالاردى جۋرناليستيكاعا المايتىن. جۇمىسىنىڭ ايەل زاتىنا ءتيىمدى ەمەستىگىنە بولا. ال قازىر جۋرناليست ماماندارىن وقىتاتىن ءبىلىم وشاقتارىندا بىرىڭعاي قىزدار ءبىلىم الادى ەكەن.

- ساكەن اعا، ءسىز كەزىندە قازاق كسر جوعارى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانعان ەكەنسىز. سىزدىڭشە، جازۋشى سياقتى ونەر ادامدارىنىڭ بيلىككە بارۋىنىڭ، دەپۋتات بولۋىنىڭ حالىققا پايداسى بار ما؟

- كەزىندە دەپۋتات بولۋ - شەنەۋنىك بولۋ ەمەس ەدى. قايتا حالىقتىڭ قىزمەتشىسى بولۋ ەدى، قازىر عوي دەپۋتات بولعان ادامنىڭ قۇدايداي قۇقاڭدايتىنى. مەن 1993 جىلى دەپۋتات بولدىم. الايدا دەپۋتاتتىق عۇمىرىم وتە قىسقا بولدى. نەبارى جارتى جىلدان كەيىن پارلامەنت تاراتىلدى. بۇگىنگە دەيىن جازۋشىلاردان بيلىك قىزمەتىنە ارالاسقان ازاماتتار از بولعان جوق. ەڭبەكتەرى دە ناتيجەسىز ەمەس ەدى. اقساقالى شەرحان مۇرتازادان باستاساق، ولجاس سۇلەيمەنوۆ، مۇحتار شاحانوۆ سياقتى ءبىراز ازاماتتار قازاق مۇددەسى ءۇشىن ءتاۋىر پايدالى جۇمىس جاسادى. بىراق ساياسات تازا ەمەس قوي. تازا ادامنىڭ ءوزى ساياساتپەن بىلعانادى. بيلىك - ساۋدا-ساتتىق سياقتى بازار. بازاردا ساۋدالاسۋ، الداۋ، ارباۋ، پايدا تابۋ، شىعىنعا وتىرۋ سياقتى دۇنيەلەر بولادى. بيلىك تە سونداي - راقىمسىز قان بازار.

- ءسىز ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن «دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعىندا» دا قىزمەت ىستەپسىز. جۋىردا ۇكىمەت كوشى-قون كوميتەتىن قىسقارتىپ، كوشى-قوننىڭ شارۋاسىن ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە تاپسىردى. بۇرىن كوشى-قون جەكە مينيسترلىك بولمادى دەپ، وكپەلەپ جۇرگەن قازاق ەندى كوميتەتكە زار بولىپ قالدى. وسى تۇرعىدا ءسىز نە ايتاسىز، مۇنى قازاققا جاسالعان قيانات دەپ قابىلداۋعا بولا ما؟

- ول كەزدە دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعىن جازۋشى مارقۇم قالداربەك نايمانباەۆ باسقاردى. شەتتەن كەلگەن، اسىرەسە موڭعوليا مەن قىتايدان ورالعان باۋىرلارىمىز ءۇشىن قالەكەڭ ءبىراز يگى جۇمىستار ىستەدى. ول كىسىنىڭ شاپاعاتىنا بولەنگەن ازاماتتار وسى كۇنى الماتىدا جانە باسقا قالالاردا تۇرىپ جاتىر. مەن قاۋىمداستىقتىڭ جانىنان اشىلادى دەپ جوسپارلاعان باسپانىڭ قىزمەتىنە بارعام. بىراق قارجى جەتپەي، باسپا اشىلماي قالدى.

بۇگىنگە دەيىن «كوشى-قون كوميتەتى» جەكە مينيسترلىك بولسا، قۇزىرى كەڭىپ، قىزمەتى وڭالار ەدى دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ، جازىلىپ كەلدى. ونىمەن كەلىسەمىن. ماسەلەن، دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى قوعامدىق ۇيىم بولعانى ءۇشىن، شەتەل قازاقتارىنا كەرەمەت قىزمەت جاساي العان جوق. قۇزىرى جەتپەدى. ال ەندى مىنا «كوشى-قوندى» ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنا وتكىزىپتى. بۇل ءتىپتى دۇرىس نارسە ەمەس. قازاق مۇندايدى: «ءمۇيىز سۇراپ، قۇلاقتان ايىرىلىپتى»، - دەيدى. ونسىز دا شەتەلدەن ورالعان تالاي قاراكوز قازاقستان ازاماتتىعىن، كۆوتاسىن الا الماي، دەلدالدارعا جەم بولىپ، تاۋى شاعىلىپ، ساعى سىنىپ، كوشتىڭ باسىن كەرى بۇرعان بولاتىن. ەندى مىناداي جاعدايدان كەيىن بۇل سالا ءتىپتى تارىلۋى مۇمكىن. ويتكەنى ءبىزدىڭ ەلدە ساقشىلار - قىلمىسكەر (مەنىڭ وسىنداي ءبىر ولەڭىم بولعان). «ىشكى ىستەر مينيسترلىگى» دەگەن اتاۋدىڭ ءوزى، ونىڭ قىزمەت مۇمكىندىگىن كورسەتىپ تۇرعان جوق پا. قالاي ايتساق دا، بۇل ءوزى قيسىندى جۇمىس بولىپ تۇرعان جوق.

