وسى زامان ولشەمدەرى شىعۋدان بۇرىن قازاق حالقى ءوزىنىڭ حالىقتىق ولشەم جۇيەسى بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىپ كەلگەن.

بۇل ولشەمدەردى، بالكىم، قازىرگى ولشەمدەردىڭ ءتۇپ اتاسى، ارعى تەگى دەۋگە دە بولادى. ايتالىق، قازاقتا «جەتى ولشەپ، ءبىر كەس»، «قارىستان سۇيەم جۋىق» ، «اۋرۋ باتپانداپ كىرىپ، مىسقالداپ شىعادى» دەگەن سياقتى ماقال-ماتەلدەر بار. سول سياقتى «قابانباي باتىر» جىرىندا:

امالمەن قۇرعان قاقپاندى،

اقىلدى پەندە باسپايدى.

ءتاڭىرىم جازعان جازۋدان

ولشەۋلى عۇمىر اسپايدى»، –

دەگەن ولەڭ جولدارى كەزدەسەدى. مىنە، بۇلار ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ولشەم جونىندەگى ۇعىمدارى مەن ولشەم جۇيەسىنىڭ وتە ەرتەدەن قالىپتاسقاندىعىن بايقاتادى.

ولاي بولسا، قازاقتىڭ ولشەم جۇيەلەرى قالاي اتالادى؟ قازاقتىڭ ولشەم جۇيەلەرىن «ۇزىندىق ولشەمى»، «شامالىق ولشەم»، «اۋىرلىق ولشەمى»، «كولەمدىك ولشەم»، «ۋاقىت ولشەمى» دەگەن سياقتى تۇرلەرگە بولۋگە بولادى.

1. ۇزىندىق ولشەمى

قازاق ۇزىندىق ولشەمدەرىن – ءبىر ەلى، ءبىر سۇيەم، سىنىق سۇيەم، ءبىر قارىس (كەرە قارىس), ءبىر قادام، ءبىر قۇلاش، اۋدەم جەر، ايعاي جەتەر جەر، كوز كورىم جەر، ءبىر شاقىرىم جەر، قوزىكوش جەر، كوش جەر، تاي شاپتىرىم، قۇنان شاپتىرىم، اتشاپتىرىم جەر ت.ب. دەپ اتايدى. بۇدان سىرت بيىكتىك ولشەمدەرىن «كىسى بويى»، «ارقان بويى»، «قۇرىق بويى» دەپ اتايتىنى دا بار. بۇل ۇزىندىق ولشەمدەردىڭ ەڭ قىسقاسى – ەلى. ساۋساقتىڭ كولدەنەڭىن «ەلى» دەپ اتايدى. سوندا ءبىر ەلى دەگەنى – 1,5سم، ەكى ەلى دەگەنى – 4-5 سم، ءتورت ەلى دەگەنى – 8-9 سم، بەس ەلى دەگەنى 10-11 سم-عا تۋرا كەلەتىن كورىنەدى. ادەتتە، جىلقى سويعاندا جىلقىنىڭ سەمىزارىعى قازىسىنىڭ قانشا ەلى شىققاندىعىمەن ولشەنەدى.

ايتالىق، جىلقىنىڭ ارىقتاۋىن «بۇلت قازى»، «پىشاق سىرتى بولدى» دەسەدى. مۇنىسى جارتى سم نەمەسە ونان دا جۇقا دەگەندى بىلدىرەدى. ال ءتاۋىر قازىنى – ەكى ەلى، ەڭ سەمىزىن «ءتورت ەلى» نەمەسە «تابان قازى» دەپ اتايدى. سونداعى ەكى ەلى دەگەنى – 5 سم، تابان قازى دەگەنى 10 سانتيمەتردىڭ اينالاسىنا تۋرا كەلەدى. سول ءتارىزدى سىنىق سۇيەم – 14-15 سم، ءبىر سۇيەم – 18-19 سم، ءبىر قارىس 20-21 سم-عا تۋرا كەلەدى. مىنە، وسى «ەلى»، «سۇيەم»، «قارىس» دەپ اتالاتىن ولشەمدەر قازاق ومىرىندە وتە ۇلكەن رول اتقارعان. ايتالىق، كيىم ءپىشۋ، كيىم تىگۋ، سىرماق جاساۋ، تۇسكيىز كەستەلەۋ، ءۇي اعاش جاساۋ، كيىز باسۋ جانە قولونەر بۇيىمدارىن جاساۋدىڭ ءبارى دە وسى ولشەمدەر بويىنشا ورىندالىپ وتىرعان.

ول كوبىندە سول وڭىردەگى بەلگىلى ءبىر ونەر يەسىنىڭ قارىسسۇيەمدەرىمەن ولشەنىپ وتىرعاندىقتان، تەگىس، بىرىڭعاي، ولپىسولپىسى از، ءبىر زاۋىتتان، ءبىر قالپتان شىققانداي كورىكتى ءارى ادەمى بولىپ جاسالعان.

