Osy zaman ólshemderi shyghudan búryn qazaq halqy ózining halyqtyq ólshem jýiesi boyynsha júmys jýrgizip kelgen.

Búl ólshemderdi, bәlkim, qazirgi ólshemderding týp atasy, arghy tegi deuge de bolady. Aytalyq, qazaqta «Jeti ólshep, bir kes», «Qarystan sýiem juyq» , «Auru batpandap kirip, mysqaldap shyghady» degen siyaqty maqal-mәtelder bar. Sol siyaqty «Qabanbay batyr» jyrynda:

Amalmen qúrghan qaqpandy,

Aqyldy pende baspaydy.

Tәnirim jazghan jazudan

Ólsheuli ghúmyr aspaydy», –

degen óleng joldary kezdesedi. Mine, búlar bizding halqymyzdyng ólshem jónindegi úghymdary men ólshem jýiesining óte erteden qalyptasqandyghyn bayqatady.

Olay bolsa, qazaqtyng ólshem jýieleri qalay atalady? Qazaqtyng ólshem jýielerin «úzyndyq ólshemi», «shamalyq ólshem», «auyrlyq ólshemi», «kólemdik ólshem», «uaqyt ólshemi» degen siyaqty týrlerge bóluge bolady.

1. Úzyndyq ólshemi

Qazaq úzyndyq ólshemderin – bir eli, bir sýiem, synyq sýiem, bir qarys (kere qarys), bir qadam, bir qúlash, әudem jer, aighay jeter jer, kóz kórim jer, bir shaqyrym jer, qozykósh jer, kósh jer, tay shaptyrym, qúnan shaptyrym, atshaptyrym jer t.b. dep ataydy. Búdan syrt biyiktik ólshemderin «kisi boyy», «arqan boyy», «qúryq boyy» dep ataytyny da bar. Búl úzyndyq ólshemderding eng qysqasy – eli. Sausaqtyng kóldenenin «eli» dep ataydy. Sonda bir eli degeni – 1,5sm, eki eli degeni – 4-5 sm, tórt eli degeni – 8-9 sm, bes eli degeni 10-11 sm-gha tura keletin kórinedi. Ádette, jylqy soyghanda jylqynyng semizaryghy qazysynyng qansha eli shyqqandyghymen ólshenedi.

Aytalyq, jylqynyng aryqtauyn «búlt qazy», «pyshaq syrty boldy» desedi. Múnysy jarty sm nemese onan da júqa degendi bildiredi. Al tәuir qazyny – eki eli, eng semizin «tórt eli» nemese «taban qazy» dep ataydy. Sondaghy eki eli degeni – 5 sm, taban qazy degeni 10 santiymetrding ainalasyna tura keledi. Sol tәrizdi synyq sýiem – 14-15 sm, bir sýiem – 18-19 sm, bir qarys 20-21 sm-gha tura keledi. Mine, osy «eli», «sýiem», «qarys» dep atalatyn ólshemder qazaq ómirinde óte ýlken roli atqarghan. Aytalyq, kiyim pishu, kiyim tigu, syrmaq jasau, túskiyiz kesteleu, ýy aghash jasau, kiyiz basu jәne qolóner búiymdaryn jasaudyng bәri de osy ólshemder boyynsha oryndalyp otyrghan.

Ol kóbinde sol ónirdegi belgili bir óner iyesining qaryssýiemderimen ólshenip otyrghandyqtan, tegis, birynghay, olpysolpysy az, bir zauyttan, bir qalptan shyqqanday kórikti әri әdemi bolyp jasalghan.

Qazaqta qúlash pen qadamnyng roli de óte zor bolghan. Ádette, qúlash – 1,5 metr, qadam bir metr shamasyna tura keledi. Arqanjip esude jәne basqa keybir úzyndyq ólsheu júmysynda kóbirek qúlash ólshemi qoldanylghan. Mysaly, teng jip kóbinde eki qúlash tónireginde dayyndalady. Múnysy ýsh metrge tura keledi. Al arqan 5-6 qúlash tónireginde eseledi. Múnysy 9-10 metr shamasyna tura keledi. Jer ólsheude kóbirek taban jәne qadam ólshemi qoldanylghan. Bir tabannyng úzyndyghy – әdette, 30-40 ssm, al bir qadamnyng úzyndyghy 1,30-1,50 metrge tura keletin kórinedi.