- قازاق دەگەندە ەرىكسىز اۋىزعا تۇسەدى ەكەن، قازىر قاراپايىم حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسى الشاقتاپ بارا جاتقانداي: ماسەلەن، سوڭعى ۋاقىتتارى بيلىكتەگىلەر حالىقپەن ساناسقاندى قويىپ، ءبىرىن-ءبىرى «تالايتىندى» شىعارىپتى. ال حالىق بولسا، ءالى كەدەي...

- ءيا، قازاق پەن بيلىكتىڭ اراسى الشاقتاپ كەتتى. قازاق: «ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول»، - دەۋشى ەدى، ال ءبىزدىڭ ازاماتتار بيلىككە بارسا، «ۇلكەيىپ» كەتەدى. قازىر رەسپۋبليكانى ايتپاعاندا، اۋدان اكىمدەرىنە قاراپايىم حالىق كىرە المايتىن جاعدايعا جەتتى. بۇل اكىمدەردىڭ حالىقتان الشاقتاعانى ەمەي، نەمەنە؟ بۇرىن جۇمىس بابىمەن مينيسترلەرگە دە قيىندىقسىز كىرە بەرەتىنبىز.

كەيدە ويلايمىن، شەنەۋنىكتەر حالىقتان سەبەپسىز قاشپايتىن شىعار دەپ. ويتكەنى ولار حالىقتان قورقۋى مۇمكىن. قورقاتىن سەبەبى: قازىر تازا جۇرگەن شەنەۋنىك جوق. سونان سوڭ ايتقاندارى - وتىرىك ەسەپ، جالعان جوسپار. ادەتتە، كەز كەلگەن ادام وتىرىكتەن قورىقپاۋشى ما ەدى. ۇكىمەت قازاقپەن ساناسپاعان سوڭ، قازاقتىڭ كۇنى ازاپتان ارىلماي-اق جاتىر.

- قازاقتىڭ وسى كۇنگى كۇيكى تىرلىگىنە ۇلتتىڭ زيالىسى - جازۋشىلار مەن عالىمداردى، دۋا­لى اۋىز اقساقالداردى كىنالايدى جۇرت. كەيدە حالىق­تىڭ وكپەسىنىڭ دە جانى بار سياقتى، قازىر زيالى قاۋىم جال­تاقتاۋدان اسپايتىن بولعان. «بۇرىن قىلىشىنان قان تامعان كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەزىندە جازۋشىنىڭ ءسوزى ساياساتقا ىقپال ەتۋشى ەدى»، - دەيدى سول ۇكىمەتتىڭ ساياساتىن كورگەندەر. ال قازىرگى ءارىپ­تەستەرىڭىزدىكى نە جال­تاقتىق؟

- وسى تاقىرىپ ايتىلا-ايتىلا قالامگەرلەردىڭ نامىسىن وياتاتىن ۋاقىت جەتتى. بىراق ناتيجە شامالى. ويتكەنى الدىمەن جازۋشى ءسوزىن تىڭدايتىن ۇكىمەت بار ما؟ سونان سوڭ قالامگەردىڭ باسىنا وسى ۋاقىتقا دەيىن تالاي قامشى ءۇيىردى. وسىدان شىعار، ارىپتەستەرىمنىڭ جالتاقتايتىنى. دەگەنمەن قۋ شوپپەن اۋىز سۇرتۋگە بولماس، مۇحتار ماعاۋين سياقتى ازۋلى جازۋشىلار بۇگىنگى ساياساتتى قالامىمەن-اق «باۋىزداپ» جۇرگەن جوق پا.

- اڭگىمەڭىزگە كوپ راقمەت!

جۇقامىر شوكە،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 39 (76) 3 قاراشا 2010 جىل