قازاقتا قۇلاش پەن قادامنىڭ ءرولى دە وتە زور بولعان. ادەتتە، قۇلاش – 1,5 مەتر، قادام ءبىر مەتر شاماسىنا تۋرا كەلەدى. ارقانجىپ ەسۋدە جانە باسقا كەيبىر ۇزىندىق ولشەۋ جۇمىسىندا كوبىرەك قۇلاش ولشەمى قولدانىلعان. مىسالى، تەڭ ءجىپ كوبىندە ەكى قۇلاش توڭىرەگىندە دايىندالادى. مۇنىسى ءۇش مەترگە تۋرا كەلەدى. ال ارقان 5-6 قۇلاش توڭىرەگىندە ەسەلەدى. مۇنىسى 9-10 مەتر شاماسىنا تۋرا كەلەدى. جەر ولشەۋدە كوبىرەك تابان جانە قادام ولشەمى قولدانىلعان. ءبىر تاباننىڭ ۇزىندىعى – ادەتتە، 30-40 سسم، ال ءبىر قادامنىڭ ۇزىندىعى 1,30-1,50 مەترگە تۋرا كەلەتىن كورىنەدى.

قادام ولشەمى حانزۋدىڭ ەجەلگى حالىقتىق ولشەمىندە دە قولدانىلعان ەكەن. مىسالى، سانشي ولكەسىنەن شىعاتىن «سانشي مەترولوگياسى جانە ولشەمى» جۋرنالىنىڭ 1993 جىلعى №1 سانىندا مىناداي دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. «چين حاندىعى داۋىرىندە ءبىر قادام – 6 چى، ءبىر چى 0,231 مەتر دەپ ەسەپتەلىپ، ءبىر قادام 1,39 مەترگە تۋرا كەلەدى» دەلىنگەن. وسى ەسەپ بويىنشا تاڭ داۋىرىندە ءبىر قادام – 1,5 مەتر، سۇڭ داۋىرىندە – 1,536 مەتر، مانچيڭ داۋىرىندە – 1,6 مەتر، مينگو داۋىرىندە 1,665 مەتر دەپ ەسەپتەلگەن.

قازاقتاعى قاشىقتىق ولشەمنىڭ بىرىنە اتشاپتىرىم ولشەمى كىرەدى. ادەتتە، اتشاپتىرىم جەر 40-50 كيلومەترلىك قاشىقتىقتى كورسەتەدى. تاي شاپتىرىم، قۇنان شاپتىرىم، 10-20 كيلومەترگە تۋرا كەلەدى. ال اتشاپتىرىمنىڭ ەڭ قاشىعى – الامان بايگە. ۇزاققا جىبەرىلەتىن مۇنداي بايگەلەر كوبىندە 70-100 كيلومەتر قاشىقتىقتان جىبەرىلەتىندىگى ءمالىم. مۇنان دا ۇزاق جولدى قازاق «اتقا ءبىر كۇندىك جول»، «10 كۇندىك جول»، «3 ايلىق جول...» دەپ ايتادى. «ايشىلىق الىس جولداردى التى-اق كۇندە باسادى» دەيتىن حالىق جىرلارى دا سودان تۋعان.

مىسالى، مانچيڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، كەزىندە ابىلايدىڭ ساۋدا توعاناقتارى ۇرىمجىگە – 3 ايدا، ال قابانبايدىڭ ساۋدا توعاناقتارى ءبىر ايدا كەلەدى ەكەن. وسىعان قاراپ كوكشەتاۋ مەن ءۇرىمجى اراسىن – 3000 كيلومەتر، الاكول مەن ءۇرىمجى اراسىن 1000 كيلومەتر دەپ شامالاۋعا بولادى.