Qadam ólshemi hanzudyng ejelgi halyqtyq ólsheminde de qoldanylghan eken. Mysaly, Sanshy ólkesinen shyghatyn «Sanshy metrologiyasy jәne ólshemi» jurnalynyng 1993 jylghy №1 sanynda mynaday derekter keltirilgen. «Chyn handyghy dәuirinde bir qadam – 6 chy, bir chy 0,231 metr dep eseptelip, bir qadam 1,39 metrge tura keledi» delingen. Osy esep boyynsha Tang dәuirinde bir qadam – 1,5 metr, Súng dәuirinde – 1,536 metr, Manching dәuirinde – 1,6 metr, Mingo dәuirinde 1,665 metr dep eseptelgen.

Qazaqtaghy qashyqtyq ólshemning birine atshaptyrym ólshemi kiredi. Ádette, atshaptyrym jer 40-50 kilometrlik qashyqtyqty kórsetedi. Tay shaptyrym, qúnan shaptyrym, 10-20 kilometrge tura keledi. Al atshaptyrymnyng eng qashyghy – alaman bәige. Úzaqqa jiberiletin múnday bәigeler kóbinde 70-100 kilometr qashyqtyqtan jiberiletindigi mәlim. Múnan da úzaq joldy qazaq «atqa bir kýndik jol», «10 kýndik jol», «3 ailyq jol...» dep aitady. «Ayshylyq alys joldardy alty-aq kýnde basady» deytin halyq jyrlary da sodan tughan.

Mysaly, Manching derekterine qaraghanda, kezinde Abylaydyng sauda toghanaqtary Ýrimjige – 3 aida, al Qabanbaydyng sauda toghanaqtary bir aida keledi eken. Osyghan qarap Kókshetau men Ýrimji arasyn – 3000 kilometr, Alakól men Ýrimji arasyn 1000 kilometr dep shamalaugha bolady.

2. Shamalyq ólshem

Shamalyq ólshem – bir shymshym, bir atym, bir shókim, bir týiir, bir shyny, bir qasyq, bir shómish, bir tabaq, bir astau, bir shelek, bir qazan, bir túlyp, bir asym, bir kýrek, bir taba, bir shara, bir jútym, bir úrttam, bir tistem, bir kesek, bir japyraq, bir tamshy, bir daghar, bir móshek, bir ýiir, bir top, bir qora, bir ýzim, bir buda, bir oshar, bir kójelik, bir shaylyq, bir uys, bir jayym, t.b. sózderimen atalady. Halqymyz ghasyrlar boyy osy ólshemderdi qoldana otyryp, ózderining kýndelikti júmystaryn oryndap, sauda-sattyq isterin jýrgizip kelgen. Búlardyng ishinde «bir týiir», «bir shymshym», «bir tamshy», «bir atym», «bir úrttam» degen siyaqtylar osy shamalyq ólshemning eng az shamasyn kórsetedi. Bәlkim, qazirgi ólshemmen eseptegende milligramdyq, gramdyq ólshemderge tura kelui mýmkin. Aytalyq, tarynyng týiiri, bidayding bir týiiri, bir tamshy su, mine, osylar milligramdyq ólshemge tura kelui yqtimal. Al «bir asym», «bir daghar» degen siyaqty shamalyq ólshemder edәuir mol dýniyeni kórsetedi. Qazaqtyn: «Qúlahmet, endeshe, Qúlahmet, Qúlyn soysa, bolady bir asym et” degen halyq óleni bar. Búghan qaraghanda, bir qúlynnyng eti de bir asym etke kiretin kórinedi. Sol siyaqty bir daghargha 100 kilogramm astyq siyady dep eseptesek, búl da edәuir mol ólshem. Ádette qazaqtyng bir ýiir jylqy degeni – 15-20 jylqy, bir qora qoy degeni – 300-500 túyaq. Búl da az sandar emes. Qazaqtar kóbinde maldy naq sanaq boyynsha sanap daghdylanghan. Mysaly, «10 myng qoy bitken iri bay», «5000 jylqy bitken jylqyly bay» dep atalady. Malgha qatysty alys-beris te osy san boyynsha jýrgizilip otyrghan. Mysaly, bireuden alynatyn nesie mal, qyzdyng qalynmalyna beriletin 30-40 qara, alman-salyq, t.b. bәri de osynday san boyynsha eseptelip otyrghan. Qazaq arasyndaghy halyqtyq sauda-sattyq, alys-beris siyaqtylardyng bәri de osy jogharydaghy ólshemder boyynsha jýrgizilgen. Aytalyq, bireu bireuden bir shelek astyq qaryz alghan bolsa, qaytaratyn kezde sol shelekpen, sonday etip qaytarady. Eger onyng alghany ýime shelek bolsa, ýime shelek, qyrma shelek bolsa, qyrma shelek qaytarghan. Kóp jaghdayda búdan pәlendey artyq-kem shyqpaydy. Múnyng ózi ólsheuishti alystan izdemeytin eng qolayly әri kópshilikke qoljetimdi shara esepteledi. Qazaq ishinde jeti sensen, bir ishik shyghady. 5 ýlken qoydyng terisinen bir ton shyghady. Ýsh qoydyng terisinen bir shalbar shyghady. 200 týlki púshpaghynan bir púshpaq ishik shyghady, t.b. túraqty ólshemder bar. Eger bireuge bir kiyimdik teri jiyp beruge tura kelse, mine, osy siyaqty ólshemder negiz etiledi.

Qazaq saharasynda syilau-jazalau erejelerining de ózindik ólshemderi bolghan. Mysaly, attyng bas bәigesi – 100 jylqy nemese 100 qoy, baluannyng bas bәigesi – 50 jylqy nemese 100 qoy dep belgilengen. Sol siyaqty 2-3 dәrejeli bәige alghandardyng da ózine layyqty syilyqtary bolghan.

Al qún zany men aiyp zanynyng da osynday ólshemderi bar. Mysaly, erding qúny – 100 qara, kózding qúny erding jarym basymen teng delinip, 50 qara boyynsha kesilgen. Tórening qúny ýsh erding qúnymen barabar delinip, 300 qara eseptelgen. Ayyp jónindegi ólshemder de osynday: tómen aiyp – jay toghyz, orta aiyp – qosaq tirkeuimen qosylghan toghyz, eng auyr aiyp – toqal toghyz, yaghny 99 iri qaragha teng bolghan. Ayyppen birge 30 qamshy, 50 qamshy... boyynsha dýre soghylghan.

3. Auyrlyq ólshem

Jogharyda sóz bolghan shamalyq ólshemning keybiri auyrlyq ólshem kólemine (mysaly, bir shymshym, bir uys, bir qasyq, t.b.) kirgenimen, biraq naq auyrlyq ólshem kólemine kiretin ataular óte az kezdesedi. Aytalyq, qazaq arasynda atqa jem bergende әdette eki qos uys nemese ýsh qos uys jem beriledi. Múnysy eki kilogramm nemese ýsh kilogramm auyrlyqqa teng keledi.