2. شامالىق ولشەم

شامالىق ولشەم – ءبىر شىمشىم، ءبىر اتىم، ءبىر شوكىم، ءبىر ءتۇيىر، ءبىر شىنى، ءبىر قاسىق، ءبىر ءشومىش، ءبىر تاباق، ءبىر استاۋ، ءبىر شەلەك، ءبىر قازان، ءبىر تۇلىپ، ءبىر اسىم، ءبىر كۇرەك، ءبىر تابا، ءبىر شارا، ءبىر جۇتىم، ءبىر ۇرتتام، ءبىر تىستەم، ءبىر كەسەك، ءبىر جاپىراق، ءبىر تامشى، ءبىر داعار، ءبىر موشەك، ءبىر ءۇيىر، ءبىر توپ، ءبىر قورا، ءبىر ءۇزىم، ءبىر بۋدا، ءبىر وشار، ءبىر كوجەلىك، ءبىر شايلىق، ءبىر ۋىس، ءبىر جايىم، ت.ب. سوزدەرىمەن اتالادى. حالقىمىز عاسىرلار بويى وسى ولشەمدەردى قولدانا وتىرىپ، وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى جۇمىستارىن ورىنداپ، ساۋدا-ساتتىق ىستەرىن جۇرگىزىپ كەلگەن. بۇلاردىڭ ىشىندە «ءبىر ءتۇيىر»، «ءبىر شىمشىم»، «ءبىر تامشى»، «ءبىر اتىم»، «ءبىر ۇرتتام» دەگەن سياقتىلار وسى شامالىق ولشەمنىڭ ەڭ از شاماسىن كورسەتەدى. بالكىم، قازىرگى ولشەممەن ەسەپتەگەندە ميلليگرامدىق، گرامدىق ولشەمدەرگە تۋرا كەلۋى مۇمكىن. ايتالىق، تارىنىڭ ءتۇيىرى، ءبيدايدىڭ ءبىر ءتۇيىرى، ءبىر تامشى سۋ، مىنە، وسىلار ميلليگرامدىق ولشەمگە تۋرا كەلۋى ىقتيمال. ال «ءبىر اسىم»، «ءبىر داعار» دەگەن سياقتى شامالىق ولشەمدەر ەداۋىر مول دۇنيەنى كورسەتەدى. قازاقتىڭ: «قۇلاحمەت، ەندەشە، قۇلاحمەت، قۇلىن سويسا، بولادى ءبىر اسىم ەت” دەگەن حالىق ولەڭى بار. بۇعان قاراعاندا، ءبىر قۇلىننىڭ ەتى دە ءبىر اسىم ەتكە كىرەتىن كورىنەدى. سول سياقتى ءبىر داعارعا 100 كيلوگرامم استىق سيادى دەپ ەسەپتەسەك، بۇل دا ەداۋىر مول ولشەم. ادەتتە قازاقتىڭ ءبىر ءۇيىر جىلقى دەگەنى – 15-20 جىلقى، ءبىر قورا قوي دەگەنى – 300-500 تۇياق. بۇل دا از ساندار ەمەس. قازاقتار كوبىندە مالدى ناق ساناق بويىنشا ساناپ داعدىلانعان. مىسالى، «10 مىڭ قوي بىتكەن ءىرى باي»، «5000 جىلقى بىتكەن جىلقىلى باي» دەپ اتالادى. مالعا قاتىستى الىس-بەرىس تە وسى سان بويىنشا جۇرگىزىلىپ وتىرعان. مىسالى، بىرەۋدەن الىناتىن نەسيە مال، قىزدىڭ قالىڭمالىنا بەرىلەتىن 30-40 قارا، المان-سالىق، ت.ب. ءبارى دە وسىنداي سان بويىنشا ەسەپتەلىپ وتىرعان. قازاق اراسىنداعى حالىقتىق ساۋدا-ساتتىق، الىس-بەرىس سياقتىلاردىڭ ءبارى دە وسى جوعارىداعى ولشەمدەر بويىنشا جۇرگىزىلگەن. ايتالىق، بىرەۋ بىرەۋدەن ءبىر شەلەك استىق قارىز العان بولسا، قايتاراتىن كەزدە سول شەلەكپەن، سونداي ەتىپ قايتارادى. ەگەر ونىڭ العانى ۇيمە شەلەك بولسا، ۇيمە شەلەك، قىرما شەلەك بولسا، قىرما شەلەك قايتارعان. كوپ جاعدايدا بۇدان پالەندەي ارتىق-كەم شىقپايدى. مۇنىڭ ءوزى ولشەۋىشتى الىستان ىزدەمەيتىن ەڭ قولايلى ءارى كوپشىلىككە قولجەتىمدى شارا ەسەپتەلەدى. قازاق ىشىندە جەتى سەڭسەڭ، ءبىر ىشىك شىعادى. 5 ۇلكەن قويدىڭ تەرىسىنەن ءبىر تون شىعادى. ءۇش قويدىڭ تەرىسىنەن ءبىر شالبار شىعادى. 200 تۇلكى پۇشپاعىنان ءبىر پۇشپاق ىشىك شىعادى، ت.ب. تۇراقتى ولشەمدەر بار. ەگەر بىرەۋگە ءبىر كيىمدىك تەرى جيىپ بەرۋگە تۋرا كەلسە، مىنە، وسى سياقتى ولشەمدەر نەگىز ەتىلەدى.

قازاق ساحاراسىندا سىيلاۋ-جازالاۋ ەرەجەلەرىنىڭ دە وزىندىك ولشەمدەرى بولعان. مىسالى، اتتىڭ باس بايگەسى – 100 جىلقى نەمەسە 100 قوي، بالۋاننىڭ باس بايگەسى – 50 جىلقى نەمەسە 100 قوي دەپ بەلگىلەنگەن. سول سياقتى 2-3 دارەجەلى بايگە العانداردىڭ دا وزىنە لايىقتى سىيلىقتارى بولعان.