Demek, búl san әri shamalyq, әri auyrlyq ólshemdi bildirip túr. Múnan syrt qazaqta eng kóp qoldanylatyn auyrlyq ólshem – bir kóterem. Ádette, arqaly azamattar bir kótergende 100-150 kilolyq astyq kóteredi eken, qaruly әielder 50-100 kilogramdyq jýk kótere alatyn kórinedi. Sonda bir kóterem degen auyrlyqty 50-150 kilo ainalasyndaghy jýk dep mejeleuge bolady. Auyrlyqty bildiretin «shoyynday auyr», «týiening tenindey auyr», «qazanday qara tasty qozghaltty», «zil batpan» degen siyaqty sózder de kezigedi. «Qazaq tili týsindirme sózdiginin» 2-tom, 203-betinde: «Batpan – eski salmaq ólshemi (bir batpan – 200-300 gramm). «Bala atadan batpan artyq tuady» (maqal) dep týsinik berilgen. Biraq kóp adamnyng úghymynda batpan «auyr», «salmaqty» degen maghynany bildiredi dep esepteledi. Ásirese «zil» sózimen qosylyp kelgende ol «ayryqsha auyr» degen úghymdy bildiredi. «Zil» sózining «onyng dauysy zildi shyqty», «ony ayaq astynan zil basty» degen siyaqty basqa maghynalyq jaqtary da bar. «Ten» sózi qazaqtyng kóshpendi ómirine qatysty shyqqan siyaqty. Óitkeni teng jýkting eki jaghyn teng basyp túratynday salmaqta boluy shart etiledi. Sonda bir teng eger ógizge tendeletin bolsa, 50-60 kilo, týiege tendeletin bolsa, 80-100 kilo boluy mýmkin.

4. Kólemdik ólshem

Halyq arasyndaghy kólemdik, aumaqtyq ólshemge jatatyn sózderden – ot ornynday, ýy ornynday, bir qora qoydyng ornynday, tyshqan inining auzynday, shynynyng auzynday, shelekting auzynday, jeroshaqtay, daladay, esiktey, oimaqtay, iynening jasuynday, týimedey, tulaqtay, syrmaqtay, shanyraqtay, aydyng apanynday, týiening tabanynday, shónshikting auzynday, t.b. degen ataular kezdesedi. Búlardyng ishinde «iynening jasuynday», «oymaqtay», «tanaday» degen siyaqty sózder eng kishkene aumaqtyq ólshemdi bildiredi. Tómende biz kóilekke taghylatyn tananyn, әdettegi shay ishetin shynynyng auzy qanshalyq jerdi alatynyna esep jýrgizip kórelik:

1. tana

C = 2πr d =1 cm

r =1/2 = 0,5 cm

C = 2 * 3,14 * 0,5 = 3,14 cm

Demek, tananyng periymetri – 3,14 sm.

2. Ádettegi shay shyny

C = 2πr d = 11,5 sm r = 5,75 sm

C = 2 * 3,14 * 5,75 = 36.1 sm

Demek, shay shyny auzynyng periymetri – 36,1 sm. Mine, osynday ólshemder boyynsha ot ornynyn, ýy ornynyn, bir qora qoy ornynyng qanshalyq jer ekenin shygharugha da bolady. Biraq ómirde qazaq halqy osynday aumaqtyq ólshemder arqyly sahara jýzindegi kólemge qatysty kóptegen mәselelerdi sheshim etip, osy ólshem boyynsha óz júmystaryn jýrgizip kelgen. Kólemdik ólshem ishine kiretin sózderding qataryndaghy «últaraqtay», «dalayyqtay», «aydyng apanynday», «esik pen tórdey» degen siyaqty sózderding keyde naqty sannyng emes, jalpy kendik mólsherdi bildiretin, ýlkendikti úghyndyratyn jaghy bar ekenin de bilgenimiz jón.