ال قۇن زاڭى مەن ايىپ زاڭىنىڭ دا وسىنداي ولشەمدەرى بار. مىسالى، ەردىڭ قۇنى – 100 قارا، كوزدىڭ قۇنى ەردىڭ جارىم باسىمەن تەڭ دەلىنىپ، 50 قارا بويىنشا كەسىلگەن. تورەنىڭ قۇنى ءۇش ەردىڭ قۇنىمەن بارابار دەلىنىپ، 300 قارا ەسەپتەلگەن. ايىپ جونىندەگى ولشەمدەر دە وسىنداي: تومەن ايىپ – جاي توعىز، ورتا ايىپ – قوساق تىركەۋىمەن قوسىلعان توعىز، ەڭ اۋىر ايىپ – توقال توعىز، ياعني 99 ءىرى قاراعا تەڭ بولعان. ايىپپەن بىرگە 30 قامشى، 50 قامشى... بويىنشا دۇرە سوعىلعان.

3. اۋىرلىق ولشەم

جوعارىدا ءسوز بولعان شامالىق ولشەمنىڭ كەيبىرى اۋىرلىق ولشەم كولەمىنە (مىسالى، ءبىر شىمشىم، ءبىر ۋىس، ءبىر قاسىق، ت.ب.) كىرگەنىمەن، بىراق ناق اۋىرلىق ولشەم كولەمىنە كىرەتىن اتاۋلار وتە از كەزدەسەدى. ايتالىق، قازاق اراسىندا اتقا جەم بەرگەندە ادەتتە ەكى قوس ۋىس نەمەسە ءۇش قوس ۋىس جەم بەرىلەدى. مۇنىسى ەكى كيلوگرامم نەمەسە ءۇش كيلوگرامم اۋىرلىققا تەڭ كەلەدى.

دەمەك، بۇل سان ءارى شامالىق، ءارى اۋىرلىق ولشەمدى ءبىلدىرىپ تۇر. مۇنان سىرت قازاقتا ەڭ كوپ قولدانىلاتىن اۋىرلىق ولشەم – ءبىر كوتەرەم. ادەتتە، ارقالى ازاماتتار ءبىر كوتەرگەندە 100-150 كيلولىق استىق كوتەرەدى ەكەن، قارۋلى ايەلدەر 50-100 كيلوگرامدىق جۇك كوتەرە الاتىن كورىنەدى. سوندا ءبىر كوتەرەم دەگەن اۋىرلىقتى 50-150 كيلو اينالاسىنداعى جۇك دەپ مەجەلەۋگە بولادى. اۋىرلىقتى بىلدىرەتىن «شويىنداي اۋىر»، «تۇيەنىڭ تەڭىندەي اۋىر»، «قازانداي قارا تاستى قوزعالتتى»، «ءزىل باتپان» دەگەن سياقتى سوزدەر دە كەزىگەدى. «قازاق ءتىلى تۇسىندىرمە سوزدىگىنىڭ» 2-توم، 203-بەتىندە: «باتپان – ەسكى سالماق ولشەمى ء(بىر باتپان – 200-300 گرامم). «بالا اتادان باتپان ارتىق تۋادى» (ماقال) دەپ تۇسىنىك بەرىلگەن. بىراق كوپ ادامنىڭ ۇعىمىندا باتپان «اۋىر»، «سالماقتى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى دەپ ەسەپتەلەدى. اسىرەسە «ءزىل» سوزىمەن قوسىلىپ كەلگەندە ول «ايرىقشا اۋىر» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. «ءزىل» ءسوزىنىڭ «ونىڭ داۋىسى ءزىلدى شىقتى»، «ونى اياق استىنان ءزىل باستى» دەگەن سياقتى باسقا ماعىنالىق جاقتارى دا بار. «تەڭ» ءسوزى قازاقتىڭ كوشپەندى ومىرىنە قاتىستى شىققان سياقتى. ويتكەنى تەڭ جۇكتىڭ ەكى جاعىن تەڭ باسىپ تۇراتىنداي سالماقتا بولۋى شارت ەتىلەدى. سوندا ءبىر تەڭ ەگەر وگىزگە تەڭدەلەتىن بولسا، 50-60 كيلو، تۇيەگە تەڭدەلەتىن بولسا، 80-100 كيلو بولۋى مۇمكىن.

4. كولەمدىك ولشەم

حالىق اراسىنداعى كولەمدىك، اۋماقتىق ولشەمگە جاتاتىن سوزدەردەن – وت ورنىنداي، ءۇي ورنىنداي، ءبىر قورا قويدىڭ ورنىنداي، تىشقان ءىنىنىڭ اۋزىنداي، شىنىنىڭ اۋزىنداي، شەلەكتىڭ اۋزىنداي، جەروشاقتاي، دالاداي، ەسىكتەي، ويماقتاي، ينەنىڭ جاسۋىنداي، تۇيمەدەي، تۋلاقتاي، سىرماقتاي، شاڭىراقتاي، ايۋدىڭ اپانىنداي، تۇيەنىڭ تابانىنداي، شونشىكتىڭ اۋزىنداي، ت.ب. دەگەن اتاۋلار كەزدەسەدى. بۇلاردىڭ ىشىندە «ينەنىڭ جاسۋىنداي»، «ويماقتاي»، «تاناداي» دەگەن سياقتى سوزدەر ەڭ كىشكەنە اۋماقتىق ولشەمدى بىلدىرەدى. تومەندە ءبىز كويلەككە تاعىلاتىن تانانىڭ، ادەتتەگى شاي ىشەتىن شىنىنىڭ اۋزى قانشالىق جەردى الاتىنىنا ەسەپ جۇرگىزىپ كورەلىك:

1. تانا

C = 2πr d =1 cم

r =1/2 = 0,5 cم

C = 2 * 3,14 * 0,5 = 3,14 cم

دەمەك، تانانىڭ پەريمەترى – 3,14 سم.