5. Uaqyt ólshemi

Uaqyt ólshemine – qas-qaghym, kózdi ashyp-júmghansha, auyzdy jiyp alghansha, bie sauym, sýtpisirim, shay qaynatym, et pisirim, sәske kóterilgen uaqyt, taltýs, aqsham, ekinti, el oryngha otyra, el jata, basqy tauyq, orta tauyq, aqyrghy tauyq, júldyz shygha, Ýrker jambasqa týse, jarty kýn, bir kýn, bir sótke, t.b. kiredi. Búlardyng ishinde «qas-qaghym», «kózdi ashypjúmghansha» degen sózder jarty sekundtik, tipti odan da qysqa uaqytty menzeydi. Al bie sauym uaqyt jarty saghattyq uaqyt ekenin qazirgi jylqyshylardyng auzynan estip jýrmiz. Alghashqy azan uaqyty qysta qantardyng eki janasy kýni 8 saghat 24 minutqa tura kelse, ekinti uaqyty 17 saghat 28 minutqa tura keledi. Jazda, yaghny mausymnyng eki janasy kýni azan uaqyty 5 saghat 15 minutqa tura kelse, ekinti uaqyty 20 saghat 26 minutqa tura keledi. Osynday esepteu jolymen basqy tauyqtyng qay mólsherde shaqyratynyn, orta tauyq, ayaqqy tauyqtyng qay mólsherde bolatynyn, júldyz tuar uaqyt degenning qay uaqyt ekenin, Ýrkerding qay kezde jambasqa týsetinin eseptep shygharugha bolady. Osy esep boyynsha sýtpisirim uaqyttyng – 10-15 minut, bie sauym uaqyttyng jarty saghat, shay qaynatym uaqyttyng – bir saghat, et pisirim uaqyttyng eki saghat uaqyt ekenin mejeleuge bolady.

Tómende biz qazaqy ólshemning eng ebdeyli, әri biregey qaruy bolghan qol jәne onyng sausaqtary men qazaqy ólshemning ghalamat tuyndysy kiyiz ýy turaly azyraq ayalday ketudi jón kórdik.

1. Bes sausaq eng әueli san qúraly bolghan, yaghny bes sausaqty

eki qabattasa – 10, ýsh qabattasa – 15, tórt qabattasa 20 sany shyghady... Osylaysha maldyn, adamnyng jәne basqa nәrselerding sanyn shygharugha eng qolayly «qaru» retinde bes sausaq paydalanylghan.

2. Barmaqtyng qarsysyna bitken tórt sausaqtaghy buyn

sany – on eki. Sanaudyng búl týri jyl qayyru – mýshel esebine, ay retin sanaugha, bir tәuliktegi saghat sanyn sanaugha paydalanylghan. Osy tórt sausaq jyldyng tórt mezgiline de paydalanylghan. Mysaly, súq sausaq – nauryz, kókek, mamyr (kóktem). Ortanqol – mausym, shilde, tamyz (jaz). Aty joq qol – qyrkýiek, qazan, qarasha (kýz). Shynashaq – jeltoqsan, qantar, aqpan (qys).

Qazaqtar sausaqtardyng úzyndyghy kýn úzaqtyghymen qaraylas dep qaraghan. Aytalyq súq sausaq pen aty joq qoldyng úzyndyghy qaraylas bolghandyqtan, búl mezgildegi ailardyng (kýz, kóktem ailarynyn) úzaqtyghy da qaraylas keledi. Al eng úzyn sausaq ortan qoldyng eng úzyn birinshi buyny mausym aiyn (22 mausym), yaghny eng úzaq kýn mezgilin kórsetse, eng qysqa sausaq shynashaqtyng birinshi buyny jeltoqsan (22 jeltoqsan) eng qysqa kýnge tura keledi dep bilgen.

3. Sausaq apta, ai, kýn sanyn shygharugha da qoldanylghan.

Sausaqtardyng týp buyndarynyng sany boyynsha bir aptalyq esepti shygharyp otyrghan. Múndaghy súq sausaqtyng týp buyny – dýisenbi, ortan qoldyng týp buyny – sәrsenbi, aty joq qoldyng týp buyny – júma, shynashaqtyng týp buyny – jeksenbi, buyn aralyghyndaghy oiyqtar – seysenbi, beysenbi, senbi kýnderdi kórsetken. Demek, buynnyng dónes jeri aptanyng taq kýnderin, oiys jeri júp kýnderin bildirgen. Barmaqtyng eki buynyn qosqanda bes sausaqtyng jalpy buyn sany 14 bolady. Búl – eki aptalyq kýn, bes sausaq eki qabattalsa, 28 buyn bolady. Aydyng kórinu merzimi de 28 kýnge tura keledi. Apta kýnderi әr 28 jyl sayyn aidyng dәl sol kýninde qaytalanyp kelip otyrady. Aydyng toluykemui dep bólsek, әr qaysysy 14 kýnnen bolyp shyghady.