2. ادەتتەگى شاي شىنى

C = 2πr d = 11,5 سم r = 5,75 سم

C = 2 * 3,14 * 5,75 = 36.1 سم

دەمەك، شاي شىنى اۋزىنىڭ پەريمەترى – 36,1 سم. مىنە، وسىنداي ولشەمدەر بويىنشا وت ورنىنىڭ، ءۇي ورنىنىڭ، ءبىر قورا قوي ورنىنىڭ قانشالىق جەر ەكەنىن شىعارۋعا دا بولادى. بىراق ومىردە قازاق حالقى وسىنداي اۋماقتىق ولشەمدەر ارقىلى ساحارا جۇزىندەگى كولەمگە قاتىستى كوپتەگەن ماسەلەلەردى شەشىم ەتىپ، وسى ولشەم بويىنشا ءوز جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلگەن. كولەمدىك ولشەم ىشىنە كىرەتىن سوزدەردىڭ قاتارىنداعى «ۇلتاراقتاي»، «دالايىقتاي»، «ايۋدىڭ اپانىنداي»، «ەسىك پەن توردەي» دەگەن سياقتى سوزدەردىڭ كەيدە ناقتى ساننىڭ ەمەس، جالپى كەڭدىك مولشەردى بىلدىرەتىن، ۇلكەندىكتى ۇعىندىراتىن جاعى بار ەكەنىن دە بىلگەنىمىز ءجون.

5. ۋاقىت ولشەمى

ۋاقىت ولشەمىنە – قاس-قاعىم، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا، اۋىزدى جيىپ العانشا، بيە ساۋىم، ءسۇتپىسىرىم، شاي قايناتىم، ەت ءپىسىرىم، ساسكە كوتەرىلگەن ۋاقىت، ءتالتۇس، اقشام، ەكىنتى، ەل ورىنعا وتىرا، ەل جاتا، باسقى تاۋىق، ورتا تاۋىق، اقىرعى تاۋىق، جۇلدىز شىعا، ۇركەر جامباسقا تۇسە، جارتى كۇن، ءبىر كۇن، ءبىر سوتكە، ت.ب. كىرەدى. بۇلاردىڭ ىشىندە «قاس-قاعىم»، «كوزدى اشىپجۇمعانشا» دەگەن سوزدەر جارتى سەكۋندتىك، ءتىپتى ودان دا قىسقا ۋاقىتتى مەڭزەيدى. ال بيە ساۋىم ۋاقىت جارتى ساعاتتىق ۋاقىت ەكەنىن قازىرگى جىلقىشىلاردىڭ اۋزىنان ەستىپ ءجۇرمىز. العاشقى ازان ۋاقىتى قىستا قاڭتاردىڭ ەكى جاڭاسى كۇنى 8 ساعات 24 مينۋتقا تۋرا كەلسە، ەكىنتى ۋاقىتى 17 ساعات 28 مينۋتقا تۋرا كەلەدى. جازدا، ياعني ماۋسىمنىڭ ەكى جاڭاسى كۇنى ازان ۋاقىتى 5 ساعات 15 مينۋتقا تۋرا كەلسە، ەكىنتى ۋاقىتى 20 ساعات 26 مينۋتقا تۋرا كەلەدى. وسىنداي ەسەپتەۋ جولىمەن باسقى تاۋىقتىڭ قاي مولشەردە شاقىراتىنىن، ورتا تاۋىق، اياققى تاۋىقتىڭ قاي مولشەردە بولاتىنىن، جۇلدىز تۋار ۋاقىت دەگەننىڭ قاي ۋاقىت ەكەنىن، ۇركەردىڭ قاي كەزدە جامباسقا تۇسەتىنىن ەسەپتەپ شىعارۋعا بولادى. وسى ەسەپ بويىنشا ءسۇتپىسىرىم ۋاقىتتىڭ – 10-15 مينۋت، بيە ساۋىم ۋاقىتتىڭ جارتى ساعات، شاي قايناتىم ۋاقىتتىڭ – ءبىر ساعات، ەت ءپىسىرىم ۋاقىتتىڭ ەكى ساعات ۋاقىت ەكەنىن مەجەلەۋگە بولادى.

تومەندە ءبىز قازاقي ولشەمنىڭ ەڭ ەبدەيلى، ءارى بىرەگەي قارۋى بولعان قول جانە ونىڭ ساۋساقتارى مەن قازاقي ولشەمنىڭ عالامات تۋىندىسى كيىز ءۇي تۋرالى ازىراق ايالداي كەتۋدى ءجون كوردىك.

1. بەس ساۋساق ەڭ اۋەلى سان قۇرالى بولعان، ياعني بەس ساۋساقتى

ەكى قاباتتاسا – 10, ءۇش قاباتتاسا – 15, ءتورت قاباتتاسا 20 سانى شىعادى... وسىلايشا مالدىڭ، ادامنىڭ جانە باسقا نارسەلەردىڭ سانىن شىعارۋعا ەڭ قولايلى «قارۋ» رەتىندە بەس ساۋساق پايدالانىلعان.

2. بارماقتىڭ قارسىسىنا بىتكەن ءتورت ساۋساقتاعى بۋىن

سانى – ون ەكى. ساناۋدىڭ بۇل ءتۇرى جىل قايىرۋ – مۇشەل ەسەبىنە، اي رەتىن ساناۋعا، ءبىر تاۋلىكتەگى ساعات سانىن ساناۋعا پايدالانىلعان. وسى ءتورت ساۋساق جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىنە دە پايدالانىلعان. مىسالى، سۇق ساۋساق – ناۋرىز، كوكەك، مامىر (كوكتەم). ورتانقول – ماۋسىم، شىلدە، تامىز (جاز). اتى جوق قول – قىركۇيەك، قازان، قاراشا (كۇز). شىناشاق – جەلتوقسان، قاڭتار، اقپان (قىس).

قازاقتار ساۋساقتاردىڭ ۇزىندىعى كۇن ۇزاقتىعىمەن قارايلاس دەپ قاراعان. ايتالىق سۇق ساۋساق پەن اتى جوق قولدىڭ ۇزىندىعى قارايلاس بولعاندىقتان، بۇل مەزگىلدەگى ايلاردىڭ (كۇز، كوكتەم ايلارىنىڭ) ۇزاقتىعى دا قارايلاس كەلەدى. ال ەڭ ۇزىن ساۋساق ورتان قولدىڭ ەڭ ۇزىن ءبىرىنشى بۋىنى ماۋسىم ايىن (22 ماۋسىم), ياعني ەڭ ۇزاق كۇن مەزگىلىن كورسەتسە، ەڭ قىسقا ساۋساق شىناشاقتىڭ ءبىرىنشى بۋىنى جەلتوقسان (22 جەلتوقسان) ەڭ قىسقا كۇنگە تۋرا كەلەدى دەپ بىلگەن.

3. ساۋساق اپتا، اي، كۇن سانىن شىعارۋعا دا قولدانىلعان.

ساۋساقتاردىڭ ءتۇپ بۋىندارىنىڭ سانى بويىنشا ءبىر اپتالىق ەسەپتى شىعارىپ وتىرعان. مۇنداعى سۇق ساۋساقتىڭ ءتۇپ بۋىنى – دۇيسەنبى، ورتان قولدىڭ ءتۇپ بۋىنى – سارسەنبى، اتى جوق قولدىڭ ءتۇپ بۋىنى – جۇما، شىناشاقتىڭ ءتۇپ بۋىنى – جەكسەنبى، بۋىن ارالىعىنداعى ويىقتار – سەيسەنبى، بەيسەنبى، سەنبى كۇندەردى كورسەتكەن. دەمەك، بۋىننىڭ دوڭەس جەرى اپتانىڭ تاق كۇندەرىن، ويىس جەرى جۇپ كۇندەرىن بىلدىرگەن. بارماقتىڭ ەكى بۋىنىن قوسقاندا بەس ساۋساقتىڭ جالپى بۋىن سانى 14 بولادى. بۇل – ەكى اپتالىق كۇن، بەس ساۋساق ەكى قاباتتالسا، 28 بۋىن بولادى. ايدىڭ كورىنۋ مەرزىمى دە 28 كۇنگە تۋرا كەلەدى. اپتا كۇندەرى ءار 28 جىل سايىن ايدىڭ ءدال سول كۇنىندە قايتالانىپ كەلىپ وتىرادى. ايدىڭ تولۋىكەمۋى دەپ بولسەك، ءار قايسىسى 14 كۇننەن بولىپ شىعادى.