Halqymyz búryn ay esebin osy jolmen shygharyp, sol arqyly halyq arasynda jeti qat kók, jeti qat jer, jeti dybys (nota), jeti boyau, jeti sezim (kóz, qúlaq, múryn, til, teri, búlshyq et, kónil kýi) úghymyn qalyptastyryp, sonyng ózinen qyruar ghylymnyng suatyn arshyghan. Demek, sausaq әri san sanaudyn, әri ai, kýn, jyl esebin shygharudyn, әri ólshemning (eli, qarys, sýiem, uys) biregey qúraly retinde paydalanylghan. Sausaqtyng osynday rolin tolyq kórsete alghan adamdy qazaq «on sausaghynan óner tamghan sheber» dep ataghan. Kiyiz ýidi qazaq halqynyng san ghasyrlyq aqyl-parasatynyn, ómir tәjiriybesinin, tabighatty týsine bilu men soghan sәikesuining әri saharalyq sәulet ónerining bir eskertkishi deuge bolady. Halyqtyq ólshem ónerining san aluan týri osy kiyiz ýiding túla boyyna sinirilip, sodan óz jemisin kórsete alghan. Onyng boyynan osy zamannyng matematika, geometriya, astronomiya, t.b. ghylymdarynyng birqydyru toghysqan ýlgilerin bayqaugha bolady. Aytalyq, kerege – kiyiz ýiding qabyrghasy. Keregening basy men ayaghy iyilip, syrtqa qaray shalqaytylady. Sonda kerege jelisining janaby eki tekshe metr parabola tәrizdi bolyp shyghady. Jayylghan keregening jogharghy jәne tómengi jaqtary giyperbolalyq prabolid tәrizdi de, ortasy ellipsoidting bóligi pishindi bolady. Keregening bir qanatyndaghy jeliler 14 erisinen, 9 saghanaqtan, 9 balashyqtan túrady. Alty qanat ýiding saghanaqtary men balashyqtarynyng sany – 108. Búl san – ejelgi aspan sany. Osy ekeuining bir jerden shyghuy tegin emes. Ýy syrtynan ainaldyra tartylghan belbeu – aspan beldeui – zodiaktyq shenber. Alty qanat ýiding әr keregesining eki basy – eki zodiaktyq shoq júldyz. Olay deytinimiz, kiyiz ýiding esikteri bir baghytqa qaratylyp, ýy jihazdary birkelki ornalastyrylady. Ýige kirgende ong jaqtaghy qúruly shy óreshe bolady. Onyng ishine ydys-ayaq, tamaq qoyylady. Al sol jaq bosaghada er-túrman, odan joghary erlerding kiyimi, qaru-jaraghy ilinedi. Odan ary jýk jinalady. Ár nәrsening ózine tiyisti orny bar. Múnyng ózi zodiaktyq shoq júldyzdardyng ornalasuyna sәikestendirilgen. Tósekting basy tórge qaratylyp salynady, yaghny Temirqazyq júldyzyna baghyttalady. Basty qúbylagha qaratu salty osydan shyqqan boluy mýmkin. Ádette, shanyraqqa baqan (syryq) kólbey ilinedi. Ol – ýiding tiregi. Baqannyng kólbeu búryshy 62 gradus shamasynda, yaghny galaktika ekvatorynyng aspan ekvatorynyng kólbeu búryshyna sәikes kelgeni bayqalady. Shanyraq shenber tәrizdi toghynan jәne kýldireuishten túrady. Kýldireuishter parabola tәrizdi iyiledi. Týndik jabylghan shanyraqtyng pishini ainalma paraboliyd. Búl – kóptegen kýmbezderge ortaq pishin, yaghny kók kýmbezining kishireytilgen beynesi. Týndik sharshy tәrizdi jasalady da, әlemning tórt baghytyn núsqap túrady. Uyqtyng qalamy – shanyraqqa, basy kerege basyna bekiydi. Kiyiz ýiding negizgi qanqasy ýzik-tuyrlyqtarmen jabylady. Uyq parabola tәrizdi, úzyndyghy ýiding kólemine baylanysty 12-16 qarys mólsherinde jasalady, al sany 45-120 bolady. «40 basty otau», «60 basty ýlken ýi», «120 basty aq orda» degender osyghan baylanysty aitylghan. Naqty nazar salsaq, qazaq ýiding basy 120, 90, 72, 60, 45 bolyp bólinedi. Búlardyng bәri 360-ty qaldyqsyz bóledi. Tanmen talasa bastalatyn qoy órgizu, siyr sauu, bie baylau, t.b. tirshilik júmystarynyng bәri de belgili uaqytpen mólsherlenip otyrady. Uaqyt mólsherin bildiretin alghashqy azan, sәske, týs, ekinti, aqsham, t.b. bәrinde de kýn sәulesining shanyraqtan týskendikten qay jerden qay jerge deyin barghanyna qarap uaqytty mejelep otyrghan. Mysaly, ýiding uyq sany – 72, әr eki uyqtyng arasy 5 gradusqa teng (5=36:180). Demek, shamamen kýn sәulesi eki uyqtyng arasyn – 20 minutta, ýsh uyqtyng arasyn 30 minutta jýrip ótedi. Búl – «bie sauym uaqyt» degen sóz. Osyghan negizdelip biz qazaq kiyiz ýiin aspan әlemining kishireytilgen beynesi dep payymdauymyzgha bolady. Qazaqtar kiyiz ýy qanqasyn «sýiegi auyr», «jenil» dep bóledi. Sondyqtan ýy aghashyn dayyndaghanda onyng sýiegin auyrlatatyn moyyl, yrghay siyaqty aghashtardan emes, kóbinde sýiegi jenil taldan, dolantop-shydan dayyndaydy. Múnyng ózi ýiding kóship-qonugha jenildik jaghyn eskergendik. Sayyp kelgende, qazaqtyng kiyiz ýy qúrylysyna halqymyzdyng úzyndyq, shamalyq, kólemdik, auyrlyq ólshemderining jәne uaqyt ólshemderining bәri derlik qoldanylghan, ony qazaqy ólshemning biyik әri sәuletti ghimaraty deuge bolady.