حالقىمىز بۇرىن اي ەسەبىن وسى جولمەن شىعارىپ، سول ارقىلى حالىق اراسىندا جەتى قات كوك، جەتى قات جەر، جەتى دىبىس (نوتا), جەتى بوياۋ، جەتى سەزىم (كوز، قۇلاق، مۇرىن، ءتىل، تەرى، بۇلشىق ەت، كوڭىل كۇي) ۇعىمىن قالىپتاستىرىپ، سونىڭ وزىنەن قىرۋار عىلىمنىڭ سۋاتىن ارشىعان. دەمەك، ساۋساق ءارى سان ساناۋدىڭ، ءارى اي، كۇن، جىل ەسەبىن شىعارۋدىڭ، ءارى ولشەمنىڭ (ەلى، قارىس، سۇيەم، ۋىس) بىرەگەي قۇرالى رەتىندە پايدالانىلعان. ساۋساقتىڭ وسىنداي ءرولىن تولىق كورسەتە العان ادامدى قازاق «ون ساۋساعىنان ونەر تامعان شەبەر» دەپ اتاعان. كيىز ءۇيدى قازاق حالقىنىڭ سان عاسىرلىق اقىل-پاراساتىنىڭ، ءومىر تاجىريبەسىنىڭ، تابيعاتتى تۇسىنە ءبىلۋ مەن سوعان سايكەسۋىنىڭ ءارى ساحارالىق ساۋلەت ونەرىنىڭ ءبىر ەسكەرتكىشى دەۋگە بولادى. حالىقتىق ولشەم ونەرىنىڭ سان الۋان ءتۇرى وسى كيىز ءۇيدىڭ تۇلا بويىنا ءسىڭىرىلىپ، سودان ءوز جەمىسىن كورسەتە العان. ونىڭ بويىنان وسى زاماننىڭ ماتەماتيكا، گەومەتريا، استرونوميا، ت.ب. عىلىمدارىنىڭ بىرقىدىرۋ توعىسقان ۇلگىلەرىن بايقاۋعا بولادى. ايتالىق، كەرەگە – كيىز ءۇيدىڭ قابىرعاسى. كەرەگەنىڭ باسى مەن اياعى ءيىلىپ، سىرتقا قاراي شالقايتىلادى. سوندا كەرەگە جەلىسىنىڭ جانابى ەكى تەكشە مەتر پارابولا ءتارىزدى بولىپ شىعادى. جايىلعان كەرەگەنىڭ جوعارعى جانە تومەنگى جاقتارى گيپەربولالىق پرابوليد ءتارىزدى دە، ورتاسى ەلليپسويدتىڭ بولىگى ءپىشىندى بولادى. كەرەگەنىڭ ءبىر قاناتىنداعى جەلىلەر 14 ەرىسىنەن، 9 ساعاناقتان، 9 بالاشىقتان تۇرادى. التى قانات ءۇيدىڭ ساعاناقتارى مەن بالاشىقتارىنىڭ سانى – 108. بۇل سان – ەجەلگى اسپان سانى. وسى ەكەۋىنىڭ ءبىر جەردەن شىعۋى تەگىن ەمەس. ءۇي سىرتىنان اينالدىرا تارتىلعان بەلبەۋ – اسپان بەلدەۋى – زودياكتىق شەڭبەر. التى قانات ءۇيدىڭ ءار كەرەگەسىنىڭ ەكى باسى – ەكى زودياكتىق شوق جۇلدىز. ولاي دەيتىنىمىز، كيىز ءۇيدىڭ ەسىكتەرى ءبىر باعىتقا قاراتىلىپ، ءۇي جيھازدارى بىركەلكى ورنالاستىرىلادى. ۇيگە كىرگەندە وڭ جاقتاعى قۇرۋلى شي ورەشە بولادى. ونىڭ ىشىنە ىدىس-اياق، تاماق قويىلادى. ال سول جاق بوساعادا ەر-تۇرمان، ودان جوعارى ەرلەردىڭ كيىمى، قارۋ-جاراعى ىلىنەدى. ودان ارى جۇك جينالادى. ءار نارسەنىڭ وزىنە ءتيىستى ورنى بار. مۇنىڭ ءوزى زودياكتىق شوق جۇلدىزداردىڭ ورنالاسۋىنا سايكەستەندىرىلگەن. توسەكتىڭ باسى تورگە قاراتىلىپ سالىنادى، ياعني تەمىرقازىق جۇلدىزىنا باعىتتالادى. باستى قۇبىلاعا قاراتۋ سالتى وسىدان شىققان بولۋى مۇمكىن. ادەتتە، شاڭىراققا باقان (سىرىق) كولبەي ىلىنەدى. ول – ءۇيدىڭ تىرەگى. باقاننىڭ كولبەۋ بۇرىشى 62 گرادۋس شاماسىندا، ياعني گالاكتيكا ەكۆاتورىنىڭ اسپان ەكۆاتورىنىڭ كولبەۋ بۇرىشىنا سايكەس كەلگەنى بايقالادى. شاڭىراق شەڭبەر ءتارىزدى توعىنان جانە كۇلدىرەۋىشتەن تۇرادى. كۇلدىرەۋىشتەر پارابولا ءتارىزدى يىلەدى. تۇندىك جابىلعان شاڭىراقتىڭ ءپىشىنى اينالما پارابوليد. بۇل – كوپتەگەن كۇمبەزدەرگە ورتاق ءپىشىن، ياعني كوك كۇمبەزىنىڭ كىشىرەيتىلگەن بەينەسى. تۇندىك شارشى ءتارىزدى جاسالادى دا، الەمنىڭ ءتورت باعىتىن نۇسقاپ تۇرادى. ۋىقتىڭ قالامى – شاڭىراققا، باسى كەرەگە باسىنا بەكيدى. كيىز ءۇيدىڭ نەگىزگى قاڭقاسى ۇزىك-تۋىرلىقتارمەن جابىلادى. ۋىق پارابولا ءتارىزدى، ۇزىندىعى ءۇيدىڭ كولەمىنە بايلانىستى 12-16 قارىس مولشەرىندە جاسالادى، ال سانى 45-120 بولادى. «40 باستى وتاۋ»، «60 باستى ۇلكەن ءۇي»، «120 باستى اق وردا» دەگەندەر وسىعان بايلانىستى ايتىلعان. ناقتى نازار سالساق، قازاق ءۇيدىڭ باسى 120, 90, 72, 60, 45 بولىپ بولىنەدى. بۇلاردىڭ ءبارى 360-تى قالدىقسىز بولەدى. تاڭمەن تالاسا باستالاتىن قوي ورگىزۋ، سيىر ساۋ، بيە بايلاۋ، ت.ب. تىرشىلىك جۇمىستارىنىڭ ءبارى دە بەلگىلى ۋاقىتپەن مولشەرلەنىپ وتىرادى. ۋاقىت مولشەرىن بىلدىرەتىن العاشقى ازان، ساسكە، ءتۇس، ەكىنتى، اقشام، ت.ب. بارىندە دە كۇن ساۋلەسىنىڭ شاڭىراقتان تۇسكەندىكتەن قاي جەردەن قاي جەرگە دەيىن بارعانىنا قاراپ ۋاقىتتى مەجەلەپ وتىرعان. مىسالى، ءۇيدىڭ ۋىق سانى – 72, ءار ەكى ۋىقتىڭ اراسى 5 گرادۋسقا تەڭ (5=36:180). دەمەك، شامامەن كۇن ساۋلەسى ەكى ۋىقتىڭ اراسىن – 20 مينۋتتا، ءۇش ۋىقتىڭ اراسىن 30 مينۋتتا ءجۇرىپ وتەدى. بۇل – «بيە ساۋىم ۋاقىت» دەگەن ءسوز. وسىعان نەگىزدەلىپ ءبىز قازاق كيىز ءۇيىن اسپان الەمىنىڭ كىشىرەيتىلگەن بەينەسى دەپ پايىمداۋىمىزعا بولادى. قازاقتار كيىز ءۇي قاڭقاسىن «سۇيەگى اۋىر»، «جەڭىل» دەپ بولەدى. سوندىقتان ءۇي اعاشىن دايىنداعاندا ونىڭ سۇيەگىن اۋىرلاتاتىن مويىل، ىرعاي سياقتى اعاشتاردان ەمەس، كوبىندە سۇيەگى جەڭىل تالدان، دولانتوپ-شىدان دايىندايدى. مۇنىڭ ءوزى ءۇيدىڭ كوشىپ-قونۋعا جەڭىلدىك جاعىن ەسكەرگەندىك. سايىپ كەلگەندە، قازاقتىڭ كيىز ءۇي قۇرىلىسىنا حالقىمىزدىڭ ۇزىندىق، شامالىق، كولەمدىك، اۋىرلىق ولشەمدەرىنىڭ جانە ۋاقىت ولشەمدەرىنىڭ ءبارى دەرلىك قولدانىلعان، ونى قازاقي ولشەمنىڭ بيىك ءارى ساۋلەتتى عيماراتى دەۋگە بولادى.

6. تەرەڭدىك ولشەمى

قازاقتىڭ تەرەڭدىك ولشەمى ادامنىڭ ءوزىن ولشەم ەتكەندە – كىسى بويى، تىزە بويى، توبىق بويى، بەلۋاردان، ت.ب. دەلىنەدى. ال مالعا قاراتا ايتقاندا، اتتى ولشەم بىرلىگى ەتكەن. سوندىقتان ات تۇياعىنان، شاشادان، تىزەدەن، ات باۋىرىنان، ات ساۋىرىنان، ات قۇلاعىنان دەگەن سياقتى سوزدەرمەن سۋدىڭ، قاردىڭ تەرەڭدىگىن ءبىلدىرىپ كەلگەن. ال قارۋ-جاراق تۇرعىسىنان قۇرىق، نايزا، تاياق سياقتى وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى قارۋ-جاراعىن ولشەم بىرلىگى ەتىپ، قۇرىق بويى، ارقان بويى، نايزا بويى، تاياق بويى دەپ، مىسالى، «كۇن تاياق بويى كوتەرىلگەندە» دەگەن سياقتى سوزدەرمەن بيىكتىك، تەرەڭدىكتى مەجەلەپ وتىرعان.

بۇدان سىرت قازاقتىڭ ىستىق-سۋىقتى بىلدىرەتىن ولشەمدەرى جىلى، قانجىلىم، ىستىق، قاتتى ىستىق دەگەن سياقتى سوزدەرمەن، سۋىقتىقتى – سالقىن، سۋىقتاۋ، سۋىق، قاتتى سۋىق (مۇزداي سۋىق), ت.ب. دەگەن سوزدەرمەن بىلدىرگەن.

جازۋشى، ەتنوگراف، باسپاگەر زەينوللا سانىكتىڭ كوپ تومدىق ەڭبەگىنىڭ 270-279 بەتتەرىنەن الىندى.

Abai.kz