6. Terendik ólshemi

Qazaqtyng terendik ólshemi adamnyng ózin ólshem etkende – kisi boyy, tize boyy, tobyq boyy, beluardan, t.b. delinedi. Al malgha qarata aitqanda, atty ólshem birligi etken. Sondyqtan at túyaghynan, shashadan, tizeden, at bauyrynan, at sauyrynan, at qúlaghynan degen siyaqty sózdermen sudyn, qardyng terendigin bildirip kelgen. Al qaru-jaraq túrghysynan qúryq, nayza, tayaq siyaqty ózderining kýndelikti qaru-jaraghyn ólshem birligi etip, qúryq boyy, arqan boyy, nayza boyy, tayaq boyy dep, mysaly, «kýn tayaq boyy kóterilgende» degen siyaqty sózdermen biyiktik, terendikti mejelep otyrghan.

Búdan syrt qazaqtyng ystyq-suyqty bildiretin ólshemderi jyly, qanjylym, ystyq, qatty ystyq degen siyaqty sózdermen, suyqtyqty – salqyn, suyqtau, suyq, qatty suyq (múzday suyq), t.b. degen sózdermen bildirgen.

Jazushy, etnograf, baspager Zeynolla Sәnikting kóp tomdyq enbegining 270-279 betterinen alyndy.

Abai.kz